Ma’ruza Psixologiyaga evolyusion kirish

Evolyusion nazariyaning mazmuni.
Biologlarning fikriga ko’ra tabiiy tanlanish holatlari hozirgi kunda eng maqbul usullardan biri hisoblanadi. Inson tabiiy tanlanish jarayonida insonning biologik mayllar ortadi⁹. Tabiiy tanlanish inson munosabatlarga kirish vaqtida o’z xohish irodalarini ko’rsatishga, o’zining ijobiy xislatlarini namoyon qilishga urinadi, shu sababli insondagi o’zgarishlarni biz boshqacha tahlil qilishimiz ham mumkin. Erkak va ayollarni tabiiy tanlanishga munosabatlari albatta turlicha kechadi ayollarda jinsiy munosabatlarga yondoshuv nisbiydir, erkaklarda esa jinsiy munosabatlar xordiq chiqarish usuli sifatida e’tirof etiladi¹⁰(Schmitt, 2005, 2007).
Zambiyada nasl qoldirishga moyil bo’lgan ayollar ko’proq qadrlanadi va farzanlari ko’p ayollarni muxtarama sifatida e’tirof etiladi. Ularning tanasi qanchalik katta bo’lsa ular shunchalik ulug’lanishi ham ma’lumdir. Turmush qurish vaqtida yoshi katta erkakalar albatta yosh ayollar bilan turmush qurishni afzal bilishadi. Ayollar ham o’z vaqtida o’zlaridan bir muncha katta erkaklar bilan turmush qurish istagini bildiradilar, hozirgi vaqtda ham bu vaziyatlar saqlanib qolgan, faqat ba’zi bir holatlarda ayollar o’zlaridan kichik erkaklar bilan turmush qurishlari mumkin. Bu holatlar evolyusion (tadrijiy) yondoshuvlar haqida fikr yuritadi. Avlodlardan olingan genotiplar albatta saqlanib kelajak avlodga yetkazilib beriladi va shu genlar orqali ba’zi bir xususiyatlar shakllanishi mumkin¹¹.
Organizm genotipning uzgarishi bilan boglik bulgan uzgaruvchanlik mutasion uzgaruvchanlik deyiladi, uzgarishlar natijasida xosil bulgan organizm mutant deb ataladi. Mutasion uzgaruvchanlik modifikasion uzgaruvchanlikdan tubdan fark kiladi, xosil bulgan yangi belgi va xususiyatlar (mutasiyalar) tashki muxit kanday bulishidan kathi nazar nasldan-naslga berilaveradi. Mutasiyalar xosil bulishi xujayraning nodir strukturasi – xromosomalarning uzgarishiga boglik.
Mutasiya tashki faktorlar yoki ichki sabablar tahsirida xujayraning irsiy strukturasida yuz beradigan uzgarish bulib, organizmlarda yangi belgi va xususiyatlar paydo bulishiga olib keladi. Boshkacha aytganda, mutasiya genlarning molekulyar uzgarishi, genlar mikdorining xamda xromosomalar soni va strukturasining uzgarishidir.
Irsiy uzgaruvchanlik Darvinga xam ma’lum bulib, uni noanik (yoki muayyan) uzgaruvchanlik deb atagan edi. U bunday uzgaruvchanlik kuchsiz tafovutlardan to kuzga tashlanadigan darajada yakkol va keskin bulishi mumkinligini aniklagan. Masalan, 1791 yilda Shimoliy Amerikadagi Massachusete degan joyda normal kuylardan oyoklari juda kalta kuzichrklar tugilgan. Bunday keskin uzgarishlar usimliklarda xam uchraydi. XVIII va XIX asrlarda Angliyalik bogbonlar mevali va manzarali usimliklar shoxidagi kurtaklardan mofologik jixatdan asosiy novdalardan keskin fark kiladigan novdalar usib chikkanligini aniklagan edilar. Ammo Darvin zamonida xali irsiyat va uzgaruvchanlik konuniyatlari kashf etilmagan, shu sababli uznaruvchanlikning turli formalari urtasidagi tafovutlar anik emas edi. Uzgaruvchanlik formalari xakidagi masala XIX asrning oxiri XX asr boshlarida ilmiy asosda ishlab chikildi.

«Mutasiya» terminini fanga golland botanigi G. Friz kiritgan. U organizm irsiy belgilarining keskin uzgarishi xodisasini mutasiya deb atadi. G.Frizning asosiy ta’limoti «Mutasiya nazariyasi» (1901-1903) degan asarida bayon kilingan bulib, xozirgacha uz moxiyatini saklab kelmokda. Uning ta’limotida asosan kuyidagi fikrlar ilgari suriladi:

1998).