“Матбуотдаги тилга оид матнларнинг лингвистик хусусиятлари”

Sarlavhalarning leksik-semantik xususiyatlari

Badiiy asar va gazeta materiallarining mazmunli, oʻqimishli va ta’sirchan boʻlishida sarlavhaning ham oʻrni muhim.

Ma’lumki, sarlavha nomlash, atash, axborot berish, murojaat, havola, ta’sirchanlik, reklamalilik kabi funksiyalarni bajaradi. Sarlavhaning ana shu xususiyatlarini yuzaga chiqarishda soʻzning ahamiyati katta. Soʻzning yakka holda sarlavha sifatida qoʻllanishi gazetaning xususiyatlaridan kelib chiqadi. Gazetada axborot nihoyatda ixcham, lekin mazmunli va ta’sirchan ifodalanishi lozim.

Soʻz tilning atash, nominativlik funksiyasini bajarishi bilan gazeta materialida ifodalangan axborotni gazetxonga ixcham va tez ta’sir etadigan shaklda ifodalash uchun keng imkoniyatlarga ega. Birgina soʻz orqali emotsionallik-ekspressivlik ham ta’minlanadi. Gazeta uchun muhim hisoblangan reklamalilikni ham birgina soʻz orqali ifodalash imkoniyatlari mavjud.

Gazeta sarlavhalari sifatida bir so‘zdan iborat bo‘lgan ot, sifat turkumiga oid sarlavhalar ko‘p uchraydi. Ammo tahlil jarayonida bir so‘zdan iborat boshqa so‘z turkumlari (masalan: son, olmosh, ravish yoki fe’l) bilan ifodalangan sarlavhalarni uchratmadik.

Gazetalarda birgina ot turkumiga oid so‘z bilan ifodalangan sarlavhalar ham ko‘plab uchraydi. Masalan: B.Mengliyevning “Ma’rifat” gazetasining 2015-yil 3-iyun sonida bosilgan “Kafedra”¹⁶ sarlavhali maqolalarida bugungi kun talablari nuqtai nazaridan dolzarb muammolarni o‘rganish va qayta ko‘rib chiqish masalasini hal etuvchi kafedra oliy o‘quv yurti faoliyatining deyarli barcha sohasida ishtirok etadigan asosiy bo‘g‘in ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi.

Ma’lumki, ot turkumiga xos soʻzlar shaxs, predmet, narsa, voqea-hodisalarning nomini bildiradi. Masalan: “Quvvat” sarlavhali maqolani olaylik. U “Qadriyat” rukni ostida berilib, sarlavha matnga singdirilgan.

Otlarning kichraytirish-erkalash qoʻshimchalarini qabul qilishi ularda qoʻshimcha ekspressiv-stilistik ma’noning ifodalanishiga ham xizmat qiladi. Otga xos bunday xususiyatlar uning sarlavha sifatidagi imkoniyatlari kattaligidan dalolat beradi.

Gazeta sarlavhalarining ayrim xususiyatlarini oʻrgangan B.Mirzayev ot turkumiga oid soʻzlarning sarlavha sifatidagi xususiyatlarini atoqli ot - sarlavhalar va turdosh ot - sarlavhalarga boʻlib tadqiq etgan¹⁷. A.Abdusaidov gazeta soʻz sarlavhalarini tahlil qilganda, ot turkumiga oid soʻz-sarlavhalarni atoqli va turdosh otlarga boʻlib oʻrgangan. Tadqi-qotchining atoqli ot-sarlavhalar haqidagi quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: «Gazeta xabar, maqola, lavha janrlarida bu xil sarlavhaning ishlatilishi, birinchidan, konkretlikni, aniq mazmunni, ikkinchidan, ta’sirchanlikni ifodalashda ma’lum darajada xizmat qilgan. Kuzatishlar shuni koʻrsatadiki, atoqli otlar - kishi ismlari, koʻproq tuman gazetalarida sarlavha sifatida qoʻllangan. Bu xil sarlavhalarning ta’sir kuchi yuqoriligi shundaki, ularda maqola, xabar, lavha qahramonining nomi aniq aks etib turadi. Misollar: Mastura (B.,7.10.84), Bog‘dagul (B.,7.03. 84), Sayyora (B.,28.10.84), Tozagul (B.,12.10.84), Nazokat (B.,10.10.84). Gazetalarda atoqli otni sarlavha sifatida ishlatishda ma’lum espressiv-stilistik maqsad nazarda tutiladi. Masalan, nomi koʻpchilikka ma’lum boʻlmagan kishilar, shoirlar, tarixiy shaxslarning ismlarini sarlavhada ifodalash gazetxon diqqatini shu matnga tortishga xizmat qiladi»¹⁸.

“Ma’rifat”, “Xalq so‘zi” kabi ma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy gazetalarini kuzatganimizda, ularda atoqli ot – sarlavhalarni uchratmadik. Turdosh otlarning sarlavha sifatida qoʻllanishiga koʻplab misollar keltirish mumkin. Ular orasida kasbni ifodalovchi otlarning sarlavha sifatida ishlatilishi koʻproq uchraydi. Bu xil sarlavhalar konkret ma’no ifodalashi (ma’lum kasbni bildirishi), ixchamligi bilan gazetabop hisoblanadi.

Gazetada xabar, bosh maqola va lavha janrlarida qoʻllanilgan so‘z birikmasi shaklidagi ot - sarlavhalar tez diqqatni tortishi bilan ajralib turadi. Masalan: Ertamiz egalariga e’tibor (M.,10.10.2015), Innovatsion ishlanmalar va taraqqiyot (M., 17.10.2015), Bayramona bellashuvlar (M., 17.10.2015) kabilar.

Sarlavhalar o‘zida matn mazmunini singdirib, diqqat tortarligi va mazmunliligi bilan matndan ajralib turadi. sarlavhalar matn bilan uyg‘unlikda materialni oʻqimishli qilishga yordam beradi.

Bayramona bellashuvlar. O‘quvchilarning ona tilimizni o‘rganishga qiziqishini oshirmoqda. (sarlavhaosti izohi). Ehtirom. Xalqaro xotin-qizlar bayrami. Kattaqoʻrg‘on shahrida ham keng nishonlanadi (sarlavhaosti izohi). Matn mazmuniga singdirilgan.