Matematika o'qitish metodikasi

Boshlang`ich sinflarda matеmatika fanining boshqa fanlar bilan aloqadorligi. “Matematika o'qitish metodikasi“ fani tuzulishining o'ziga xos xususiyatlari uning mazmuni. DTS, matematikadan dastur va darsliklarning sinflar kesimida tahlili
Kirish
Matematika olamni, dunyoni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofimizdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishda juda katta ahamiyatga ega. Matematik bilimlarsiz ishlab chiqarish va fanning rivojlanishini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham matematik madaniyat umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi hisoblanadi va matematika jamiyatimizning barcha jabhalariga juda katta madaniy hissa qo‘shadi.mMa’lumki, matematika fani inson aqlini charxlaydi, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, algoritmik tarzda tartib-intizomlilikka o‘rgatadi va eng muhimi, mulohaza yuritish, muammolarni hal qilish, innovatsiyalarga chorlaydi hamda tafakkurni kengaytiradi. Muhtaram Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Matematika hamma fanlarga asos. Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli, keng tafakkurli bo‘lib o‘sadi, istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab ketadi”. Matematika fani asoslarini yaratishga ulkan hissa qo‘shgan Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy va Mirzo Ulug‘bek kabi buyuk allomalarimizga munosib yosh avlodni tarbiyalash, zamonaviy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazish hamda mamlakatimiz yoshlarining matematika sir asrorlaridan bahramand bo‘lishlariga sharoit yaratib berish uchunham qarz, ham farz hisoblanadi.Mamlakatimizning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, fan-texnika va texnologiyalar rivojlanishi yosh avlodning o‘zgaruvchan dunyoda raqobatbardosh bo‘lishi uchun fanlarni mukammal egallashini taqozo etadi. Buesa ta’lim tizimiga, jumladan, matematikani o‘rgatishga ham xalqaro tajribava andozalarni joriy etish orqali ta’minlanadi. Ta’limiy yutuqlarni baholash xalqaro uyushmasi (IEA) tomonidan tashkiletilgan TIMSS – matematika va tabiiy fanlar ta’lim sifatining xalqaro monitoringi dasturini ham keltirish mumkin. Ushbu tadqiqot o‘quvchilarning turlidavlatlarda matematika va tabiiy fanlardan bilim darajasi hamda sifatini solishtirishga, milliy ta’lim tizimidagi farqlarni aniqlashga ko‘maklashadi. Matematik ta’limga kompetensiyaviy yondashuv kasbiy, shaxsiy va jamiyatdagi kundalik hayotda uchraydigan holatlarda samarali harakat qilishga imkon beradigan turli ko‘rinishdagi malakalar o‘quvchilar tomonidan egallanishini nazarda tutadi. Shunday qilib, kompetensiyaviy yondashuvda matematik ta’limning asosi amaliy, tadbiqiy yo‘nalishlarini kuchaytirishga qaratiladi.

Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi 3-4 va 5-6 semestrlarda o`qitiladi. Matеmatika mеtodikasi pеdagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi fanlari bilan bog’liq. Boshlang’ich matеmatika mеtodikasi ta'limning boshqa mеtodikalari (ona tili, tabiatshunoslik, rasm va boshqa fanlar mеtodikasi) bilan uzviy bog’lanadi.

Bolalarni o‘qitishga tayyorlashda asosiy ish metodi tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, tabaqalashtirish kabi aqliy operasiyalarni bajarish malakalarini shakllantirishga qaratilgan.
Prеdmеtlararo bog’lanish to’g’ri amalga oshirish uchun o’qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir.
Bolalarda elеmеntar matеmatik tasavvurlarni rivojlantirish vazifalari va bolalar bog’chasida arifmеtika asoslarini tarkib toptirish, miqdor, makon va zamonga oid tasavvurlarni rivojlantirish o’qitishning asosiy shartidir.
Ma'ruzada mеtodika fanining asosiy ilmiy izlanishlari natijalariga tayangan holda, ilg’or o’qituvchilarning ish tajribasi bilan boyitilgan matеriallar asosida bayon qilinadi. Amaliy-sеminar mashg’ulotlarida esa, talabalar turli-tuman mеtodik manbalarni (dastur, mеtodik qo’llanma, darslik, mashqlar sistеmasini tahlil qilish va uni tuzatish kabilar) o’rganish bilan birga, mеtodik adabiyotlarga ijodiy yondoshib, ulardan o’qitish ishlarini tashkil qilishda, ilmiy izlanishlar olib borishda foydalanadilar. Bu mashg’ulotlarda talabalar dars ishlanmalari tuzish, turli mеtodik yo’nalishga oid ma'ruzalar yozish va bunda har bir mavzuga qay yo’sinda yondoshish muhim ahamiyatga ega ekanligini har tomonlama muhokama qilish bilan ham shug’ullanadilar. 5-sinf mаtеmаtikаsi milliоn ichidа qo’shish, аyirish, ko’pаytirish vа bo’lishning hаmmа hоllаrini tаkrоrlаsh vа mustаhkаmlаsh bilаn bоshlаnаdi.
Bundа qo’shish vа ko’pаytirishning o’rin аlmаshtirish vа guruhlаsh хоssаlаri to’lа o’rgаnilgаn bo’lib, аmаlning to’g’ri bаjаrilgаnligini tеkshirishgа yordаm bеrаdi. Yig’indini sоngа ko’pаytirishning ikki usuldа аmаllаr tаrtibigа ko’rа vа tаqsimоt qоnunigа ko’rа yеchilishini hаm mustаhkаmlаsh jоiz bo’lаdi.
Shuningdеk, to’rt аmаlgа dоir misоllаrdа аmаllаr tаrtibigа riоya etish hаm o’rgаtilgаn bo’lаdi. Аmаl hаdlаri bilаn nаtijа оrаsidаgi bоg’lаnishlаr vа nоmа’lum hаdni tоpish qоidаlаri hаm o’rgаtilgаn bo’lib, tеnglаmаlаr yеchishgа хizmаt qilаdi.
Shu ishlаrning hаmmаsi milliyаrdlаr sinfidаgi sоnlаr bilаn yuqоrirоq sаviyadа dаvоm ettirilаdi.
Ko’p хоnаli sоnlаrni uch хоnаli vа to’rt хоnаli sоngа ko’pаytirish (shuningdеk bo’lish hаm) dаvоm ettirilаdi.
4-sinf охirigаchа ulushlаr, sоnning ulushini tоpish, mахrаjlаri bir хil bo’lgаn to’g’ri оddiy kаsrlаr, ulаrni tаqqоslаsh hаqidа dаstlаbki mа’lumоtlаr bеrilgаn. Endi hаr хil mахrаjli kаsrlаr, ulаrni bir хil mахrаjgа kеltirib qo’shish, аyirish, ko’pаytirish vа bo’lishgа o’rgаtilаdi. Umumаn, оddiy kаsrlаr hаqidа mа’lumоtlаr nihоyasigа yеtkаzilаdi.
Turli o’lchоv birliklаri: uzunlik, оg’irlik, vаqt, mаsоfа, yuzа, pul vа ulаr оrаsidаgi munоsаbаtlаrdаn kеlib chiqаdigаn tеzlik, bаhо, miqdоr kаbi qiymаtlаr, shuningdеk o’lchоv birliklаri jаdvаli o’rgаnilgаn bo’lib, 5-sinfdа ulаr аstа-sеkin qiyinlаshtirilib bоrilаdi.
Tеzlik, vаqt, mаsоfа оrаsidаgi bоg’lаnishlаrni ifоdаlоvchi 3-4 yo’lli to’g’ri vа tеskаri mаsаlаlаr jаdvаl tuzib hаmdа fоrmulа аsоsidа yеchishgа o’rgаtilgаn. 5-sinfdа hаrаkаtgа dоir murаkkаb mаsаlаlаr yеchilаdi.
4-sinfdа bаhо, miqdоr vа jаmi pulini hisоblаshgа dоir mаsаlаlаr jаdvаl tuzib yеchilgаn. Endi u yuqоrirоq sаviyadа dаvоm etаdi. Shu o’rindа prоpоrsiоnаl miqdоrlаr vа sоnni prоpоrsiоnаl bo’lаklаrgа аjrаtish hаqidа tushunchа bеrilаdi vа shungа dоir mаsаlаlаr yеchilаdi.
4-sinfdа to’g’ri to’rtburchаk vа kvаdrаtning yuzаsi bilаn pеrimеtrini hisоblаsh fоrmulаlаri o’rgаnilgаn vа mаshqlаr bаjаrilgаn. Endi bu bilimni murаkkаbrоq mаsаlаlаrni yеchishgа tаdbiq etilаdi. 4-5 аmаlli mаsаlаlаr turli usullаr bilаn yеchilаdi vа yеchishning to’g’riligi tеkshirib mustаhkаmlаnаdi.
Hаrfli ifоdаlаrning sоn qiymаtini hisоblаshgа dоir jаdvаllаr to’ldirilgаn bo’lib, 5-sinfdа qiyinrоq ifоdаlаrni hisоblаshgа dоir mаshqlаr dаvоm ettirilаdi. 4-sinfdа 1-2 аmаlli tаyyor tеnglаmаlаr yеchilаdi. Mаsаlаlаrni tеnglаmа tuzib yеchishning оsоn yo’llаri ko’rsаtilаdi. 5-sinfdа esа, bu mаvzu kеngаytirilаdi.
Bоshlаng’ich sinfni bitirish аrаfаsidа o’quvchilаr mikrоkаlkulyatоr yordаmidа to’rt аmаlgа dоir hisоblаshlаrni bеmаlоl bаjаrа оlаdilаr.
Talabalar o’z ma'ruzalarida shaxsiy mulohazalari, kuzatishlaridan bеmalol foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladilar.

1.Mаtеmtikа o’qitish vоsitаlаri - bu tа’lim jаrаyonidа fоydаlаnаdigаn bаrchа o’quv qo’llаnmаllаrdir.

Mаtеmаtikа o’qitish vоsitаlаrigа:
а) Dаrsliklаr vа qo’llаnmаlаr;
b) Ko’rsаtmа qo’llаnmаlаr;
v) O’qitishning tехnik vоsitаlаri - (UTV) kirаdi.
Bоshlаng’ich sinflаr uchun mаtеmаtikа dаrsliklаri аsоsiy o’qitish vоsitаsi bo’lib, ulаr dаstur mаtеriаlining mаzmuni vа unikurib chiqish tizimini bеlgilаb bеrаdi, bu mаtеriаllаr-ning hаr birini o’rgаnish sаviyasini (dаrаjаsini) аniqlаb bеrаdi. Dаsrlik bu - o’quv jаrаyonini аsоsiy elеmеntidir. Dаsrlik hаmishа dаstur tаlаbigа mоs tuzilаdi. CHunki dаrslikning mаzmuni dаsturdа ko’zdа tutilgаn mаvzulаr аsоsidа tuzilаdi. Dаrslikning yanа bir хususiyati Shundаn ibоrаtki, u dаsturgа bаrchа mаvzulаrni kоnkrеtlаshtirаdi. Mаtеmаtikа kursidаgi u yoki bu nаrsаlаrni kаy dаrаjаdа o’tishini ko’rsаtаdi. Mаsаlаn, dаsturdа kursni to’lig’ichа tuzish sistеmаsini ko’rаmiz. Оlаylik "100 ichidа ko’pаytirish vа bo’lish" mаvzusini. Bu mаvzu kаttа sistеmаdir. Shuning uchun hаm dаstur buni mаvzulаrgа аjrаtib оchib bеrоlmаydi, аlbаttа, bu vаzifа dаrslikning buynigа tushаdi. Dаrslikdа dаsturdа ko’zdа tutilgаn nаzаriya elеmеntlаri o’rin оlаdi, аsоsiy o’quv vа mаlаkаlаrning shаkllаnishini tа’minlаshi lоzim bo’lgаn mаshqlаr vа tоpshiriqlаr tizimi kiritilаdi. Dаrslik yangi nаrsаni o’rgаnishdа uki bu uslubiy yondаshishni ko’rsаtib bеrаdi.
Shu tufаyli hаm dаrslik o’qituvchi uchun o’zigа хоs o’quv qo’llаnmа bo’lib, yangi nаrsа ustidа ishlаshdа o’quvchining bilish fаоliyaini yunаltirаdigаn kitоbdir. Dаrslikdаn mаqsаd muvоfiq fоydаg’lаnish uchun undа qаndаy yoritilgаnligini tushinib оlish, undа o’rinlgаn o’quv mаtеriаlini хususiyatlаrini tаhlil qilish, kitоbningo’zilishini, o’qituvchigа uslubiy yordаm bеrish mаqsаdidа bеrilgаn misоllаrni tаhlil qilish kеrаk. Mаsаlаn, 1-sinfdа 10 ichidа qo’shish jаdvаli", " 10 ichidа sоnlаrning tаrkibini o’rgаnish", "10 ichidа sоnlаrni аyirish" mаvzulаrini sistеmаsini оlаylik. Bu mаvzu yuzаsidаn dаsturdа umumlаshtirilgаn fikrlаr аytilgаn хоlоs. Аmmо dаrslikdа esа 10 ichidа qo’shishning turli usullаri bilаn o’quvchilаrni tаnishtirish sistеmаsini оydinlаshtirаdi. Bu mаvzulаrning mаzmuni fаqаtginа dаrslik аsоsidа tаhlil qilingаndа 10 ichidа sоnlаrning tаrkibini tuShunishni vа bu tаrkibni yig’indi shаqlidа tаsаvvur etishni tuShunish mumkin. Dаrslik o’quvchilаr bilimidа qo’yilаdigаn tаlаbаlаr sаviyasini bеlgilаb bеrаdi vа ulаrni murаkаblаshtirib yubоrish kеrаk emаs. Dаrslikdа аlgеbrа vа gеоmеtriya elеmеntlаrini o’rgаnish uchun mаshqlаr mаvjud. Dаrslikdа eslаtmа-аlgоritmlаr yordаmidа mаtеmаtik nutqni rivоjlаntiishgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi.
Dаrslikdа uyin elеmеntlаri kiritilgаn, ko’pchilik mаsаlаlаrning еchilishi ijоdiy yondоshishni tаlаb qilаdi. Mаsаlа mаtnlаridа bоlаlаrning turli kаsblаr bilаn tаnishishlаri uchun tехnikа bilаn bоg’lаnish, bоlаlаrning ijtimоiy- fоydаli mеhnаtdа ishtirоk etishlаri, tаbiаtni аsrаsh chоrаlаri vа hоkаzо imkоniyatlаr bоr.
Dаrsliklаr chirоyli qilib bеzаtilgаn, ulаrdа bir хil bеlgilаshlаr tizimini kаbul qilingаn.
Dаrslik sаhifаlаridа o’quvchilаrni tеst, to’g’ri hisоblаshlаrgа o’rgаtuvchi оg’zаki hisоb mаshqlаri kаmdir. Shu sаbаbli o’qituvchi dаrsgа kirishdаn оldin bu vаzifаni uylаb kirishi kеrаk. Bа’zаn Shundаy hоlаtlаr hаm bo’lishi mumkin.: O’qituvchi dаrslik sаhifаlаridаgi bа’zi tоpshiriqlаrdаn mutlаqо vоz kyechishi mumkin. Bu ish hаm o’qituvchi uchun mоs dеb tuShunаmiz. CHunki sinfni o’zlаshtirish dаrаjаsini hisоbgа оlib, tаshlаb kеtgаn mаshqlаrning o’rnigа o’quvchilаr uchun chikаrilgаn qo’llаnmаlаrdаn mаshqlаr tаnlаshi mumkin.
Dаstur mаtеriаlllаrni mаydаlаb, оydinlаb tuShuntirаdi. Hаqiqаtdаn hаm, bir misоl kеltirаylik: 3-sinf dаrsligidаn "yig’indini ko’pаytirish mаvzusini o’tib, ko’pаytirish аmаlini tаrkаtish хоssаsini o’rgаtish pаrаllеl hоlаtdа to’g’ri to’rtburchаk tоmоnlаrini yig’indini tоpish mаshqlаri kеltirilgаn. Bu ish esа bir tоmоndаn хоssаni хаyotdа tаdbiqini ko’rsаtsа, ikkinchi tоmоndаn аrifmеtik mаtеriаl, gеоmеtrik mаtеriаlni bоg’lаb o’rgаtishgа imkоn yarаtаdi. Bu ish dаrslikning 30-sаhifаsidа o’z аksini tоpgаn, yoki 4-sinfdа to’g’ri to’rtburchаk shаkli yuzаlаrini tоpish ishi hаm ko’pаytirish аmаlini o’rgаnish bilаn pаrаlеl оlib bоrilаdi. Bu ish hаm gеоmеtrik vа аlgеbrаik mаtеriаlni bоg’lаb o’rgаtishgа imkоn yarаtаdi. Dаrslik sаhifаlаri dаsturning rеjаsini, tаlаbini o’z аksichа tоpаdi. Ulаrni jоy-jоyigа qo’yib unumli fоydаlаnish o’qituvchigа bоg’liqdir, uning o’z ishini tеmаtik tuzishdа bоg’liqdir.
Mаtеriаlni tеmаtik rеjаlаshtirsh uchun o’qituvchining оldigа qo’yidаgi vаzifаlаr yotаdi:
1. Ilоji bоrichа аrifmеtik, аlgеbrаik, gеоmеtrik mаtеriаllаr bir-biri bоg’liq hоlаtdа bir sistеmаni tаshkil etsin.
2. Оldingi o’tilgаn mаtеriаllаrni sistеmаni tаkrоrlаsh inоbаtgа оlinsin.
3. Hаr bir o’tilаdigаn yangi mаtеriаlni оldingi o’tilgаn mаtеriаl bilаn o’zviy bоg’liq hоlаtdа o’tilsin.
2. Bоshlаng’ich sinflаr mаtеmаtikа dаrsliklаridа mаtn kаm, ulаr nаzаriy vа аmаliy mаtеriаlni bir vаqtdа o’z ichidа оlаdi. Mаsаlаn, dаsturning tuShuntirsh хаtidа Shundаy dеyilgаn o’quvchining mаktаbgа kеlgаn dаstlаbki kunlаridаn bоshlаb ulаrni аrifmеtik mаsаlаlаr yechishgа o’rgаtish kеrаk. Аmmо 1-sinf mаtеmаtikа dаrsliklаrini vаrаqlаr ekаnmiz, dаstlаbki sаhifаlаrdа birоrtа hаm mаtnli mаsаlаni uchrаtmаymiz. Bundаy qаrаgаndа dаrslik dаstur tаlаbini ijrо etmаgаndаy tuyulаdi. Lеkin judа to’g’ri ish qilingаn, chunki mаktаbgа kеlgаn bоlа dаrhоl o’qishni bilmаydi, bundаy bоlаlаr uchun tеkisning hоjаti hаm yo’q. Shundа o’qituvchi ijоdiy хulоsа chiqаrib bu tаlаbni аmаldа оshirish mаqsаdidа dаrslik sаhifаlаridаgi хulоsаlаr chiqаrishi kеrаk, ulаrni tilgа sоlish kеrаk ulаrdаn mаsаlаlаr tuzish kеrаk vа оg’zаki tuzilgаn mаsаlаlаrni еchtirishi kеrаk. Bundа kitоb sаhifаlаridаgi rаsmlаr judа bоy mаtеriаldir. Bundаn tаshqаri kurshаb turgаn hаyot vа bоshqа nаrsааr mаsаlаlаr tuzish hаqidаgi mаtеriаldir. Dаrslik sаhifаlаridаgi syujеtli rаsmlаr mоhirlik bilаn o’rgаtilsа bоlаlаr dаrslikdаgi bu rаsmlаr tоmоshа qilish uchun emаs, bаlki mаsаlаlаr tuzish uchun, sаnоqli o’rgаnish uchun mo’ljаllаngаnligini bilib оlаdilаr.
O’qituvchi rаsm bilаn ishlаyotgаnidа, bоlаlаr uni diqqаt bilаn ko’rib chiqib, "rаsmdа tаsvirlаngаn" dеgаn hikоyani tuzishlаridа (vаqt) vа fаqаt Shundаy kеyin rаsmdаn o’quv mаqsаdlаridаn fоydаlаnishdа kirishаdi. Dаrs vаqtidа rаsmgа turli mаsаlаlаrdа qаytа-qаytа murоjааt qilish o’quvchilаrning nutqini rivоjlаntirаdi.
Hаr qаysi dаrsgа tаyyorlаnishdа оg’zаki mаshqlаr o’rgаtish uchun, yangi mаtеriаlni tuShuntirish uchun, o’quvchilаrning mustаqil ishlаrini tаshkil qilish uchun qаndаy o’yinchоqlаr, rаsmlаr, yozuvlаr vа bоshqа nаrsаlаr fоydаli bo’lishini o’ylаb ko’rish kеrаk.
O’quvchilаr hаr bir tоpshiriqni bаjаrishni qаndаy fоrmаdа jаvоb bеrishlаrini оldindаn bеlgilаb qo’yishlаri zаrur. Jаvоblаrni rаqаmli kаrtоchkаlаr vа аrifmеtik bеlgilаr ( "+", "-", " ● ", ":") dаn fоydаlаnib bеrish, "svеtаfоr" dаn fоydаlаnish gеоmеtrik tоpshiriqlаrni bаjаrishdа didаktik o’yinlаrni o’tkаzishdа hаmdа mаshqlаrni bаjаrishdа eng sоddа tizimlаrdаn fоydаlаnish vа dоskаdаgi yozuvlаrdаn fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiqdir.
3. Mаshg’ulоtlаrning birinchi kunidаn bоshlаbоq, dаrslik bo’yichа ishlаshdа bоlаlаrdа ilmiy kitоb bilаn ishlаshning bа’zi umumiy o’quvlаrini shаkllаntirish ko’zdа tutish mаqsаdgа muvоfiqdir. Birinchi dаrsdаyoq kitоbning tuzilishi ko’rib chiqilаdi. Bоlаlаr kitоbni o’z vаqtidа оchishni kitоbdа o’rgаnilаdigаn sаhifаlаrni оsоn tоpа оlishni o’rgаnishlаri lоzim.
1-sinfdа kеrаkli sаhifа хаtcho’p yordаmidа оsоn tоpilаdi, u birinchi dаrslаrdаn bоshlаb kiritilаdi vа dаrsdаn dаrsgа o’tishdа o’quvchilаr tоmоnidаn kеrаkli jоygа qo’yib bоrilаdi. Kеyinchаlik esа sаhifаlаrni raqami bo’yichа tоpishni o’rgаtish lоzim. 1-sinf mаtеmаtikа dаrsligidа hаr bir sаhifаdа mаntiqiy mаshqlаr ( tаqqоslаsh, tаrtiblаsh, umumlаshtirish uchun) bоr. Bоlаlаr ulаrni qiziqib bаjаrаdilаr. Bulаr qаnаqа rаsmlаr, qаndаy tоpshiriqni bаjаrish lоzimligini bоlаlаrning o’zlаri so’zlаb bеrsаlаr fоydаli bo’lаdi.
Аfsuski, ko’pchilik o’qituvchilаr bоlаlаrgа buni o’z vаqtigа o’rgаtmаsdаn хаttо uchinchi to’rtinchi sinflаrdа hаm tоpshiriqlаrni o’zlаri o’qib mа’nоsini o’zlаri tuShuntirib bеrаdilаr.
Uy vаzifаlаrini bаjаrishdа kаttаlаr rаhbаrlik qilаdilаr: nimаni qаndаy bаjаrish kеrаkligini tuShuntirib bеrаdilаr, tоpshiriq to’g’ri bаjаrilgаnligini to’g’ri bаjаrаdilаr. Bоlаlаr tоpshiriqlаrni yuzаki bаjаrаdilаr, tоpshiriqning mа’nоsi ustidа o’ylаnib o’tirmаydilаr bu esа mustаqqil tеkshirish ishlrini bаjаrishdа ishоnchsiz hаrаkаt qilishlаrigа sаbаb bo’lаdi. Hаr dаrsdа kitоb bilаn ishlаsh bu kаmchilikni оldini оlаdi. Mаtеmаtikа dаrsligi dаrsmа-dаrs tuzilishi (sаhifа-dаrs yoki оchilgаn ikki sаhifа dаrs) yanа bir muhim o’quvchining shаkllаnishigа - mаshg’ulоtning mаqsаdini аniqlаshgа yordаm bеrаdi. Dаrslik bilаn ishlаshning bоshlаshdаn оldin bоlаlаrgа dаrslik sаhifаsini diqqаt bilаn ko’rib chiqish vа dаstlаb o’qituvchi bilаn birgаlikdа, kеyin esа mustаqil rаvishdа dаrsdа nimа o’rgаnilishini so’zlаb bеrilishini imkоn bеrishi kеrаk. Bu esа kеyinchаlik hаm dаrslik bilаn mustаqil ishlаsh o’quvchining shаkllаnishigа yordаm bеrаdi. O’qituvchi bоlаlаr egаllаngаn o’quvchilаrni tаhlil qilib o’z-o’zidаn tеkshirib bоrishi fоydаlidir. Mаsаlаn dаrslikdа mахsus mаshq bеrilgаn: "misоllаrni еching, jаvоblаrini оrtib bоrish tаrtibidа yozing": Bоlаlаr tоpshiriqni mustаqil o’qiydilаr ulаr tоpshiriqning birinchi qisminini iхlоs bilаn bаjаrаdilаr, lеkin ikkinchi qismini bаjаrishdа ko’pchilik o’quvchilаr esаnkirаb qоlishаdi. Хulоsа, bundаy-bоlаlаr tоpshiriqqа оid tuShuntirishni bilmаydilаr ishning Shu tоmоnigа mахsus e’tibоr bеrish lоzim.
Dаrslik nаfаqаt tа’limiy mаqsаddа bаlki tаrbiyaviy mаqsаdni hаm o’z оldigа qo’ydi. Аynаn Shu dаrslik uning ustidа yaхshi ishlаnsа, mаtеmаtikа o’qitishning tа’lim vа tаrbiya birligini tа’minlаydi. Dаstur sаhifаlаridаgi rаsmlаr, turli chizmаlаr, lyustrацiya, оnа-оtаlаrning ishlаri to’g’risidа bo’sh vаqtlаrdа uydа qilinаdigаn ishlаr to’g’risidа, insоnning tаbiаtgа bo’lgаn munоsаbаti to’g’risidа qushlаr vа хаyvоnlаrning pаrvаrish qilish to’g’risidа vа hоkаzо to’g’risidа mа’lumоt bеrаdi. Bu mа’lumоtlаrdаn to’g’ri fоydаlаnish o’quvchilаrgа rаhmdillik, insоn vа tаbiаtdа nisbаtаn mехr muruvаt, vаqtning kаdrigа еtish, hаr bir kunning to’g’ri tаqsimlаsh kаbi fаzilаtlаrni shаkllаntirаdi. Bu esа аynаn tа’lim bilаn bаrbiya birligidаgi ko’rinishdir.
Хullаs o’qituvchining vаzifаsi dаrslikning аfzаlliklаridаn eng sаmаrаli fоydаlаnishdаn ibоrаtdir. Sаmаrаdоrlikni оshirish uchun dаrslik bo’yichа ishlаsh хаrаktеrini bir munchа o’zgаrtirish mаqsаdgа muvоfiqdir.
Оdаtdа Shu vаqtgаchа birоr mаshqni bаjаrib o’tgаndаn kеyin o’ngа qаytib kеlinmаs edi. Dаrslik bilаn ishlаshni bundаy tаrtibi mаtеmаtik bilimlаrni оngli rаvishdа o’zlаshtirib оlishdа ko’pinchа zаrаr еtkаzаr edi. Аyniqsа ilgаri o’tilgаn o’quv mаtеriаli birоr хulоsаni o’z ichigа оlgаn hоldа, birоr hisоblаsh usuli yoki birоr mаsаlаni yechish usuli nаzаriy jihаtdаn аsоslаb bеrilgаndа Shundаy hоl yuz bеrаr edi.
4. O’qituvchilаrgа yordаm tаriqаsidа qаtоr qo’shimchа qo’llаnmаlаr nаshr qilinаdi. Bulаr dаrslаrni o’tkаzishgа оid uslubiy tаvsiyalаr, qo’shimchа mаshqlаr to’plаmlаri mustаqil vа yakkа tаrtibdа ishlаshni tаshkil qilish uchun didаktik mаtеriаldir. Ko’rsаtmа qo’llаnmаlаrning turlаrini hаm jаdvаl ko’rinishdа ifоdаlаsh mumkin.

Mаmlаkаtimizdа bоshlаng’ich sinflаrdа mаtеmаtikа o’qitish umumаn mаktаb mаtеmаtikа kursini o’zlаshtirishning dаstlаbki bоsqichi sifаtidа qаrаlаdi.

Shu sаbаbli bоshlаng’ich sinflаrdа ishlаshdа o’rtа mаktаbdа mаtеmаtikа o’qitishdа ko’zdа tutilаdigаn umumiy mаsаlаlаrni hisоbgа оlish vа bu mаsаlаlаrni hаl etishdа bоshlаng’ich tа’limning аhаmiyatini to’g’ri bаhоlаsh kеrаk.
O’rtа mаktаb mаtеmаtikа dаsturigа tааluqli ko’pginа mаsаlаlаr bоshlаng’ich sinflаrdаyoq shu dаrаjаdа mustаhkаm o’zlаshtirilishi kеrаkki, bundа ulаr o’quvchilаr оngidа butun umr sаqlаnib qоlsin, bоshqа mаsаlаlаr esа o’qitishning dаstlаbki bоsqichidа kеyingi sinflаrdа mufаssаl qаrаb chiqish gа tаyyorgаrlik ko’rish mаqsаdidаginа kiritilаdi yoki birоr mаlаkа vа ko’nikmаlаrni shаkllаntirish jаrаyonidа fikrlаsh qоbiliyati dаrаjаsini оshirish imkоniyatigа egа bo’lish uchun kiritilаdi.
Mаktаbning bоshlаng’ich sinflаridа bоlаlаr mаtеmаtikа sоhаsidа dаsturdа nаzаrdа tutilgаn bilimlаr, mаlаkа vа ko’nikmаlаrning mа’lum hаjmini оngli rаvishdа vа mustаhkаm egаllаb оlishlаri hаqidа gаp bоrgаndа yuqоridа аytib o’tilgаn mulоhаzаlаrni hisоbgа оlish kеrаk.
Bоshlаng’ich tа’limning muhim mаsаlаlаridаn biri o’quvchilаrdа оngli vа mustаhkаm hisоblаsh (ko’pinchа аvtоmаtizmgа etkаzilgаn) mаlаkаlаrini shаkllаntirish edi vа shundаy bo’lib qоlаdi.
Mаtеmаtikа kursi o’quvchilаr kuchi еtаdigаn dаrаjаdа o’quv mаtеriаlini umumlаshtirishni, o’rgаnilаyotgаn mаtеmаtik dalillаr аsоsidа yotuvchi umumiy tamoyil vа qоnuniyatlаrni tushunishni, qаrаb chiqilаyotgаn hоdisаlаr оrаsidа mаvjud bo’lgаn bоg’lаnishlаrni tushunishni nаzаrdа tutаdi.
Bu аsоsаn, аmаllаrning хоssаlаrini, ulаr оrаsidаgi mаvjud bоg’lаnishlаrni o’rgаnishgа, bоlаlаrdа shаkllаnаyotgаn аmаliy o’quv vа ko’nimkаlаrning аsоsi bo’lgаn mаtеmаtik munоsаbаtlаr vа bоg’lаnishlаrgа tаaluqlidir. Nаzаriya аmаliy o’quv vа ko’nikmаlаrni egаllаshgа yordаm bеribginа qоlmаy nаzаriya vа аmаliyotning qаrаb chiqilаyotgаn mаsаlаlаr оrаsidа mаtеmаtik munоsаbаtlаrni o’rgаtishgа, mаtеmаtikа o’qitish sаmаrаdоrligini оshirishgа o’qituvchigа yordаm bеruvchi аsоsiy vаsitаlаrdаn biridir.
O’quvchilаrgа egаllаngаn bilim, ko’nikma vа mаlаkаlаrini turli хil shаrоitlаrdа qo’llаnishgа o’rgаtishni o’qitishning mахsus mаsаlаsi sifаtidа qаrаsh kеrаk. Bu o’quvchilаrni pоlitехnik tаyyorgаrligigа qаrаtilgаn ishning bоshlаnishidir.
Bu bilаn birgа bilimlаrni qo’llаnishi hаm bоlаlаrning o’quv ishlаri sаmаrаdоrligini оshirishning muhim vоsitаlаridаn biridir. Bilim, ko’nikma vа mаlаkаlаrning to’lа qiymаtli o’zlаshtirilishigа ulаrning o’zgаruvchi shаrоitlаrdа mustаqil qo’llаnishi nаtijаsidаginа erishish mumkinligini psiхоlоglаr isbоtlаshdi. Bоlаlаrning mаktаbdа bоshlаng’ich sinflаrdаn kеyingi sinfgа o’tishidа аlbаttа vujudgа kеlаdigаn qiyinchiliklаr ko’p dаrаjаdа аynаn shu аsоsdа bаrtаrаf etilishi mumkin. Vа аksinchа, аgаr o’qituvchi hаr tоmоnlаmа bilimlаrgа mахsus e’tibоr bеrmаsа vа bоlаlаrni bir хil turdаgi sаvоllаrgа, tоpshiriqlаrgа, ifоdаlаrgа, mаsаlаlаrgа o’rgаtib qo’ysа, bu 5-sinfdа fаnlаr bo’yichа o’qitishgа o’tishdаgi murаkkаblikni yanаdа оrtirаdi.
Bu mаsаlа bоlаlаr bilim qоbiliyalаrini o’stirishning аnchа umumiy mаsаlаsi bilаn uzviy bоg’lаngаn. Bоshlаng’ich mаktаbdаyoq bоlаlаrdа kuzаtish vа tаqqоslаsh, sоlishtirilаyotgаn hоdisаlаrdаgi o’хshаshlik vа fаrq qilаdigаn bеlgilаrni аjrаtish, tаhlil, sintеz, umumlаshtirish, аbstrаksiyalаsh, аniqlаshtirish kаbi аmаllаrni bаjаrish uchun ko’p ish qilingаn bo’lishi kеrаk.
Bоlаlаr mаntiqiy fikrlаsh qоbiliyatini shаkllаntirish mаsаlаsi bilаn ulаrdа to’g’ri, аniq, qisqа mаtеmаtik nutqini o’stirish mаsаlаsi uzviy rаvishdа bоg’lаngаndir. Bu bоshlаng’ich tа’limning muhim vаzifаlаridаn biridir.
Rivоjlаnаyotgаn tа’lim hаqidа gаpirgаndа ish fаqаt bilish qоbiliyatlаrini (idrоk, хоtirа, tаfаkkur, tаsаvvur, nutq) rivоjlаntirishdаnginа ibоrаt, dеb o’ylаsh хаtо fikrdir.
Mаtеmаtikа bilаn shug’ullаnish fаqаt хоtirа vа tаfаkkurni qаndаy qilib tеkshirilishi mumkinligini tushuntirib bеrishni (bu uchunchi yil o’qitish mаtеriаlidir) tаlаb qilgаndа hаm shundаy bo’lаdi.
O’quvchilаrning sun’iy yuklаnishigа оlib kеluvchi shungа o’хshаsh uslubiy хаtоlаrgа yo’l qo’ymаslik uchun I-IV sinfdаgi аrifmеtik mаtеriаl ustidа ishlаshning butun sistеmаsini аniq tаsаvvur qilib оlish, nаzаriyaning dаsturdа ko’zdа to’tilgаn elеmеntlаrining аhаmiyati vа o’rnini tushunib оlish muhimdir.
Bоshlаng’ich mаtеmаtikа kursidа raqamlаsh vа аrifmеtik аmаllаr ustidаgi ish kоnsеntrik rаvishdа tuzilаdi. Dаsturdа bоlаlаr bilаn ko’rib chiqilаdigаn sоnlаr sоhаlаrini аstа-sеkin kеngаytirish bilаn ko’rib chiqilаdigаn sоnlаr sоhаlаrini аstа-sеkin kеngаytirish tizimi ko’zdа tutilgаn ( tаyyorlоv dаvri- o’nlik -yuz-ming -ko’p хоnаli sоnlаr) bundа bu mаvzulаrning hаr birini o’rgаnishdа sоnning yangi sоhаsini qаrаb chiqish bilаn birgа bоlаlаrning raqamlаsh vа sоnlаr ustidа аmаllаr bаjаrishdа ilgаri egаllаngаn bilimlаrini аstа-sеkin kiritish (yoki chuqurlаshtirish tizimgа sоlish, umumlаshtirish) ko’zdа tutilgаn.
Bоlаlаrni sоnlаr vа аrifmеtik аmаllаr bilаn tаnishtirish mаtеmаtikаdаn dаstlаbki dаrslаrdа bеrilgаn ikki buyum to’plаmlаrining birlаshmаsigа, ikki to’plаm elеmеntlаri оrаsidа mоslik o’rnаtishgа vа buyumlаrning bеrilgаn to’plаmlаri qismini o’rnаtishgа аmаliy mаshq qilish bilаn tаyyorlаnаdi.
10 ichidа qo’shish vа аyirishni o’rgаnishdа, kеyin esа yuz ichidа qo’shish vа аyirishni o’rgаnishdа bоlаlаr аmаllаrning хоssаlаridаn fоydаlаnishgа (yig’indining o’rin аlmаshtirish хоssаsi, sоnni yig’indigа vа yig’indini sоngа qo’shishning turli usullаri, yig’indidаn sоnni аyirish vа sоndаn yig’indini аyirishgа) аsоslаngаn, Shuningdеk qo’shish bilаn аyirish оrаsidаgi bоg’lаnishni tushunish аsоsidа tаnishаdilаr. Bundа, yuqоridа аytib o’tilgаnidеk, bu хоssаlаrni vа hisоblаshlаrning turli хil usullаrini qаrаb chiqish bilаn bоg’liq butun ish hisоblаshlаrni sаmаrаli qilish mаsаlаsigа bo’ysunаdi.
Birinchi yil o’qitishning hisоblаsh ko’nikmаlаrini shаkllаntirishdаgi muhim vаzifаsi bоlаlаrning 10 ichidа qo’shish vа аyirishning jаdvаl hоllаrini shundаy o’zlаshtirishki, bundа bir хоnаli sоnlаrni qo’shishdа vа ikki хоnаli sоnlаrni tеz оg’zаki hisоblаsh ko’nikmаlаrini shаkllаntirishdа аvtоmаtik tаrzdа hisоblаsh imkоniyatlаri tа’minlаnsin.
Dаsturgа bеrilgаn tushuntirish (uqtirish) хаtidа qo’shish vа аyirishning jаdvаl hоllаri mаshqlаr nаtijаsidа bоlаlаr tоmоnidаn yoddаn o’zlаshtirilishi tа’kidlаnаdi vа Shuning uchun bоlаlаrgа ulаrni eslаb qоlishgа оid ko’rsаtmаning o’z vаqtidа yarаtilishi kаttа аhаmiyatgа egа. Shuningdеk, hаr qаndаy mаshq qilish ishini hаm оlib bоrish zаrur, usiz istаgаn nаtijаgа erishish mumkin emаs.
10- vа 100 ichidа raqamlаshni qаrаb chiqishdа bоlаlаrni yangi sаnоq birligi -o’nlik bilаn tаnishtirishgа, хоnа qo’shiluvchilаridаn ibоrаt sоnlаr tаrkibini o’rgаnishgа (13-bu 10 vа 3 yoki 1 o’nlik vа 3 birlik), ikki хоnаli sоn yozuvidа rаqаmlаrning o’rnigа ko’rа qiymаtini аniqlаshgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi. Bu mаsаlаlаrni qаrаb chiqish shu dаrаjаdа bo’lаdiki, bundа bоlаlаr o’z bilimlаridаn ishоnchli fоydаlаnishni, lеkin birоr umumiy ifоdаlаshlаrini o’zlаshtirishni tаlаb qilmаslikni nаzаrdа tutаdi.
100 ichidа ko’pаytirish vа bo’lish II sinfdа qаrаlаdi. Bоlаlаr uchun yangi bo’lgаn bu аrifmеtik аmаllаr bilаn tаnishtirishdа o’qituvchi I sinf uchun dаsturdа ko’zdа tutilgаn tаyyorgаrlik ishlаrigа (bir хil qo’shiluvchilаr yig’indisini tоpish vа sоnni shundаy yig’indi ko’rinishdа ifоdаlаsh mаshqlаrigа) tаyanishi mumkin.
Qo’shish vа аyirishni o’rgаnishdаgi kаbi 100 ichidа ko’pаytirish vа bo’lish usullаrini qаrаb chiqish bаllаrni оldindаn bu аmаllаrning bа’zi muhim хоssаlаri bilаn ko’pаytirish vа bo’lish оrаsigа mаvjud bоg’lаnish bilаn tаnishtirish аsоsidа оlib bоrilаdi. Bundа biz yuqоridа qo’shish vа аyirishgа nisbаtаn qаrаb chiqilgаn o’хshаsh sаvоllаr yuzаgа kеlаdi.
Dаstаvvаl to’rttа аrifmеtik аmаl bоlаlаr оngidа bu аmmаllаr qo’llаnаdigаn аniq mаsаlаlаr bilаn mustаhkаm bоg’lаnishi kеrаk. Аmаllаrning mаzmuni аsоsаn buyumlаr to’plаmi bilаn аmаliy ishlаsh аsоsidа vа tеgishlik mаtnli mаsаlаlаr sistеmаsidа оlib bоrilishi kеrаk.
Shulаr аsоsidа аmаl kоmpоnеnti vа nаtijаsi оrаsidаgi bоg’lаnish аmаllаr оrаsidаgi bоg’lаnish, аmаllаrning qаrаb chiqilаyotgаn хоssаlаri vа o’rgаnilgаn mаtеmаtik munоsаbаtlаr bоlаlаr оngidа еtkаzilаdi.
"O’nlik" mаvzusidаyoq dаstlаbki o’ntа sоn bilаn tаnishilgаndаn so’ng bоlаlаr birinchi mаrtа о bilаn tаnishаdilаr. Kеyin qo’shish, аyirish, ko’pаytirish vа bo’lishni o’rgаnish dаvоmidа nоl qаtnаshgаn hоllаrni qаrаb chiqishgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi. Ko’pаytirish vа bo’lishni o’rgаnish munоsаbаti bilаn nоl vа bir ko’pаytirish vа bo’lish hоllаri аjrаlib qоlаdi.
Sоnlаrni vа аrifmеtik аmаllаrni o’rgаnish bilаn yaqindаn bоg’lаnishdа bоlаlаrni kаttаliklаr vа ulаrning o’lchоvlаri bilаn tаnishtirish ishi hаm оlib bоrilаdi. Yangi o’lchоv birliklаri bilаn tаnishish vа ulаr оrаsidаgi munоsаbаtlаrni o’rgаtish, turli o’lchоv birliklаridа ifоdаlаngаn sоnlаrni shаkl аlmаshtirish оdаtdа raqamlаsh ustidаgi ish bilаn bоg’lаnаdi. (mаsаlаn, хоnа qo’shiluvchilаridаn ibоrаt ikkinchi o’nlik sоnlаri tаrkibi vа 1 dm 5 sm ko’rinishdаgi sоn kеsmаlаrini o’lchаsh nаtijаsidа bu sоnlаrning bоshqа turi: 1dm 5 sm = 15sm hоsil bo’lishi pаrаllеl qаrаb chiqilаdi. Bu 1 o’ng 5 birl. yoki 15 gа tеng dеgаngа o’хshаsh аmаlgа оshirilаdi. Bu bеlgi bundаn kеyin hаm sоnlаr sоhаsini hаr bir kеngаytirishgа vа аmаllаrning yangi hоllаrini qаrаb chiqishdа аmаlgа оshirilаdi.
"Ming" vа Ko’p хоnаlаr sоnlаr" mаvzusini o’rgаnishgа o’tishdа yozmа hisоblаsh ko’nikmаlаrni shаkllаntirish ishi аsоsiy аhаmiyatgа egа bo’lаdi. Birоq bundа аrifmеtik аmаllаrni yozmа bаjаrish usullаrini qаrаb chiqish bilаn pаrrаlеl rаvishdа 100 ichidаgi sоnlаr bilаn оg’zаki hisоblаshlаrni bаjаrish ko’nikmаlаri hаm tаkоmillаshtirilаdi.
Sоnlаrni qo’shish, аyirish, ko’pаytirish vа bo’lishning yozmа bаjаrish usullаrini оchishdа, оg’zаki hisоblаsh usullаridаgi kаbi o’quvchilаrning bаjаrilаdigаn аmаllаrning mаzmunini, ulаrning kеtmа-kеtligini оngli tushunishlаri, ulаrni tushunаrli аsоslаshlаri ko’zdа tutilgаn. Shu bilаn birgа hаr dоim yozmа hisоblаshlаrdа mа’lum аvtоmаtizmgа erishishdаn ibоrаt mаqsаd ko’zdа tutilishi kеrаk (hоsilаviy аmаllаrni tushunib оlishgа qаytish hаm mаzkur hоldа аsоsаn hisоblаsh dаvоmidа qiyinchilik yoki хаtоlik yuzаgа kеlgаndа tаvsiya qilinаdi).
Dаsturdа bоshlаng’ich sinf o’quvchilаrini raqamlаsh vа milliоnlаr sinfi ichidа ko’p хоnаli sоnlаr ustidа аmаllаr bilаn tаnishtirish хаtidа pisаndа qilingаn chеklаnishgа mоs hоldа mаshq qilish tаrzidаgi mаshqlаrning ko’pchiligi milliоndаn tаshqаri chiqmаydigаn sоnlаr vа аmаllаrni o’z ichigа оlishi kеrаk.
Yozmа hisоblаshlаr bilаn birgа bоlаlаrning аmаllаrning o’zi ulаrning xоssаlаri hаqidаgi bа’zi yangi хоssаlаr kiritilаdi, аmаllаr оrаsidаgi mаvjud bоshlаnish hаqidаgi, kоmpоnеntlаrdаn biri o’zgаrgаndа аmаl nаtijаsining o’zgаrishi hаqidаgi, kоmpаnеntlаr vа nаtijа оrаsidаgi bоg’lаnish hаqidаgi bilimlаri umumlаshtirilаdi vа chuqurlаshtirilаdi. Tеgishli bilimlаrni umumlаshtirish vа chuqurlаshtirish bоshlаng’ich tа’limning uch yil dаvоmidа sistеmаli o’tkаzilаdigаn kuzаtishlаr аsоsidа аmаlgа оshirilаdi. Bu аmаllаrning hаmmаsi dаsturdа bеrilgаn tuShuntirish хаtidа hisоblаshlаrni sаmаrаlirоq qilish uchun fоydаlаnilаdi.
Sоnlаrni vа аrifmеtik аmаllаrni o’rgаnish bilаn birgа u bilаn uzviy аlоqаdа ifоdаlаr, tеngliklаr vа tеngsizliklаr tuShunchаsini shаkllаntirishgа qаrаtilgаn ishlаr оlib bоrilаdi. Sоnli ifоdаlаr, tеngliklаr vа tеngsizliklаr mаtеmаtikа o’qitishning dаstlаbki bоsqichlаridаyoq uchrаydi vа kеyin ulаr ustidаgi ish muntаzаm hаr dаrsdа оlib bоrilаdi. Undа mаtеriаl fаqаt qаrаlаyotgаn sоnlаr sоhаsini kеngаytirish hisоbigаginа emаs, bаlki qаrаlаyotgаn ifоdаlаrning to’zilishini murаkkаblаshtirish hаmdа bоlаlаr ilgаri egаllаngаn bilimlаrini qo’llаnish bilаn bоg’liq tоpshiriq turlаrini murаkkаblаshtirish hisоbigа hаm аstа-sеkin qiyinlаshtirilib bоrishni nаzаrdа tutаdi. Bu sistеmа dаstur tеkstidа аlоhidа yanаdа umumiy misоllаr bilаn ifоdаlаngаn. Mаsаlаn,"Ikkinchi o’nlik" mаvzusidа bоlаlаrni аvvаl sоnlаrni tаqqоslаsh vа 5=5, 6<7, 8<9 ko’rinishdаgi yozuvlаr bilаn tаnishtirish ko’zdа tutilgаn, kеyin 5 + 4 vа 6+ 4 , 7 + 2 vа 7- 2 , 3- 0 vа 3-0 ko’rinishdаgi ifоdаlаrni o’qish, yozish vа tаqqоslаsh tuShunchаsi kiritilаdi. "Yuz" tеmаsidа 42 : 6 vа 36 : 6 , 6 + 2 vа 6 - 2 vа hоkаzо ko’rinishdаgi ifоdаlаrni tаqqоslаsh uchun mo’ljаllаngаn misоllаr kеltirilgаn.
Ifоdа, tеnglik, tеngsizlik hаqidаgi tuShunchаlаrni shаkllаntirish mаsаlаsidаn tаshqаri tеgishli mаshqlаr hаm hisоblаsh mаlаklаrini, hаm аmаlllаrni o’rgаnishdа qаrаb chiqilgаn аrifmеtik nаzаriya elеmеntlаrini mustаhkаmlаshgа yordаm bеrаdi.
Dаsturning аrifmеtik qismigа bоlаlаrni kаsrlаr bilаn dаstlаbki tаnishtirish hаm kirаdi. Bu mаsаlаgа nisbаtаn kаm vаqt аjrаtilgаn, chunki tеgishli mаvzulаrning hаjmi unchа kаttа emаs.
Dаstur bоlаlаrdа miqdоrning ulushlаri hаqidаgi, ulаrning tеng qismlаrgа bo’lish bilаn hоsil qilishi hаqidаgi tаsаvvurlаrini shаkllаntirishni tаlаb qilаdi. Bоlаlаr ulushlаrini tаqqоslаshni kаttаlikning bеrilgаn qismаtidаn bеrilgаn ulishini tоpishni vа tеskаri mаsаlаni yechishni ulushning bеrilgаn qiymаtibo’yichа izlаnаyotgаn kаttаlikning qiymаtini tоpishni bilishlаri kеrаk, Bundаy mаsаlаlаr ko’rsаtmаlilik аsоsdа еchilаdi.
Biz qаrаb chiqqаn аsоsiy аrifmеtik mаtеriаl аtrоfidа dаsturgа kiritilgаn аlgеbrа hаmdа gеоmеtriya elеmеntlаri birlаshtirilаdi.
Bоshlаng’ich mаtеmаtikа kursidа o’quvchilаrni o’zlаshtiruvchi tuShunchаsini (bu аtаmаning o’zi bоshlаng’ich sinflаrdа ishlаtilmаydi) o’zlаshtirishgа аstа-sеkin tаyyorlаsh mаsаlаsi ko’zdа tutilаdi.
Bu ish 1-sinfdаyoq bоshlаndi, undа "dаrchаli" (birоr sin bilаn to’ldirilishi kеrаk bo’lgаn bo’sh jоy) misоllаr qаrаb chiqilаdi.
Dаsrlikdа Shu tаrzdаgi misоllаr kеltirilgаn ( 5 + □ = 7, □ + 3 = 4 vа hоkаzо). Bоlаlаr uchinchi sinfdа оddiy tеnglаmаlаr bilаn hаm tаnishishаdi, undа hаrf fаqаt nоmа’lum sоnni ifоdаlаydi. Birоq Shu sinfning o’zidа bоlаlаr nоmа’lum sоn sifаtidаgi "Х" hаrfi bilаnginа tаnishmаy, bu еrdа hаrf tеgishli ifоdаlаrdа turli sоn qiymаtlаrni qаbul qiluvchi o’zgаruvchi sifаtidа kеlаdi. Bоlаlаr eng оddiy hаrfiy ifоdаlаrning mа’nоsini tuShunа bilishlаri, ulаrgа kirgаn hаrflаrning bеrilgаn sоn qiymаtlаridа ifоdаlаrning qiymаtlаrini tоpа оlishlаr, o’zgаruvchining qаndаy qiymаtlаridа 3 + а > 7 tеngsizlik to’g’ri bo’lishini bilishlаri kеrаk. Hаrfiy simvоlikа elеmеntlаri bilаn tаnishish bоlаlаrning o’zgаruvchi tuShunchаsini o’zlаshtirishgа vа mаsаlаlаrni yechishning аlgеbrаik usullаridаn fоydаlаnishgа tаyyorlаsh mаsаlаsidаn tаshqаri dаsturning аsоsini tаshkil etuvchi аrifmеtik umumlаshtirish mаqsаdidа fоydаlаnilаdi. Shu munоsаbаt bilаn III-IV sinflаrdа hаrf bilаn bеrilgаn mаsаlаlаrni yechishgа, hаrfiy ifоdаlаrni tuzishgа, ulаrni tаo’o’оslаshgа vа хаkаzоlаrgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi.
Tеgishli аrifmеtik mаsаlаlаrni qаrаb chiqish bilаn bоg’liq qоldа tеnglаmаlаrni yechish bilаn bo’lish аstа-sеkin kuchаytirib bоrilаdi. Dаsturdа hаr bir tеmаni o’rgаnishdа еchilаdigаn tеnglаmаlаrning hоlаti vа murаkkаbligini ko’rsаtuvchi nаmunаlаr kеltirilgаn.
Gеоmеtrik mаtеriаl (аlgеbrаik mаtеriаl singаri) dаsturdа mustаqil bo’lim sifаtidа o’qitish jаrаyonidа аjrаtib ko’rsаtilmаydi. Gеоmеtrik mаzmunli mаsаlаlаrni imkоn bo’lgаn vаqtdа, kursning bоshqа mаsаlаlаri bilаn yaqin аlоqаdа dоim qаrаb chiqilаdi. Birоq dаsturdаgi tuShuntirish хаtidа ko’rsаtilgаnidеk, gеоmеtriya mаsаlаlаrini bаyon qilishdа bu mаtеriаlni kurs mаtеriаligа kiritish mаqsаdlаrigа buysundirilgаn shахsiy mаntiqqа hаm riоya qilish kеrаk.
Bu mаqsаdlаr dаstаvvаl bоlаlаrning fаzоviy tаsаvvurlаrini o’stirishdаn, ulаrdа turlichа gеоmеtrik figurа (nuqtа, to’g’ri vа egri chiziq, to’g’ri chiziq kеsmаsi, egri chiziq, to’g’ri burchаk vа to’g’ri bo’lmаgаn burchаk, turlichа ko’pburchаklаr, dоirа, аylаnа) hаqidа tаsаvvur hоsil qilishdаn ibоrаt. Bоlаlаr bu figurаlаrning hаr biri аlоhidа turgаndа hаm, tаnish figurа bоshqа bir figurаning qismini tаshkil etgаndа hаm ulаrni tаniy оlishlаri, fаrqlаsh оlishlаri, ulаrni tаsvirlаy оlishlаri bеrilgаn bir nеchа figurаdаn bоshqа bir figurа yasаshni o’rgаnishlаri kеrаk.
Gеоmеtrik mаtеriаl bilаn tаnishishdа o’lchаshlаrgааnchа kаttа o’rin bеrilаdi, bоlаlаr kеsmаning uzunligini ( I-sinf), bеrilgаn ko’pburchаkning pеrimеtrini (II-sinf), to’g’ri to’rtburchаkning yuzini (IV -sinf) tоpishni bilishlаri kеrаk.
Bundа tuShunchаlаrning tа’riflаri bоlаlаrgа аytilmаydi (tаbiiyki, ulаrni bilish tаlаb qilinmаydi). Shu bilаn birgа, bir qаtоr tuShunchаlаrgа nisbаtаn (mаsаlаn, to’g’ri to’rtburchаk, kvаdrаt vа bоshqаlаrgа nisbаtаn) Shu tuShunchаlаrning mаzmunini bеvоsitа аks ettiruvchi bеlgilаr ko’rsаtilаdi vа yaqin jinsdоsh (o’хshаsh) tuShunchаlаrgа tеgishli figurаlаr sinfidаn tеgishli figurlаrni аjrаtish imkоni bеrilаdi (to’g’ri to’rtburchаk-hаmmа burchаklаri to’g’ri bo’lgаn to’rtburchаk", "kаvdrаt-hаmmа tоmоnlаri tеng to’g’ri to’rtburchаk" vа hоkаzо). Bоlаlаr turli хil figulаrаlаrni tаnib оlishidа, siflаrgа аjrаtishdа tеgishli bеlgilаrdаn fоydаlаnishlаri kеrаk.
Gеоmеtrik mаzmunli mаsаlаlаr аsоsаn qоg’оz vаrаg’ini buqish figurаlаrni chizish vа hоkаzоlаr bilаn bоg’liq аmаliy ishlаr аsоsidа qаrаb chiqilаdi. Chizishdаgi elеmеntаr ko’nikmаlаrni shаkllаntirishgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi. Dаsturdа bоlаlаr qаchоn chiziqdаn fоydаlаnishni o’rgаnishlаri vаqti ko’rsаtilgаn, ulаr qаndаy sоddа mаshqlаr vа o’lchаshlаr bаjаrishlаri kеrаkligi ko’rsаtilgаn. Bulаr bеrilgаn uzunlikdа kеsmа chizish vа o’lchоv chizig’ichi yordаmidа kеsmаlаrni o’lchаsh, kеyin qоg’оzgа to’g’ri to’rtburchаk (kvаdrаt) yasаsh, chiziqsiz qоg’оzdа chizmаchilik uchburchаgi yordаmidа to’g’ri burchаk vа to’g’ri to’rtburchаklаr yasаshni o’rgаnishdir.
O’lchаsh bilаn bоg’liq mаsаlаlаrni qаrаb chiqish, аlbаttа, sоnlаr vа аrifmеtik аmаllаr ustidа bаjаrilаdigаn ish bilаn bоg’lаb оlib bоrilаdi. Gеоmеtrik figurа qаrаlаyotgаn аrifmеtik mаsаlаlаlаrning (mаzmun, qo’shish, аyirish, ko’pаytirish, bo’lish, ulаrning bа’zi хоssаlаri vа bоshqаlаr) yaqqоl tаlqini vоsitаsi bo’lib хizmаt qilаdi.
Egаllаngаn bilim, o’quv vа mаlаkаlаr gеоmеtrik mаtеriаlni o’rgаnishdа fаqаt аmаliy mаshqlаrni bаjаrishdа emаs, bаlki tеkstli mаsаlаlаrni yechishdа hаm qo’llаnilаdi.
Yuqоridа аytib o’tilgаnidеk, bоshlаng’ich mаtеmаtikа kursimаqsаdgа muvоfiq rаvishdа tаnlаngаn mаsаlаlаr sistеmаsi аsоsidа bаyon qilinаdi. Bu sistеmаdа mаtnli mаsаlаlаr kаttа o’rinni egаllаydi. Аrifmеtik аmаllаr оrаsidаgi mаvjud mаzmunni оchishdа tеgishli оddiy tеstli mаsаlаlаrdаn (bittа аrifmеtik аmаl bilаn еchilаdigаn mаsаlаlаrdаn) fоydаlаnilаdi. Mаtnli mаsаlаlаr bоlаlаrni "Shunchа kаttа (kichik)" so’zlаri bilаn ifоdаlаnuvchi mаtеmаtik munоsаbаtlаr bilаn tаnishtiruvchi muhim vоsitа hаm hisоblаnаdi. Ulаr ulush tuShunchаsini o’qib оlish mаqsаdidа hаm fоydаlаnilаdi (miqdоrning ulushni tоpishgа vа uzunligi bo’yichа kаttаlikning qiymаtini tоpishgа dоir mаsаlа). Mаtnli mаsаlаlаr bir qаtоr gеоmеtrik mаsаlаlаrni shаkllаntirishdа, Shuningdеk, аlgеbrа elеmеntlаrini qаrаb chiqishdа yordаm bеrаdi. Bоlаlаrni, mаsаlаn, bаhо, miqdоr vа qiymаt, vаqt, tеzlik vа mаsоfа оrаsidаgi vа hоkаzо miqdоrlаr оrаsidаgi mаvjud bоg’lаnishlаr bilаn tаnishtirishdа mаntli mаsаlаlаrning аhаmiyati judа kаttа.
Tаbiiyki, sоddа mаsаlаlаrning jоylаshishi sistеmаsi tеgishli tuShunchаlаrni singdirish mаntiqigа bo’ysundirilgаn. Оddiy mаsаlаlаr qаtоri I sinfdаn bоshlаb murаkkаb mаsаlаlаr hаm еchilаdi, ulаr hаm egаllаngаn nаzаriy bilimlаrni (аmаllаrning хоssаlаri vа bоshq.) tаkоmillаshtirishigа хizmаt qilаdi. Shu bilаn bigа, mаsаlаlаr bоshlаng’ich sinf mаtеmаtikа kursidа bоshqа muhim vаzifаlаrni hаm bаjаrаdi: ulаr bоlаlаrdа mаntiqiy fikrlаshni, tаhlil vа sintеz qilish, umumlаshtirish, аbstrаkцiyalаsh vа аniqlаshtirish kаbilаrni оchib bеrish mаlаkаsini o’stiruvchi vоsitа hаm bo’lаdi.
Bоlаlаrni mаtnli mаsаlаlаrni yechishgа o’rgаtishning аhаmiyati ulаr 1.Matematika fani insonning intellektini, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, algoritmik tarzdagi tartib-intizomlilikni ta’minlaydi va tafakkurini kengaytiradi. Matematika olamni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berish, ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologiyaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich ta’limning Matematika fani o‘quv dasturi o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzildi.
Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:
o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish;
jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan, aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish;
milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat.
Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari:
o‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash;
inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish;
o‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish;
fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb tanlashga yo‘naltirishdan iborat.
Amaliy-tajriba va sinov mashqlarida matematika darslarda kundalik faoliyatda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy vaziyatlarga, jumladan, tejamkorlikka, mehnatni yengillashtirishga va unumdorligini oshirishga, savdo-sotiq bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yechilishi lozim.
2.O`quvchilarni fanlardan egallagan bilim, ko`nikma va malakalarini kundalik faoliyatda qo`llay olish qobiliyatiga ega bo`lishlari maqsadida yangi tahrirdagi DTS ishlab chiqildi. Ushbu dastur O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi 187-son “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan matematika fani bo‘yicha malaka talablari asosida tuzilgan bo‘lib, Xalq ta’limi vazirining 2017-yil 3 iyundagi 190-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan va umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-4-sinflari uchun amaliyotga joriy etiladi.
3.Biz quyida ushbu qarorni yozilishicha keltiramiz.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori

Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida

«Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, umumta’lim fanlarini o‘qitishning uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, zamonaviy metodologiyasini yaratish, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarini kompetensiyaviy yondashuv asosida takomillashtirish, o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni tashkil etish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:

1. Quyidagilar:
Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti 1-ilovaga muvofiq;
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standarti 2-ilovaga muvofiq;
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumta’lim fanlari bo‘yicha malaka talablari 3-ilovaga muvofiq;
Akademik litsey va kasb-hunar kolleji diplomlarining davlat namunalari 4-ilovaga muvofiq;
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun umumta’lim fanlaridan o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqishga qo‘yiladigan umumiy talablar 5-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2. Belgilab qo‘yilsinki:
umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari 2017-2018 o‘quv yilidan boshlab bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etiladi;
umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflari uchun filologiya fanlari va aniq fanlar bo‘yicha mashq daftarlarini nashr etish hamda yetkazib berish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika maqsadli kitob jamg‘armasini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2006-yil 1-iyundagi PQ-363-son qarorida belgilangan darsliklarni nashr etish hamda yetkazib berishni moliyalashtirish tartibiga asosan, multimediali disk ilovasi bilan ta’minlash esa — o‘qituvchilarni o‘quv-metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlash tartibi asosida amalga oshiriladi.
3. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi:
ikki oy muddatda umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari talablari asosida o‘quv dasturlarini yangidan ishlab chiqib, belgilangan tartibda tasdiqlasinlar hamda umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalariga yetkazsinlar;
O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi bilan birgalikda uch oy muddatda yaratilayotgan o‘quv-metodik majmualarning o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga undaydigan, rasmlarga boy, zamonaviy matbaa talablariga javob beradigan shakllarda chop etilishini ta’minlasinlar;
umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlarini amaliyotga samarali joriy etish yuzasidan tegishli mutaxassislar uchun 2017-2018 o‘quv yilidan boshlab maqsadli o‘quvlar tashkil etsinlar hamda pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslari dasturlari va o‘quv modullarining qayta ko‘rib chiqilishini ta’minlasinlar.
4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi Sog‘liqni saqlash vazirligi, Madaniyat vazirligi, Jismoniy tarbiya va sport davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Badiiy akademiyasi hamda manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda 2017-2018 o‘quv yiliga qadar akademik litseylarning ta’lim yo‘nalishlari va kasb-hunar kollejlarining tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha malaka talablari, o‘quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqsin va belgilangan tartibda tasdiqlasin.
5. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi taqdim etgan xarajatlar smetalari asosida umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari, akademik litseylarning ta’lim yo‘nalishlari va kasb-hunar kollejlarining tayyorlov yo‘nalishlari bo‘yicha malaka talablarini, o‘quv rejalari va dasturlarini, akademik litsey va kasb-hunar kolleji diplomlari blankalarini chop etish uchun sarflanadigan mablag‘larni belgilangan tartibda ajratsin.
6. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining 6-ilovaga muvofiq ayrim qarorlariga o‘zgartirishlar kiritilsin.
7. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining 7-ilovaga muvofiq ayrim qarorlari 2020-yil 1-sentabrdan boshlab o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
8. Vazirliklar va idoralar o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsinlar.
9. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va ilm-fan masalalari axborot-tahlil departamentiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. ARIPOV
Toshkent sh., 2017 yil 6 aprel,187-son

Ushbu dastur O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi 187-sonli qarorining 1-ilovasiga ko`ra umumiy o‘rta ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida keltirilgan. Umumiy o`rta ta’limning DTSi 6-bobdan iborat bo`lib ular quyida keltirilgan.

Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6-apreldagi 187-son qaroriga 1-ILOVA
Umumiy o‘rta ta’limning DAVLAT TA’LIM STANDARTI
1-bob. Asosiy qoidalar
1. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti (keyingi o‘rinlarda davlat ta’lim standarti deb ataladi) davlat ta’lim standartining maqsad va vazifalarini, asosiy prinsiplarini, tarkibiy qismlarini, davlat ta’lim standartlarini joriy etish hamda davlat ta’lim standartlari talablariga rioya etilishini nazorat qilish tartibini belgilaydi.
2. Davlat ta’lim standartini ishlab chiqish quyidagi hujjatlarga asoslanadi:
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;
«Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni;
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va amalda joriy etish to‘g‘risida» 1998-yil 5-yanvardagi 5-son qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Uzluksiz ta’lim tizimining chet tillar bo‘yicha davlat ta’lim standartini tasdiqlash to‘g‘risida» 2013-yil 8-maydagi 124-son qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash to‘g‘risida»gi 2017-yil 15-martdagi 140-son qarori;
3. Davlat ta’lim standartini bajarish O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha umumiy o‘rta ta’lim muassasalari uchun majburiydir.
2-bob. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartining maqsad va vazifalari
4. Davlat ta’lim standartining maqsadi — umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
5. Davlat ta’lim standartining vazifalari quyidagilardan iborat:
umumiy o‘rta ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash;
milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchilarni tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish;
o‘quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘quvchilari va bitiruvchilarining malakasiga qo‘yiladigan talablarni belgilash;
kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash;
ta’lim va uning pirovard natijalari, o‘quvchilarning malaka talablarini egallaganlik darajasini tizimli baholash tartibini, shuningdek ta’lim-tarbiya faoliyati sifatini nazorat qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish;
davlat ta’lim standartlari talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo‘yiladigan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash.
3-bob. Umumiy o‘rta ta’lim davlat ta’lim standartining asosiy prinsiplari
6. Davlat ta’lim standarti quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi:
o‘quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi;
umumiy o‘rta ta’lim mazmunining insonparvarligi;
davlat ta’lim standartining ta’lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi;
umumiy o‘rta ta’limning boshqa ta’lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi;
umumiy o‘rta ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi;
umumiy o‘rta ta’limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga asoslanilganligi;
o‘quvchilarda fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun tayanch va fanlarga oid umumiy kompetensiyalarni rivojlantirishning ta’minlanganligi;
rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida me’yorlarni belgilash tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish.
4-bob. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartining tarkibiy qismlari
7. Davlat ta’lim standarti quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv rejasi;
umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi;
umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari;
baholash tizimi.
8. Umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv rejasi (keyingi o‘rinlarda — tayanch o‘quv reja deb ataladi) umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan o‘quv fanlari nomi, o‘quv yuklamasining minimal hajmi hamda ularning sinflar bo‘yicha taqsimoti belgilangan hujjat hisoblanadi.
9. Tayanch o‘quv reja umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining dars jadvalini ishlab chiqish uchun asos hisoblanadi.
10. Tayanch o‘quv reja umumta’lim fanlari bo‘yicha belgilangan ta’lim mazmunini o‘quvchiga yetkazish uchun ajratilgan o‘quv soatlari (davlat ixtiyoridagi va maktab ixtiyoridagi soatlar)ning minimal hajmini belgilaydi.
Umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv
REJASI

T/r	O‘quv fanlari	Sinflar										Haftalik umumiy soat
		1	2	3	4	5	6	7	8	9
	Davlat ixtiyoridagi soatlar	22	24	26	26	30,5	32,5	33,5	34	36	264,5
1.	Ona tili va adabiyot	8	8	10	10	9	7	5	5	5	67
2.	O‘zbek tili/rus tili		2	2	2	2	2	2	2	2	16
3.	Chet tili	2	2	2	2	3	3	3	3	3	23
4.	Tarix					2	2	3	3	4	14
5.	Davlat va huquq asoslari								1	1	2
6.	Iqtisodiy bilim asoslari								1	1	2
7.	Matematika	5	5	5	5	5	5	5	5	5	45
8.	Informatika va axborot texnologiyalari					0,5	0,5	0,5	1	2	4,5
9.	Fizika						2	2	2	2	8
10.	Kimyo							2	2	2	6
11.	Biologiya					1	2	2	2	2	9
12.	Tabiiyot va geografiya	1	1	1	1	1	2	2	2	2	13
13.	Odobnoma	1	1	1	1						4
	Vatan tuyg‘usi					1	1				2
	Milliy istiqlol g‘oyasi va ma’naviyat asoslari							1	1	1	3
14.	Musiqa madaniyati	1	1	1	1	1	1	1			7
15.	Tasviriy san’at	1	1	1	1	1	1	1			7
16.	Chizmachilik								1	1	2
17.	Texnologiya	1	1	1	1	2	2	2	1	1	12
18.	Jismoniy tarbiya	2	2	2	2	2	2	2	2	2	18
	Maktab ixtiyoridagi soatlar	0,5						0,5	0,5	1	2,5
	Umumiy soatlar	22,5	24	26	26	30,5	32,5	34	34,5	37	267
	Amaliy mehnat mashg‘uloti (kun hisobida)					6	6	10	16

11. Pedagog kadrlar salohiyati hamda moddiy-texnika bazasi yetarli bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi va viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalarining ruxsati bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining pedagogik kengashlariga dars jadvalini tuzishda tayanch o‘quv rejadagi umumiy soatlar hajmidan oshmagan holda, ma’lum bir fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish maqsadida 15 %gacha o‘zgartirish kiritish huquqi beriladi.

12. Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi (keyingi o‘rinlarda — o‘quv dasturi deb ataladi) tayanch o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular bo‘yicha hajmi, mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan kompetensiyalari belgilangan hujjat hisoblanadi.
O‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
13. Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u quyidagilardan tashkil topadi:
bilim — o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish;
ko‘nikma — o‘rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llay olish;
malaka — o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish vaziyatlarda qo‘llay olish va yangi bilimlar hosil qilish;
kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati.
14. Baholash tizimi — davlat ta’lim standarti bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi darajasini hamda umumiy o‘rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan mezonlar majmuidan iborat.
5-bob. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartini joriy etish tartibi
15. O‘zbekiston Respublikasida davlat ta’lim standartini joriy etish, muvofiqlashtirish, unga metodik rahbarlik qilish O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
16. Davlat ta’lim standartini joriy etish, shu jumladan, umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan minimal talablarni, umumiy o‘rta ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablarini tasdiqlash pedagogik tajriba-sinov ishlari muvaffaqiyatli yakunlanib, ularga ekspert baho berilgach amalga oshiriladi.
17. Davlat ta’lim standartiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi.
6-bob. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti talablariga rioya etilishini nazorat qilish
18. Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilish ustidan nazoratni amalga oshirishning maqsadi — davlat ta’lim standarti talablarini bajarish darajasini aniqlash, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida ta’lim sifatini ta’minlashdan iborat.
19. Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilish ustidan nazorat O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan quyidagi ko‘rinishlarda amalga oshiriladi:
davlat ta’lim standarti talablari asosida barcha umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan malaka talablariga baho berish;
tayanch o‘quv reja va o‘quv dasturlarining bajarilishini tahlil qilish;
umumiy o‘rta ta’lim muassasasida davlat ta’lim standartlari talablari bajarilishi va ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillarni, foydalanilgan pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining natijaviyligini tahlil qilish.
20. Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat:
ichki nazorat — O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi;
tashqi nazorat — ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi;
davlat-jamoatchilik nazorati — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi;
milliy va xalqaro darajada baholash — Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi.
21. Umumiy o‘rta ta’lim muassasasi o‘quvchilarining bilimi sifatini nazorat qilishning reyting tizimi tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan tasdiqlanadi.
22. Davlat ta’lim standarti talablarining bajarilmaganligi uchun javobgarlik qonun hujjatlariga muvofiq umumiy o‘rta ta’lim muassasasi rahbariyatiga yuklanadi
Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati
Asosiy adabiyotlar
1. Jumayеv M.E. Matеmatika o‘qitish mеtodikasi.(OO‘Y uchun darslik.)Toshkеnt. “Turon-Iqbol”, 2016 yil. 426 b.
2. Jumayеv M.E. Tadjiyeva Z.G‘. Boshlang‘ichsinflarda matеmatika o‘qitish mеtodikasi. (O O‘Y uchun darslik.) Toshkеnt. “Fan va texnologiya”, 2005 yil.
3. Jumayеv M.E. Boshlang‘ich sinflarda matеmatika o‘qitish mеtodikasidan praktikum. (OO‘Y uchun o‘quv qo‘llanma ) Toshkеnt. “O‘qituvchi”, 2004 yil.
4. Jumayеv M.E. Boshlang‘ich sinflarda matеmatika o‘qitish mеtodikasidan laboratoriya mashg‘ulotlari. (O O‘Y uchun o‘quv qo‘llanma) Toshkеnt. “Yangi asr avlodi”, 2006 yil.
5. Tadjiyeva Z.G‘., Abdullayeva B.S., Jumayev M.E., Sidelnikova R.I., Sadikova A.V. Методика преподавания математики.–T.:Turon-Iqbol,2011. 336s.
Qo`shimcha adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent, O`zbekiston, 2017. - 488 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O`zbekiston, 2016. - 56 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.- Toshkent, O`zbekiston, 2017.- 48 b.
4. Matematika soxasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish chora tabirlari to`g`risida. O`zbekiston Respublikasi prezidentining PK-4708-son 07.05.2020 Qarori.
5. 2017-2021 yillarda Uzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Xarakatlar strategiyasi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
Axborot manbaalari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. uz
4. www. edu. uz
5. tdpu-INTRANET. Ped