Material xarajatlarini hujjatlashtirish va asosiy ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkazish hisobi

Afzalliklari : ( a ) Bu belgilangan ish uchun zarur bo'lgan barcha materiallarni hujjatlashtirish orqali ish , jarayon yoki mahsulot birliklarining bajarilishini rejalashtirishda qo'llanma bo'lib xizmat qiladi . ( b ) Bu xarid bo'limiga xarid talabini joylashtirishda do'konlar bo'limi tomonidan boshlangan harakatlar uchun asosdir .
(c) Materiallar ro’yxatida ko’rsatilgan ma’lumotlar standart bo’lib , har qanday og’ishlar aniqlanishi mumkin va agar og’ishlar sodir bo’lsa , ularni bartaraf etish choralalari ko’riladi
(d) Bu moddiy xarajatlarni nazoratga qilishning yaxshi chorasidir.
(e) Muayyan birlik, ish yoki jarayon uchun to’lanadigan moddiy xarajatlarni oldindan osongina aniqlsh mumkin .
(f) Tender takliflari va kotirovkalarni topshirishda yordam beradi.
(g) Bu taklif etilyotga ishlab chiqarish yoki ish uchun rejalashtirish mashqlari.
(h) Bu xom ashyo talabi to’g’risida do’konlar bo’limiga oldindan xabar sifatida xizmat qiladi.

10. 
    Sotib olish talabi : CIMA Xarid qilish talabini " sotib olish idorasiga tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish bo'yicha ichki ko'rsatma sifatida belgilaydi . U ularning miqdori va tavsifini ko'rsatadi va sotib olish uchun buyurtma beradi . Xaridlar bo'limining mas'ul menejeri etkazib beruvchilarga buyurtma berishdan oldin do'konlar mas'ullaridan , bo'lim boshlig'idan yoki tovarlarni talab qiladigan shunga o'xshash shaxsdan rekvizitsiya olishi kerak . Agar mavjud zaxiralar qayta buyurtma darajasiga tushib qolsa , do'konlar bo'limi Xarid qilish bo'limiga sotib olish bo'yicha talabnoma yuboradi va bo'limga qo'shimcha zaxiralarga buyurtma berish huquqini beradi .
    

Mahsulotga yo‘naltirilgan xarajatlarga qilingan chiqimlarni ikki turga bo’lish mumkin: to‘g‘ri hamda egri xarajatalar.
Mahsulotga qilingan to‘g‘ri xarajatlar (direct costs) iqtisodiy mazmun jihatdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot birligiga borib qo‘shiladi. Aniq bir mahsulotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib borilmaydiga xarajatlar esa egri xarajatlar (indirect or overhead costs) bo‘lib, ular tanlangan ma’lum bir taqsimlanish metodi bo‘yicha taqsimlanadi.
Misol tariqasida poyafzal ishkab chiqaruvchi korxonini ko‘raylik. Korxona turli o‘lchamdagi va modeldagi poyafzallarni tayyorlaydi. Ularga sarflanadigan charm xomashyolari, rezinalar va boshqa material xarajatlari, shuningdek, ishchilarga to‘lanadigan mehnat haqi to‘lovi, aniq buyurtma qilingan model bo‘yicha sarflangan xarajatlarni kiritishimiz mumkin. Ishlab chiqarish davomida sarflangan elektr energiya xarajatlari, asosiy vositalar yoki ijaralarning amortizatsiyasini aniq bir birlik mahsulotga yo‘naltirish mumkin emas. Bu xarajatlar mahsulot birliklari o‘rtasida, tanlangan taqsimlanish bazasi bo‘yicha proporsionla tarzda taqsimlanadi. Shuning uchun ular egri xarajatlar yoki ustama xarajatlari deyiladi.
To‘g‘ri material xarajatlari xomashyo va asosiy meteriallar bo‘lib, ular mahsulot asosini tashkil qiladi. Ishlab chiqarishda ular asosiy yoki yordamchi ishlab chiqarish materiallariga bo‘linadi. Misol uchun, poyafzal ishlab chiqarishda charim va rezina – asoiy material, kley, ip va boshqalar qo‘shimcha materiallardir. Agar yordamchi materiallar qimmatbaho yoki kamyob xomashyolardan iborat bo‘lsa, ularni ham asosiy materiallar safiga kiritishimiz mumkin.

To‘g‘ri mehnat haqi xarajatlari – bu asosiy ishlab chiqarish bilan bo‘lgan ishchilarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarflagan xarajatlari bo‘lib, mahsulot tannarxiga borib qo‘shiladi. Yordamchi ishlab chiqarish ishchilari, mehanik-ustalar va boshqa ishchi-xodimlar ham mahsulot tannarxiga qo‘shiladi, lekin ular egri xarajatlar deb ataladi.

Egri ustama xarajatlariga asosiy vositalar amortizatsiyasi, asosiy fondlarni tashkil qilish, texnik xizmat va asbob-uskunalarni ta’mirlash, komunal xarajatlar, ijara to‘lovi va boshqalar kiradi.
Buxgalteriya hisobi schotlari va hisobotlarida aks ettirishda sarflangan barcha to‘g‘ri xarajatlar “Tugallanmagan ishlab chiqarish” (“Asosiy ishlab chiqarish”) schotining debitiga, shu davrda bajarilgan ishlab chiqarish ustama xarajatlari esa “Umumishlab chiqarish xarajatlari” schoti debitiga biriktiriladi va oy oxirida “Tugallanmagan ishlab chiqarish” schotining debitiga yopiladi.
Joriy to‘g‘ri material xarajatlari (“Material” schoti kreditidan), to‘g‘ri mehnatga haq to‘lash xarajatlari (“Mehnat haqi bo‘yicha xodim bilan hisoblashishlar” schoti kreditidan) va shu davrda bajarilgan boshqa ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar “Umumishlab chiqarish xarajatlari” schoti “Tugallanmagan ishlab chiqarish” schotining debitiga yopiladi.
Davr boshida “Tugallanmagan ishlab chiqarish” schotida qoldiq bo‘lsa qo‘shiladi va jami ishlab chiqarilgan mahsulot xarajatlari topiladi.

Korxonalarda materiallar hisobini tashkil etishda qulaylik yaratish maqsadida ular tegishli belgilari bo‘yicha turkumlanadi. Jumladan, ular foydalanishning iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra quyidagicha guhlanadi:
— xomashyo — mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat ashyolari (paxta, ruda va boshqalar);
— materiallar - xomashyoga ta’sir etish uchun qo‘llaniladigan va mahsulotga ma’lum iste’mol xususiyatini berishda foydalaniladigan vositalar (gazlama, charm, metall va boshqalar)
---sotib olinadigan yarimtayyor m ahsulotlar va butlovchi qismlar — ma’lum darajada ishlov bosqichidan o‘tgan, lekin hali pirovard mahsulot darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar;
— yoqilg‘i - ko‘mir, benzin, dizel yoqilgisi, gaz, torf va boshqalar;
— ehtiyot qismlar — mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan chiqqan qismlarni almashtirishda qoilaniladigan mashina mexanizmlarining detal, agregat va qismlari;
— qurilish materiallari — bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida, qurilish qismlarini tayyorlashda, bino va inshootlami alohida konstruksiya hamda qurilmalarini ko‘tarishda, qurib tugatishda foydalaniladigan vositalar (yog‘och, taxta, shifer, mix, g‘isht va boshqalar);
— idish va idishbop materiallar — turli material va mahsulotlarni o ‘rash, joylashtirish, tashish va saqlashga tayyorlashda qoilaniladigan buyumlar (yog‘och, karton, metall hamda shishadan yasalgan va boshqa idishlar);
— inventar va xo‘jalik anjomlari — xo‘jaliklar faoliyatida foydalaniladigan buyumlar;
— chetga qayta ishlashga berilgan materiallar — o ‘zga korxona va ishlab chiqarishlarga berilgan o‘simlikchilik, chorvachilik va boshqa soha mahsulotlari;
— boshqa materiallar — yuqoridagi guruhlarda qayd etilmagan materiallar (har xil chiqitlar, tuzatilmaydigan brak, metallom va boshqalar).

Materiallarni baholash 4-sonli «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli BHMAtalablari asosida amalga oshiriladi. Unga muvofiq materiallar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi bo‘yicha yoki sof sotish qiymatida hisobga olinishi lozim.

Ushbu tartib buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilidan kelib chiqadi. Ehtiyotkorlik tamoyili moliyaviy hisob va hisobotda m ajburiyatlar yoki xarajatlar bahosi kam ayttirilishiga yo‘l qo‘yilmasligi lozimligini bildiradi (BHM A-1, 21-band).
4-son BHMAga asosan materiallarning tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va ularni manzilga yetkazib berish hamda tegishli holatga keltirish bilan bogiiq bo'lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o ‘z ichiga oladi.
Sotishning sof qiymati materiallaming zaxirasi oshganda, shikastlanganda, to’liq yoki qisman eskirganda va boshqa holatlar tufayli ular bahosini sotish mumkin bo‘lgan darajaga keltirishini anglatadi.
Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, materiallaming haqiqiy tannarxini aniqlashda ularni baholashning quyidagi usullari qo‘llaniladi:
1. AVECO usuli — bunda har bir birlikning qiymati davr boshida o'xshash birliklarning o‘rtacha o'lchanadigan qiymatidan davr mobaynida sotib olingan va ishlab chiqarilgan o ‘xshash birliklar qiymatidan belgilanadi.
2. FIFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar partiyasi bo‘yicha baholanadi, so‘ngra ikkinchi partiya bahosi bo‘yicha baholanadi.
3. LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga awal oxirgi partiya tannarxi, so‘ngra bundan avvalgi partiya bo‘yicha baholanadi.
Respublikamizda, asosan, AVECO va FIFO usulidan foydalaniladi. FIFO ma’lum darajada LIFO usulidan ustunlikka ega. Bulardan tashqari xo‘jaliklarda materiallaming reja va haqiqiy tannarxi, qat’iy hisob baholarida baholash usullari ham uchaydi