Mа’ruzа Tog‘ jinslarini qazib olish korxonasi (8 soat) reja

a-ishlash sxemalari; b-karer plani; 1-karer; 2-zavod; 3-iste’molchi; 4-draglayn ekskovator; 5-to‘g‘ri 
cho‘michli ekskovator. 
III-qum-tosh massasi (1) karerda, yarim statsionar tosh maydalash qurilmasida qayta
ishlanadi. Bu erga tog‘ massasini karerdan avtomobillar tashib keltiradi. Tog‘ massasini yarim
statsionar qurilmadan maydalash-saralash zavodiga konveyer orqali yoki o‘zi ag‘darar
avtomobillar bilan tashib beriladi.
Mexanizatsiya va transport vositalarining hamma turlarida I guruh sxemasidan
foydalaniladi. Suv bosgan qum-tosh konlarini quritmasdan ishlashda material qazib olinadi va bir
joyga to‘plab qo‘yiladi,suvi qochib, tabiiy namlik darajasiga kelguncha kutiladi. Greyder uskunali
yoki draglayn cho‘michli ekskovatordan foydalaniladi. Ekskovator bilan ishlashda foydali
qazilmani unumliroq olish uchun teshiklari bor cho‘mich ishlatiladi. Bunda qum-tosh aralashmasi
tarkibidagi suv oqib tushib,cho‘michning to‘lish koeffitsenti 0.8 gacha ko‘payadi.
Ochiq konlarda tog‘ massasini karer transporti bilan tashiladi. Bunda transport mashinalari,
yordamchi uskunalar, avtomobil yo‘llari, transportni boshqaruvchi vositalar, texnik xizmat
ko‘rsatish va ta’mirlash vositalari ishtirok etadi.
Ishlanayotgan konlarda ekskovator zaboylari va oraliq omborlar, yuk ortish punktlari
bo‘lib,ochish jinslari uchun-ag‘darish joylari, foydali qazilma uchun – doimiy va vaqtincha
omborlar, qabul qiluvchi bunkerlar-yuk tushirish punktlari bo‘lib xizmat qiladi.Tog‘ massasini
karerdan uzoqda joylashgan iste’molchiga jo‘natganda bunday yuk tushirish operatsiyasi
bo‘lmaydi, karer transportining ishi yukni magistral transporti uzatish bilan yakunlanadi. Karer
transportining umumiy foydalanish transportidan farq qiluvchi quyidagi xususiyatlari bor:
YUk ortish tushirish punktlari tog‘ ishlari fronti ortidan ergashib, joyida tinimsiz
o‘zgartiradi,shuning uchun transport kommunikatsiyalari (avtomobil yo‘llari) va uskunalari
(tasmali konveyerlar) vaqti-vaqti bilan surilib turiladi;
Uzluksiz ishlovchi karer transporti vositalari (avtomobillar) quyidagi operatsiyalar siklini
bajaradi: yuk ortish-yukni tashish-yukni tushirish bo‘sh holda qaytib kelish; karerdan tashib ketish
yo‘li ,odatda, katta qiyalama yo‘llarda bajariladi(chuqur konlarda ham, tog‘ yuzasida ham);
YUqori unumli ekskovatorlar va transport vositalarining ishini bir-biriga muvofiqlash zarur.
Karer transportiga qo‘yiladigan asosiy talablar: tashishlarning berilgan hajmini ta’minlash;
uzluksizlik (siklli ishlaydigan vositalarda-harakat grafigigi aniq rioya qilish, uzluksiz transport
vositalari–konveyerda uzluksizlik); tashish jarayonlarini mexanizatsiyalash,avtomatlashtirish,
rag‘batlantirish, orqali mehnat talabini kamaytirish; harakatlanishda va ishlarni bajarishda
xavfsizlik.
Konlarni ishlashdagi tog‘-texnik sharoitlar, ochish jinslarini va foydali qazilmani tashish
yo‘nalishlari va masofalari avtomobil yo‘llari sxemasini belgilaydi.
Yo‘llarning joylashuvi va harakat yo‘nalishlari konni ochish usullariga bog‘liq bo‘ladi.
Avtomobillardan foydalanganda ochish ishlarini to‘g‘ri spiralsimon,xalqasimon va qurama kirib

borish usullari bilan bajariladi. Bu ishlar ochish va qazish pog‘onalarini tepadagi texnolgik

kompleks bilan transport vositasida birlashtiradi.
Kamdan- kam xollarda tog‘ korxonalarining mahsulotlari kondan ishlov bermasdan
tugridan-tugri istemolchilarga etib boradi. Kerakli mahsulotni olish uchun maydalash-saralash
zavodlarida foydali kazilmalarga ishlov beriladi.
Ishlov berish sheben shag‘al, qumli maydalash, saralash, yuvish va boyitishdan iborat.
Maydalash va yanchish – tog‘ massasi bo‘laklari (zarralari) ni mexanik usulda parchalab,
o‘lchamlarini kichraytirishdir. SHartli ravishda, maydalangan mahsulotlar asosan yirik
yanchganda esa – 0.5 mm dan kichik buladi deb xisoblaydilar. YAnchishda tegirmon (zuldirli
sterjenli) dan foydalaniladi.Masalan, maydalash yo‘li bilan asfaltobeton qorishma uchun meneral
kukun tayyorlanadi.
Saralash (elash) – ishlov berilgan mahsulotlarni yirikligiga karab galvirdan ajratish.
SHeben va shag‘alni yuvish gil kesaklari changsimon va gil zarralaridan tozalash maqsadida
bajariladi. Boshlangich material tarkibida gil bo‘lishiga va uning fizik xossalari karab, galvir va
yuvish mashinalarida yuviladi.
Qumlarni tasniflash va boyitish zarralar tarkibini Davlat standartlariga etkazish uchun
bajariladi; bu ishlar gidrotaniflagich va boyitish apparatlari (gidrotsiklonlar) da amalga oshiriladi.
SHag‘al- qum materiallarin qayta ishlashda o‘ta mustahkam sheben olish uchun qayta
ishlash texnologik jarayoniga mustahkamlikni boyitish ishlari kushib olib boriladi. SHag‘al-qum
materiallarini qayta ishlaganda va xarsanglar turli mustahkamlikdagi jinslar kurinishida buladi.
SHeben va shag‘alni mustahkamlik bo’yicha boyitish maxsus mashinalari, mexanik
tasniflagichlar, og‘ir muxitlarda boyitish uskunalari yordamida bajariladi. Dastlabki ikkita usul
ayniksa ko‘p kullaniladi. Kub shaklidagi sheben xosil kilish uchun uni zarralari shakli bo’yicha
boyitiladi. Bu ish tirkishli galvirlarlarda tanlab-saralab zarbli harakatlanuvchi maydalagichlarda
shebenni donadorlab va granulyator-barabanlarida amalga oshiriladi.
Material namligini berilgan kiymatgacha kamaytirish maqsadida kurilish materiallari
suvsizlantiriladi, buning kiymatlari texnologik jarayondagi suvsizlantirish ishlari kaerda
bajarilayotgani bilan aniqlanadi.
SHag‘al va shebenni asosan vibroelaklarda qumni esa spirali tasniflagichlarda
suvsizlantiriladi.
SHag‘al ishlab chiqarish yuqorida keltirilgan ishlarni ketma-ket bajarishdan iborat bulib,
kurilish materiallarini olish texnologik jarayonini tashkil kiladi.
Tayyor mahsulot assortimentlarini ishlab chiqarish texnologik sxemaga malum sondagi
saralash va tasniflash, maydalash, yuvish va boyitishlari kiritilishiga bog‘liq.
Texnologik sxemani tanlash uchun quyidagi malumotlar bo‘lishi zarur; boshlangich tog‘
massasining mustahkamlik va donadorlik tarkiblarining tavsiflari; Tayyor mahsulot assortimenti
yo‘l kurilish xududining iklim sharoitlari.
Maydalash usullarini tanlash tog‘ jinslarini maydalash usuli maydalanayotgan
materiallarning fizik-mexanik xossalariga va bo‘laklarining yirikligiga bog‘liq.
Tog‘ jinslarining parchalanishiga karshilik kilish xususiyati uning mustahkamligiga
bo‘laklarida darzlar borligiga ularda parchalovchi kuchlarning tasiriga bog‘liq. Tog‘ jinslari
ezilishga eng ko‘p karshilik kursatadi. Egilishga kamrok chuzilishga eng kam karshilik kiladi.
Zamonaviy amaliyotda foydalaniladigan maydalagichlar maydalanidigan materiallarni ezadi,
zarbalar beradi; kushimcha tarzda ishkalab emiriladi.
SHag‘al tayyorlaydigan zavodlarning komponovka (texnik) sxemalari xilma-xil bulib
birinchi galda toshning mustahkamligiga va zararli k\unsurlar bilan ifloslanishiga bog‘liq. Tosh
maydalash zavodlari (TMZ) da ishlab chiqarishning texnologik sxemasini tanlashda qayta
ishlanayotgan tog‘ jinsining turi xisobga olinadi:
I-
bir jinsli magmali tog‘ jinslari (granitlar, dioritlar ,sienitlar va b) ularning
sikilishdagi mustahkamlik chegarasi 600 MPa va undan ortik toza va oson yuviluvchan
kushimchalar bilan kamrok ifloslangan metamorfik (chukindi)jinslar ularning
sikilishiga mustahkamligi 60-250 MPa oson va o‘rtacha yuviluvchan kushimchalar

bilan ifloslangan; boshlangich tog‘ massasi tarkibida 0-150 (200) mm li bo‘laklar ko‘p(

28.1-rasm)
II- mustahkam bir jinsli chukindi jinslar (oxaktoshlar, dolrlitlar va b) ularning
sikilishdagi mustahkamlik chegarasi 60-200 MPa va undan biroz ifloslangan oson va
o‘rtacha yuviluvchan.
III- Bir jinsli bulmagan kam abrazivli jinslar ularning sikilishdagi
mustahkamligi keng kulamda uzgaradi.(10-150MPa), tarkibidagi unsurlar o‘rtacha va
kiyin yuviluvchan kushimchalar bilan ifloslangan.Tarkibidagi gili kushimchalar kata
chegarada uzgarib turishi sababli bu turdagi jinslar uchun kata ishlov berishning
yagona texnologik sxemasini tavsiya kilib bulmaydi.
IV- Maydalash va yanchish darajasi maydalash jarayoning mikdor tavsifi -
maydalash darajasi bolib maydalangan yoki yanchilgan material bo‘laklari necha marta
kichrayganligini korsatadi. Kuvvvat sarfi hamda maydalagich va tegirmonlarning ish
unumdorligi maydalash darajasi bilan bog‘liq. Maydalash darajasi