Materiallari

12–Ma`ruza
Ekspluatasion xujjatlarning metrologik nazorati.

Reja:

1. Ekspluatasion xujjatlarning metrologik nazorati.

2.Texnik shartlarni metrologik nazoratni o`tqazish tartibi.

3.Sinovlardan o`tqazish o`slublarini metrologik nazorati.
Adabiyotlar:

1.Balabanov A.N. «Kontrol` texnicheskoy dokumentasii»

2.Go`ST 2 111-68 ESKD Normokontrol`, Moskva Standart inform 2007.

3.www.standart.uz

Ekspluatasion xujjatlarning metrologik nazorati

Ekspluatasion xujjatlar (rus. ED) – maxsulotni va uni ekspluatasiya qilish qoidalarini, ya`ni undan foydalanish, unga texnik xizmat ko`rsatish, uni tashash, saqlash va ta`mirlash qoidalarini o`rganish uchun mo`ljallangan xujjatlardir.

Quyidagilar ekspluatasion xujjatlarning asosiy turlari xisoblanadi:

• 
  texnik tasvirlanish (rus. To`);
  
• 
  ekspluatasiya qilish bo`yicha yo`riqnoma (rus. IE);
  
• 
  pasport (rus. PS);
  
• 
  formulyar ( rus. Fo`).
  

Metrologik nazoratning asosiy maqsadi - ekspluatasiya qilish jarayonida o`lchanadigan parametrlar nomenklaturasining rasionalligini va o`lchash vositalari tanlanishining to`g`riligini taxlil qilishdan iborat.

Metrologik nazoratga ekspluatasion xujjatlar bilan birgalikda maxsulotni ishlab chiqishga berilgan texnik topshiriq, maxsulotga qo`yilgan texnik shartlar, maxsulotga kiritilgan nazorat tizimiga xujjatlar, ekspluatasiya qilish jarayonida maxsulotni metrologik ta`minlash bo`yicha qabul qilingan qarorlarni asoslab berishni o`z ichiga olgan xujjatlar taqdim qilinishi lozim.

Ekspluatasion xujjatlarning metrologik nazoratida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:

6. 
   Ekspluatasiya qilish jarayonida o`lchanadigan parametrlar nomenklaturasining asoslanganligi baxolanadi. Bu parametrlarning soni minimal, biroq maxsulotning berilgan texnik xarakteristikalarini ta`minlash, nosozliklarni o`z vaqtida aniqlash va bartaraf qilish uchun etarli bo`lishi lozim.
   
7. 
   Ekspluatasion xujjatlarda belgilangan nazorat qilinuvchi parametrlavrning texnik shartlar va texnik topshiriq talablariga muvofiqligi tekshiriladi. Ekspluatasion xujjatlarda qayd qilingan texnik ma`lumotlar texnik topshiriq bo`yicha talab qilinadiganlaridan yomon bo`lmasligi \lozim.
   
8. 
   .o`lchashlar aniqligining me`yorlari, nazoratning ishonchliligiga nisbatan qo`yiladigan talablar yoki ulardan kelib chiqqan xolda o`lchash vositalari va ekspluatasiya qilish jarayonida o`lchanadigan parametrlarning tanlanishining to`g`riligini taxlil qilish mumkin bo`ladigan boshqa talablarning borligi tekshiriladi.
   
9. 
   Maxsulot konstruksiyasining va uning tarkibiy qismlarining ekspluatasiya qilish paytida nazoratni o`tkazish uchun yaroqliligi tekshiriladi. Konstruksiyaning nazoratni o`tkazish uchun yaroqliligiga ularni o`lchash uchun ularga kiritilgan o`lchash vositalariga, shuningdek o`lchash vositalari va nazorat vositalarining rostlovchi elementlariga konstruksiyani ajratmasdan turib erkin kirish imkoniyati orqali, nazorat uyalari va o`lchamlarning etarlicha soni orqali, nazorat uyalari yoniga nazorat qilish jarayonini engillashtiruvchi yozuvlvr va boshqa belgilashlarni kiritish yo`li orqali erishiladi.
   
10. 
    Maxsulot tarkibida o`lchash vositasi bo`lganda quyidagilar tekshiriladi:
    

• 
  “Nazorat-o`lchash priborlari” bo`limidagi o`lchash vositalari ro`yxatining to`liqligi;
  

• 
  .o`lchash vositalarining ekspluatasion xujjatlarda keltirilgan texnik xarakteristikalari ifodalanishining to`g`riligi va to`liqligi;
  

• 
  .o`lchash vositalarini qo`llash shart-sharoitlarining maxsulotni ekspluatasiya qilish shart-sharoitlariga mos kelishi;
  

• 
  .o`lchash vositalarining qo`llashga ruxsat etilgan nomenklaturaga muvofiqligi.
  

6. 
   Maxsulot parametrlarini o`lchash vositalariga, shart-sharoitlariga, prosedurasiga nisbatan ekspluatasiya qilish jarayonida qo`yiladigan talablarning to`liqligi va aniqligi ko`rib chiqiladi.
   
7. 
   .o`lchash vositalari va ekspluatasiya qilish jarayonida o`lchanadigan parametrlarning tanlanishining to`g`riligi baxolanadi. Agar o`lchashlar aniqligining me`yorlari berilgan bo`lsa, o`lchashlar xatoligi baxolanadi va u yo`l qo`yiladgan xatolik bilan solishtiriladi, aniqlik etarlicha bo`lmaganda uni oshirishning u yoki bu yo`li taklif qilinadi. Agar nazoratning ishonchliligiga nisbatan qo`yiladigan talablar berilgan bo`lsa, u xolda o`lchashlar xatoligi baxolanadi va nazorat qilinuvchi parametrni taqsimlash bilan nazoratning ishonchlilik ko`rsatkichlari xisoblab chiqiladi.
   
8. 
   Nazorat-o`lchash priborlarining unumdorligiga nisbatan qo`yilgan talablarning bajarilishi ko`rib chiqiladi.
   
9. 
   Maxsulot tarkibiga kirgan o`lchash vositalarini tekshirish tizimini taxlil qilish amalga oshiriladi, xususan, ekspluatasion xujjatlar tarkibida maxsulot tarkibiga kirgan barcha o`lchash vositalarini tekshirish bo`yicha yo`riqnomalarning borligi tekshiriladi.
   
10. 
    Metrologik atamalarning, fizikaviy kattaliklar va ulvarning birliklarining nomlanishi va belgilanishining to`g`riligi tekshiriladi.
    

Texnik shartlarning metrologik nazorati quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

1. metrologik nazoratga taqdim qilingan xujjatlar jamlanmasining to`liqligi tekshiriladi. Nazoratga texnik shartlar bilan birgalikda quyidagilar taqdim qilinishi lozim:

• 
  texnik topshiriq va texnik topshiriqni metrologik nazoratdan o`tkazish natijalarini aks ettiruvchi xujjat;
  
• 
  maxsulotning tuzilishi, tarkibi va xarakat prinsipini tushunib olish imkonini beruvchi xujjatlar, chizmalar, ekspluatasion xujjatlar va boshqalar;
  
• 
  maxsulotning metrologik ta`minoti bo`yicha qabul qilingan qarorlarni asoslashni o`z ichiga oladigan xujjatlar: loyixa topshirig`ini, texnik yoki qoralama (eskiz) loyixani asoslayligan xujjatlar, sinovlardan o`tkazish uslubiyotlarini attestasiyadan o`tkazish materiallari va boshqalar;
  

2. metrologik nazoratda zarur bo`ladigan me`yoriy-texnik xujjatlar tanlanadi:

• 
  korxonada talablar va texnik shartlarni belgilovchi standartlar;
  
• 
  maxsulotga standartlar;
  
• 
  maxsulotni nazorat qilishda foydalaniladigan o`lchash vositalariga me`yoriy-texnik xujjatlar.
  

3. 
   texnik topshiriqni metrologik nazoratdan o`tkazishda berilgan tanbexlar va takliflarning xisobga olinganligi tekshiriladi;
   
4. 
   metrologik nazoratda ko`rib chiqiladigan ma`lumotlarni o`z ichiga oluvchi bo`limlar: kirish qismi, texnik talablar, xavfsizlik talablari, tabiatni muxofaza qilish talablari va xokazolarning borligi tekshiriladi.
   
5. 
   Kirish qismini ko`rib chiqishda maxsulot belgilanishi (mo`ljallanishi) ifodalanishining to`liqligi tekshiriladi.
   

.o`lchash vositalariga texnik shartlarni nazorat qilishda kirish qismida vosita qanday funksiyalarni (vazifalarni) bajarish uchun mo`ljallanganligi ko`rsatiladi, uni o`lchash xatoligi o`lchash vositasining o`lchash xatoligi bo`lib xisoblanadigan kattalik aniq ko`rsatiladi va texnik shartlarda belgilab qo`yiladi.

6. “Texnik talablar” bo`limini ko`rib chiqishda texnik shartlarning talablariga, mazkur maxsulot uchun qo`llaniladigan sttandartlarning talablariga, shuningdek texnik topshiriqning talablariga muvofiqlik tekshiriladi.

.o`lchanadigan parametrlarning nomenklaturasi o`z mo`ljallanishiga mos kelishi nuqtai-nazaridan ko`rib chiqiladi, xususan:

• 
  o`lchanadigan parametrlar nomenklaturasini asoslashning borligi tekshiriladi;
  
• 
  ularning bajarilmasligi maxsulotning o`z mo`ljallanishiga muvofiq kelmasligiga olib kelishi mumkin bo`lgan etishmayotgan texnik talablar aniqlanadi;
  
• 
  ularni nazorat qilish shart bo`lmagan oshiqcha talablar aniqlanadi. Amalda maxsulot sifatiga ta`sir ko`rsatmaydigan parametrlarga nisbatan qo`yiladigan talablar oshiqcha xisoblanadi;
  

7. “Xavfsizlik talablari” bo`limini ko`rib chiqishda maxsulotni ekspluatasiya qilish paytida xavfsizlikni ta`minlash uchun etarli bo`lgan talablarning to`liqligi tekshiriladi;

8. “Tabiatni muxofaza qilish” bo`limini ko`rib chiqishda bo`lim metrologik talablarni to`liq o`z ichiga olgan yoki olmaganligi tekshiriladi. Bo`limda maxsulotni ishlab chiqarish va sinovdvn o`tkazishda maxsulotning zararli ta`sir ko`rsatish ko`rsatkichlarining yo`l qo`yiladigan qiymatlari, tabiiy muxitga ta`sir ko`rsatuvchi zararli omillar va ifloslantiruvchi moddalar miqdorini o`lchash vositalari va uslublari ko`rsatiladi;

9. “Qabul qilish qoidalari” bo`limini ko`rib chiqishda sinovlardan o`tkazish turlari va qabul qilish qoidalarini belgilab beruvchi standartlar talablarining bajarilishi tekshiriladi;

10. “Sinovlardan o`tkazish uslublari” bo`limini ko`rib chiqishda xavfsizlik talablari va tabiatni muxofaza qilish talablarini xam o`z ichiga olgan xolda barcha texnik talablarga sinovlardan o`tkazish uslubiyotlavrining borligi tekshiriladi.

.o`lchashlar aniqligining me`yorlari berilgan xolda o`lchashlarning tarkibiy qismlariga nisbatan qo`yiladigan talablarning etarliligini tekshirish sinovlardan o`tkazishning ishchi uslubiyotini metrologik nazoratdan o`tkazishning asosiy mazmuni bo`lib xisoblanadi.

.o`lchashlarni bajarish vositalari va uslubiyotlari tanlanishining to`g`riligini taxlil qilish texnik shartlarni metrologik nazoratdan o`tkazishning yakunlovchi bosqichi xisoblanadi, u o`lchashlarni bajarish qoidalariga rioya qilinganda kafolatlanadigan texnik o`lchashlar xatoligining (rus. PTI) o`lchashlar aniqligining o`rnatilgan me`yorlariga mos kelishini tekshirishdan iborat bo`ladi. Bu maqsadga erishish uchun ishlab chiquvchi tomonidan bajarilgan o`lchashlar xujjatlarining to`g`riligi tekshiriladi, bunday xisob-kitoblar bo`lmagan taqdirda – bu xatoliklar bevosita metrologik nazorat jarayonida baxolanadi va topilgan texnik o`lchashlar xatoligi ularning yo`l qo`yiladigan qiymatlari bilan solishtiriladi.

Texnik o`lchashlar xatoligining o`lchashlar aniqligining berilgan talablariga, sinovlardan o`tkazish aniqligining berilgan talablariga yoki sinovlardan o`tkazishda nazoratning ishonchliligiga nisbatan qo`yiladigan talablarga mos kelishini ta`minlaydigan o`lchash uslublari, vositalari, shart-sharoitlari, prosedurasiga nisbatan qo`yiladigan talablarning etarliligini tekshirish, xuddi sinovlardan o`tkazishning ishchi uslubiyotidagi kabi, sinovlvrdan o`tkazishning tiplashgan uslubiyotini metrologik nazoratdan o`tkazishning asosiy mazmuni xisoblanadi. Bunda texnik o`lchashlarning xatoligi o`lchashlar aniqligining me`yorlariga mos kelishi o`lchashlarni bajarishda o`lchashlavrni bajarish qoidalariga rioya qilingan xoldagina kafolatlanishi mumkin.

11. Texnik shartlarning barcha bo`limlarini ko`rib chiqishda metrologik atamalarning, fizikaviy kattaliklar va ularning birliklarining nomlanishi va belgilanishining to`g`riligi tekshiriladi.