Материаллар эргономикаси

Материаллар эргономикаси.
Кийим одам танаси билан узаро узвий богланган ва у ўзгарувчан одам ва кийим системасини ташкил этади. Ушбу системага хос вазифаларнинг сифати одамнинг биологик хусусиятларига, меҳнат фаолиятига, кийим конструкциясининг мукаммаллик даражасига боғлиқ бўлган динамик жараёнлиги билан характерланади. Одам бажарадиган харакатларга мукаммал даражада мосланган кийимни лойиҳалаш мақсадида ўзгартиришга мойил бўлган динамик кўрсаткичлардан асосийларини танлаб, уларнинг қийматини аникдаш лозим, яъни Р динамик мосликлар К — комплекс эргономик курсаткичлар орасидан ахамиятлироғини оптималлаштириш зарур. Асосий оптималлаштириш критерийсидан ташқари, кўшимча равишда буюмга материал сарфланишининг техник-иқтисодий кўрсаткичи Мо киритилган:
max К (Р) = f[Ki (Р,) mj; Mj < Mq
бу ерда, Mj — материал сарфланиши; j — кийим конструкцияси бирлиги.
Одам ва кийим эргономик тизимининг антропометрик мослиги деганда унинг статика ва динамикага оид ҳолатлари назарда тутилади. Кийим лойихалашда конструкциянинг оқилона ўлчамлари ва таянч участкаларининг шакли тинч ҳолат-статика вақтида кийим қоматда ўрнашувини баҳолашга катта ёрдам беради. Динамик мослик эса кийимнинг харакатда (динамикада)
қулайлигини баҳолаш билан бирга конструктив кўшимчаларнинг қийматини аниқлашга кўмаклашади.
Кийим ўрнашувининг сифатига кучли таъсир этувчи кўрсаткичлар қаторига — олд бўлаклар борт четининг вертикаллиги, орқа бўлакда ўмиз ёки ён чокларда қия бўш тахламалар йўқлиги — Х5 , енгнинг тўғри ҳолати — Хд, орқа ёқа остида бўш ва таранг горизонтал тахламалар йўклиги — Ҳ сифатида қабул қилинган. Кийимнинг гавдага ўрнашиш сифатини баҳолаш жуда мухимдир. Етакчи кўрсаткичларнинг номиналдан оғиш қийматини “эстетик бефарқлик” интервалининг эксперт усули билан, яъни мутахассислар томонидан кўриб, баҳолаш билан аниқлаш мақбул саналади.
Қуйида коллексияни яратишда қўлланилган матолар сунъий замш ва чарм матоларининг эргономик хусусиятларини кўриб чиқамиз.
Сунъий замш матоси табиий ёки синтетик толали турларга бўлинади ва устки қисми маълум миқдордаги ворс(муй)лардан ташкил топган. Кўриниши баҳмал матосини эслатади, кийимнинг гавдада туриши ёқимли, ҳамда қулайлик ва иссиқлик беради. Замш ёрдамида бурмали кийимларни тикиш жуда осон, сабаби бурмага жуда яхши ётади. Замшни тикиш жараёни ҳам бундан мустасно эмас.
Текстил соҳасининг янги авлодлари – сунъий, табиий замш ишлаб чиқариш жараёнлари олдингидан анча мустаҳкамланиб ва сифат жиҳатидан ҳам ошиб бормоқда. Бунинг мисолини матоларнинг ўзида кўришингиз мумкин. Олдингига нисбатан замш матоси ўзининг мустаҳкамлигини, қаттиқлигини анча сақлайди ҳамда ултрабинафша нурларига тасир доираси анча кучайган. Ҳозирда замонавий саноатда ишлаб чиқарилаётган сунъий замш табиий замшдан деярли фарқланмайди. Ҳаттоки сунъий замшнинг устун томонларини кўришингиз мумкин.
Қадим замонлардан бери табиий замш кийим ва пояфзал тикишда ишлатилган. Ушбу машҳур материал ҳайвон терисини турли кимёвий элементлар билан ошлаш орқали тайёрланади. Замш материали кийик,
антилопа, ёввойи эчки ва қўй терисидан тайёрланади. Нимага айнан шу ҳайвонлар деган савол туғилиши табиий албатта, сабаби уларнинг териси чуқур ғовакли қатламдан иборат ва теридаги туклари уларнинг танасига нисбатан горизонтал шаклда жойлашган.
Қимматбаҳо табиий терининг аналоги, айниқса, қўшимча сув ўтказмайдиган реактивлар билан ишлов берилгандан сўнг, кучли чидамлиликга эга сунъий замш матосига айланади. Ташқи кўринишига кўра, табиий ва сунъий замш матолари бир-бирига жуда ўхшашдир, шунинг учун махсус кўникмаларга эга бўлмаган харидор учун уларни ажратиш қийин.
Замшдан тайёрланган буюмларни танлашда қуйидаги маълумотларни инобатга олиш жуда муҳим саналади:
• Табиий замш матоси кичик ўлчамларда бўлади ва тешиклардан ҳоли;
• Замшни қўлингиз билан бир томонга сирпантирсангиз замш юзидаги билинмас туклардан из қолади;
• Замшдан табиий терининг ҳидига ўхшаган ифор таралади;
• Ҳақиқий замш матосининг нархи оддий замш матосининг нархидан бир неча баробар қиммат бўлади.

Замш материалининг иккита ишлаб чиқариш усули мавжуд: тўқилган ва тўқилмаган. Тўқилган усул энг қиммат, аммо материал ҳам юқори сифатга эга. Усулнинг моҳияти қуйидагича: мато микрофибер толалардан тўқилади, сўнгра ипларни турли узунлик ва қалинликдаги толаларга ажратиш учун мўлжалланган махсус мосламада ишлов берилади. Қайта ишлаш жараёни қанча узоқ давом этса, материалнинг сифати шунча юқори бўлади.

Замш матосини тайёрлашнинг тўқилмаган усулида матонинг таркиби табиий ёки синтетик толалар, трикотаж ёки тўқилмаган материаллардан иборат бўлиши мумкин. Энг сўнгги ишлаб чиқариш технологиялари туфайли сунъий замш табиий аналогидан сифат жиҳатидан деярли кам эмас ва ҳатто баъзи хусусиятларига кўра ундан устундир.
Замш материали кўплаб буюмларни ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади, хусусан кийим, поябзал, турли аксессуарлар ва мебел жиҳозлари шулар жумласига киради. Аёлларнинг пиджак ва юбкаларини замшдан тикиш инсонда ажойиб образ яратишга ёрдам беради. Пахта толаси қўшиб тўқилган замш матоси зич бўлади, шунинг учун ҳам бундай матодан пиджаклар гуруҳидаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш яхшироқдир. Замшга трикотаж қопламани бириктириш материални юмшоқ ва эгилувчан қилади. Бундай материаллар яхши ўралади ва бурмаларга яхши ётади; ундан кўйлаклар, юбкалар, блузкалар тикилади.
Кийимга қўйиладиган талаблар.
Соғликни сақлаш, жисмоний ривожланишни яхшилаш, инсоннинг иш қобилиятини ошириш учун кийимнинг аҳамияти жуда катта. Кийим танани ташқи муҳитнинг салбий таъсиридан ҳимоя қилиш учун ишлатилади: паст ёки юқори ҳарорат, метеорологик ёғингарчилик, кимёвий, механик шикастланиш ва бошқа ифлослантирувчи моддалар, шунингдек, атрофдаги мақбул микроиқлимни яратиш орқали тананинг қулай термал ҳолатини таъминлаши лозим. Боланинг танаси учун кийимнинг ушбу мақсадлари айниқса муҳимдир, чунки унинг терморегуляциясининг ўзига хос хусусиятлари термал ҳолатни катталарникига қараганда осонроқ бузиш имкониятини яратади: қизиб кетиш ёки совитиш ва болалар териси нозик ва осон жароҳатланган. Шунинг учун болалар кийимларига махсус талаблар қўйилади. Ушбу талаблар уни ташкил этадиган барча турдаги кийимлар ёки матолар учун бир хил бўлиши мумкин эмас. Улар метеорологик шароитга ҳам, кийимнинг ўзига хос мақсадига ва болалар фаолиятининг турига боғлиқ. Кийим дизайнига қўйиладиган талаблар ҳам турлича.
Совуқ, ёмғирли мавсумда кийим ҳаддан ташқари иссиқлик йўқотилишидан ҳимоя қилиши керак, иссиқ мавсумда эса кийим инсон танасининг қизишига йўл қўймаслиги керак. Шу сабабли ҳам қишки кийим қишга мос бўлиши керак, ёпиқ тузилишга эга бўлиши керак, кийим совуқ
ҳаво кириб кетишига йўл қўймайди. Бундай кийим учун матоларнинг ҳаво ўтказувчанлиги паст бўлиши керак. Ҳаводаги сув буғини озроқ адсорбциялаш учун матоларнинг гигроскопиклиги ҳам кичик бўлиши керак.
Ёзги кийим-кечак, айниқса иссиқ ва қуруқ об-ҳаво учун, иложи борича очиқ ва кенг бўлиши керак, бу ички кийимнинг яхши шамоллатилишини таъминлайди.
Маълумки, тери атроф-муҳит билан организмнинг метаболик жараёнларида фаол иштирок этади: у кислородни ютади, суюқ ва газсимон метаболик маҳсулотларни чиқаради. Шунинг учун кийим терининг нафас олишининг нормал жараёнини таъминлаб, танага ҳавонинг эркин кириб боришига халақит бермаслиги керак. Аввало, бу танага қўшни бўлган кийимларга тааллуқлидир. Бундай маҳсулотлар учун матонинг ҳаво ва буғ ўтказувчанлиги, гигроскопиклиги юқори бўлиши керак.
Қуйидаги гигиеник талаблар ҳар қандай кийим учун одатий ҳолдир: юмшоқлик, енгиллик, қулайлик ва чирой.
Одамнинг фаровонлиги ва фаровонлиги кўп жиҳатдан кийим тикилган материалларнинг хусусиятларига, айниқса терига тегадиган нарсаларга боғлиқ.
Сўнгги йилларда кимё саноатининг жадал ривожланиши мато ва трикотаж маҳсулотлари ишлаб чиқаришда синтетик (полимер) толалардан кенг фойдаланишга ёрдам беради.
Кийим - бу инсон танасини ҳимоя қилиш воситаларидан биридир. У нафақат утилитар, балки эстетик, психологик, ижтимоий ролни ҳам бажаради.
Кийим учун материаллар ассортименти доимий равишда янгиланади. Янгиланиб турувчи матолар тўқув бўлмаган матолар, сунъий ва табиий мўйна, асл чарм ва ҳоказолар шулар жумласидандир.
Кийимга қўйиладиган талаблар унинг мақсади, иш шароитлари, истеъмолчининг ёши ва жинсига боғлиқ.
Функционал талаблар.
Кийимнинг утилитар (амалий) вазифаси одамни об-ҳавонинг ноқулай шароитларидан ҳимоя қилиш, оптимал ҳарорат шароитларини таъминлашдан иборат. Кийим одамни безатиши, жисмоний нуқсонларини яшириши керак. Кийим қайғу (мотам) ва қувонч (тўй) белгиси сифатида хизмат қилиши мумкин. Кийим турли хил ижтимоий, маросим ва касбий вазифаларни бажаради. Шунга кўра, кийимнинг функтсияларининг турли хил маънолари аниқланади.
Эргономик талаблар.
Кийим учун эргономик талаблар инсоннинг физиологик, антропометрик ва бошқа хусусиятлари билан боғлиқ. Кийим қулай бўлиши ва қулайлик ҳисси яратиши керак, улар чарчатмасликлари ва ишлашнинг пасайишига олиб келмаслиги керак.
Антропометрик талаблар.
Кийим харидорнинг бўйи, ёши ва гавда тузилишига, яъни семизлиги, озғинлигига мос келиши керак. Кийимларни эчиш, кийиш, тугмачани қадаш, дазмоллаш, ўлчамларини ўзгартириш ва ҳоказолар инсон учун муаммо келтирмаслиги керак.
Антропометрик талаблар, шунингдек, деформация ва чўзиш натижасида динамикада тана ўлчамидаги ўзгаришларни қоплашга қодир бўлган тўқимачилик материалларидан фойдаланиш орқали қондирилади.
Гигиена талаблари.
Гигиеник талабларга қуйидагилар киради: иссиқлик муҳофазаси, гигроскопия, буғ ва ҳаво ўтказувчанлиги, сувга чидамлилиги.
Иссиқликдан ҳимоя қилиш - кийимни иссиқ ушлаб туриш қобилияти; дизайни, кесилиши, услуби иссиқлик муҳофазасига таъсир қилади. Иссиқлик
муҳофазасини кучайтириш учун жун матолари ва махсус изоляциялаш учун ёстиқли материаллар ишлатилади.
Гигроскопиклик - тернинг ютилишини ва унинг ташқи муҳитга қайтишини таъминлаш учун кийимнинг намликни ютиш қобилияти; Бу кийим ишлаб чиқарилган матонинг гигроскопиклиги билан боғлиқ.
Ҳаво ўтказувчанлиги. Карбонат ангидрид ички кийим майдонида тўпланиб қолади, бу одамнинг фаровонлиги ва ишлашига салбий таъсир қилади. Энг юқори ҳаво ўтказувчанлиги ички кийим ассортиментида, нисбатан камроғи эса - палто, ёмғир костюмида кузатилиши керак.
Сув буғининг ўтказувчанлиги. Мато қалинроқ ва зичроқ бўлса, буғ ўтказувчанлиги камроқ бўлади. Пахта ва вискоза толали матолар энг яхши буғ ўтказувчан матолар ҳисобланади.
Кийимнинг вазни. Қишки кийимлар тўпламининг вазни баъзида одам тана вазнининг 1/10 қисмига тўғри келади. Бу кийинишда қўшимча энергия сарфини келтириб чиқаради, шунинг учун энгил асосий, ёрдамчи ва изоляцион материаллардан фойдаланиш керак.
Эстетик талаблар.
Кийим замонавий услуб ва модага мос келиши керак.