Matematika fanidan darslarda og’zaki nutqning ahamiyati. "Uch til" metodi

MATEMATIKA FANIDAN DARSLARDA OG’ZAKI NUTQNING AHAMIYATI. “UCH TIL” METODI
Salibayeva G.M.

Toshkeht Shahar Yunusobod tumani 250-maktab

Saidova G.E., Sobirjonova G.

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Matematik masalalarga o’qitishning vositasi sifatida qaralsa unga ikki xil yondashish mumkin:

• 
  masalaga an‘anaviy yondashish usuli: Tayyor masala shartlarini tahlil qilish, masala yechilishining usulini aniqlash, yechish jarayoni , olingan natijani etalon javob bilan formal solishtirish. Bu qismlarning har birida o’quvchi o’zi bajarayotgan ishini og’zaki bayon qilib boradi.
  
• 
  masalaga muammo sifatida yondashish usuli:Muammoli vaziyatni tahlil qilish (muammo qо’yilishi). Yetmaydigan ma‘lumotlarni izlash va gipotezalarni (ilmiy taxminlarni) shakllantirish. Gipotezalarni tekshirish va muammoli vaziyatga oid yangi bilimlarga ega bо’lish, Muammoni masalaga aylantirish. Masala yechilishining usulini izlash, yechish jarayoni ,olingan natijani tekshirish, yechimning tо’g’riligini asoslash. Bu bosqichlarning har birida bajarilayotgan amallar,qo’llanilayotgan teoremalarning barchasini o’quvchi og’zaki va matematik talqinda ifoda etadi.
  

Demak, og’zaki nutqni rivojlantirish masalalari tayanch kompetensiyalarga samarali erishishga, о’zlaridagi noyob iste‘dodlarini rо’yobga chiqarishga olib keladi. Kundalik hayotda matematika og’ir, qiyin fan, o’zlashtirish bir oz qiyinchilik tug’diradigan fan degan fikrlar eshitiladi.

Matematika fani odamlar aytganidek qiyin fan emas. Matematikada og’zaki nutq bilan yozma nutq o’rtasidagi bo’g’lanish, boshqa fanlarga qaraganda farq qilgani uchun qiyin tuyiladi. Bu fikrni quyidagi misol bilan tushuntirishga harakat qilaman. Masalan: ona tilida biror fikr aytilsa qanday aytilgan bo’lsa shunday yoziladi, ya’ni “Bugun havo sovuq ” bu gapni yozilishi , o’qilishi ham “Bugun havo sovuq” . Gapning yozilishi va o’qilishi shaklan bir xil. Endi bu holni matematikada ko’ramiz.Masalan: “x son musbat” gapni qaraymiz. O’qilishi “x son musbat” ,yozilishi matematik simvollar yordamida yoziladi,ya’ni “”. O’quvchidan “” ni o‘qib ber desak, ko’p hollarda “x katta nol ” deb o’qiydi, yani matematik simvollarni o’qiydi. Yana bir misol geometrik shakllarning yuzalari formulalari,qisqa ko’paytirish formulalari,arifmetik amallarning harfiy ifodalarini matematik simvoldagi yozuvini o’qiydi. Shularni hisobga olgan holda matematika darslarida og’zaki nutqni shakllantirmoq va rivojlantirmq lozim. Buning uchun matematika darslarida oquvchini gapirtiradigan metodlardan foydalanmoq kerak. Dars mavzusiga oid tayanch ma’lumotlarni takrorlashda juftlik metodidan ya’ni o’tilgam mavzuni har bir partada o’tirgan o’quvchi partadoshiga gapirib beradi va aksincha ikkinchi o’quvchi ham shunday gapirib beradi.Doskada misol yechayotgan o’quvchi misol yechish algoritmini bosqichma-bosqich gapirib yechish ,namoish metodidan foydalanish mumkin.

Matematika darslarida og’zaki nutqni rivojlantirishda o’quvchilar savol berishni o’rganishlari kerak,ya’ni berilgan savol e’tibordan chetda qolishi kerak emas.Berilgan savolni muhokama qilish kerak emas .O’quvchi savolga javob bera olmadimi,uni izza qilish kerak emas,agar shunday qilsak uni kelajakda yana savol berishga qo’rqadigan qilib qoyamiz,o’z-o’zidan mumlikka mahkum etamiz.O’qituvchi ma’lum mavzu yuzasidan savol berganda avval butun jamoaga savol berishi va bir oz javob kutishi kerak ,bu holat o’quvchilar berilgan savolga javob qidirib o’tilgan mavzuni xotirada tiklashga yordam beradi.

“Uch til” metodi va undan matematika fanlarida foydalanish. “Uch til” metodi algebra va geometriya fanlarida berilayotgan tushunchalarda qo’lanilsa,yaxshi samara beradi.

Taklif etilgan metodda o’quvchiga berilayotgan bitta axborot uch xil ko’rinishda beriladi. Birinchi til – bu mantiqiy til,ikkinchi til – bu tasvir tili,uchinchi til – bu matematik yozuv tilidir.

“Uch til” metodini 8 sinf “Geometriya” kursidagi “Trapetsiyaning o’rta chizig’i” mavzusiga tadbiqini ko’ramiz.

1-til.Trapetsiya yon tomnlari o’rtalarini tutashtiruvchi kesma trapetsiyaning o’rta chizig’i deyiladi.

2-til. A B

E P

C D
3-til. ABCD trapetsiya,AE=EC,BP=PD EP – o’rta chiziq

1-til. Teorema. Trapetsiyaning o’rta chizig’i uning asoslariga parallel va uning uzunligi trapetsiya asoslari uzunliklari yig’indisining yarimiga teng.

2-til. A B

P N

C D

3-til. ABCD – trapetsiuya,AP=PC,BN=ND,AB PN, CD PN
“Uch til” metodi algebraning ayrim mavzulariga tadbiq etish mumkin.

O’quvchi berilayotgan tushunchani bir tildan ikkinchi tildagi ifodasini yoza olish ko’nikmasini rivojlantirishi uchun masala yechishga e’tibor qaratmog’i lozim.

“Uch til” metodidagi 3-tilda ifodalash matematik model deb ham ataladi.

Bu metodni darslarda ishlatish o’quvchilarda matematik simvolikalar haqidagi bilimlarini rivojlantirishga,geometrik shakllarni tassavur qilish va ularni chizish ko’nikmalarini rivojlantiradi.