Маъруза матнлари «¤збек хал³ ижоди» предметидан тузилган б´либ, унда хал³ о²заки ижодининг мазмун ва моµияти, тара³³иёт бос³ич

XALQ MAQOLLARI.

Fol’korning ommaviy janrlaridan biri maqoldir. Maqollar uzoq asrlar mobaynida og`izdan - og`izga o`tib, silliqlanib, xalqning dunyoqarashi, jamoatga munosabtini, uning tarixi va psixologiyasi qisqa formada aks ettiriladi.

Maqollar insoniyatning turmush tajribalari zaminida tug`ilgan va xalq donoligini ifodalaydigan qisqa, ko`pincha she’riy formadagi hikmatli so`zlar, chuqur ma’noli iboralardir.
Maqollar o`zining ixcham, pishiq va puxtaligi bilan xalq og`zaki ijodidagi boshqa janrlardan farq qiladi.
Maqollarda mehnatkash xalqning orzu umidlari, vatanparvarlik, insonparvarlik xislatlari, qisqasi barcha ijobiy fazilatlar aks etgan bo`ladi.
A.M.Gor’kiy xalq maqollarining roliga yuksak baho bergan edi. «Eng ulug` donolik so`zining soddaligidir»-deb yozadi u. Maqollar va qo`shiqlar xar vaqt qisqa bo`ladi. Ularda butun-butun kitoblar mazmuniga teng keladigan fikr va sezgilar mavjud bo`ladi.<sup>4</sup>
Xaqiqatidan ham maqollar, matallar kishilarning ongini o`stirishda, odamlarda eng yaxshi insoniy fazilatlarni tarbiyalashda muhim rol’ o`ynaydi. O`zbek xalq maqollari eng qadim zamonlardan beri xalq orasida aytilib, puxtalanib, avloddan-avlodga eng yaxshi ma’naviy meros bo`lib kelmoqda. Xalq maqollarni birinchi marta to`plagan olim M.Qoshg`ariydir. U o`zining «Devonu lug`otit turk» asarida qadimiy qabila va urug`lar orasida keng tarqalgan maqollardan ko`plab namunalar keltiradiki, bu maqollar bizning davrimizda ham o`z qimmatini yo`qotgani yo`q. Aksincha xalq orasida turli variantlarida ishlatib kelinmoqda.
Masalan, «Devonu lug`atit turk»dagi
«Kishi olasi ichtin
Yilqi olasi toshtin».
«Osh totug`i tuz»
«Er so`zi bir»-kabi maqollar hozirgi kunda:

«Odam olasi ichida

Mol olasi tashida»
«Oshning ta’mi tuz bilan»
«Yigit so`zi bir bo`lar» kabi formalarda keng qo`llanib kelmoqda.
Klassik adabiyot namoyandalari o`z asarlarida xalq maqollaridan, hikmatli so`zlardan samarali foydalanganlar. Ulug` A.Navoiy o`zining «Xamsa», «Mahbub-ul qulub», «Xazoyinul maoniy», «Lison ut-tayr» asarlarida ko`plab maqollar va hikmatli so`zlarni ishlatgan, ularni ijodiy qayta ishlab g`oyaviy-badiiy jihatdan yuksak darajaga ko`targan.
Gulxaniy o`z asarlari hajviy kuchini oshirish, xalq xayoti bilan bog`liq va badiiy jixatdan puxtalash maqsadida «Zarbulmasal»da 400 dan ortiq xalq maqollari, xikmatli so`zlarni keltirgan.
O`zbek maqollarining tematikasi boy va xilma - xildir. Maqollarni g`oyaviy-tematik jihatdan juda ko`p turlarga ajratish mumkin. Jumladan: Vatan va vatanparvarlik, botirlik va qo`rqoqlik va mardlik, oila va tarbiya va x.k. Umuman inson hayotining, insoniy munosabatlarining biron sohasi yo`qki, maqollarda ifodalanmagan bo`lsa.⁵.
Maqol o`git, nasihat xarakterida bo`lib, ikki qismdan tashkil topadi. Birinchi qismi voqea hodisaning obrazli ifodasi va ikkinchi qismda hikmatli yakun beriladi. Masalan:
Hunari yo`q kishining, - birinchi qism,
Mazasi yo`q ishining, - hikmatli xulosa.
Xalq og`zaki ijodida maqol bilan bir qatorda matallar ham qo`laniladi. Bu ikki terminning farqini bilish kerak. Matal maqollardan farq qiladi. Matal ko`chma ma’noda ishlatiluvchi xalq majoziy iboralarining bir turidir. Matal o`z ma’nosini boshqa ma’noga ko`chirilgan so`z birikmalridan iborat bo`ladi. Masalan: Temirni qizig`ida bos.
Bu matal bo`lib, ko`chma ma’noda, ya’ni ishni o`z vaqtida bajarish zarur ma’nosida kelayapti.