Materiallari

Chizmalarningmetrologikekspertizasi
Detal chizmalarining metrologik ekspertizasi mos ravishda quyidagi ketma- ketlikda o‘tkaziladi.

Shakllar joizligi va joylashish tartibi yuzalarining o‘zaro bog‘langanligini tekshirish.

1. Detal chizmalarining metrologik ekspertizasi mos ravishda quyidagi ketma- ketlikda o‘tkaziladi

Metrologik eskpertiza yig‘ma, montaj, gabaritli chizmalarni, shuningdek, alohida detallaming chizmalarini ekspertizadan o‘tkazishni ko‘zda tutadi.

Chizmalar metrologik ekspertizasini o‘tkazish tajriba tahlili shuni ko‘rsatadiki, konstruktorlarning noto‘g‘ri tuzilgan loyihalari evaziga quyidagilar yuzaga kelishi mumkin:

- Asosan konstruksiya hamda joyizliklarning noto‘g‘ri ko‘rsatilganligi bilan bogiiq ravishda detal va buyumlarni nazorat qilish imkoniyati yo‘qligi. Alohida hollarda

buning imkoni bo‘lishi mumkin, lekin buning uchun qimmatbaho o‘lchash vositalarini sotib olish yoki yangilarini ishlab chiqish talab qilinadi;

• 
  Oichashlar bazasining noto‘g‘ri tanlanishi;
  
• 
  0‘lcham, shakl, yuzalarning joylashuvidagi joizliklari hamda g‘adir-budur yuzalarga talablar orasidagi munosabatning kuzatilmaganligini keltirish mumkin.
  

Ekspert-metrologning vazifalariga chizmada shartli belgilaming to‘g‘riligini tekshirish kirmaydi, lekin davlat standartlarining talablarini, reglamentlovchi qoidalami bilishi zarur (masalan: GOST 2.308 -79 talablari bo‘yicha shakllarning joizliklari va yuzalarning joylashishilari o‘rnatilgan qoyidalarini ko‘rsatish yoki GOST 2.309 -73 talablari bo‘yicha yuza g‘adir-budurligining o‘matilgan qoidalarini ko‘rsatish). v X

3. 
   Dastavval chizmada berilgan aniqlikda tekst yozuvlari terminologiyasining to‘g‘riligi tekshiriladi. Asosiy e’tibor shakllarning joizligiga hamda yuzalarning joylashish o‘miga qaratiladi.
   

Hali haligacha “noaylana”, “noparallel”, “nosilindr” kabi atamalar qo‘llanilib kelinmoqda, vaholanki GOST 24642-81 da bu atamalar o‘miga quyidagi “aylanalikdan og‘ish”, “parallellikdan og‘ish”, “silindreklikdan og‘ish”, “aylana joyizligi”, “silindrik joizlik” va h.k. atamalar belgilab qo‘yilgan.

Alohida hollarda chizmalarning texnik talablarida nafaqat terminologik xatoliklar, balki ma’no jihatidan ham xatolar uchraydi. Masalan: B va V yuzalarning G yuzaga noparallelligi nisbati 0,01 mm dan ko‘p emas (9.1-rasm), yoki A ning oichami (chegaraviy uzunlik oichovlari bloki) 0,025 'mm chegaradagi detaining barcha uzunligida parallel bo‘lishi kerak (9.2-rasm).

tr

9.1-rasm. B va V yuzalarning G yuzaga 9.2-rasm. Chegaraviy uzunlik o‘lchovlar nisbatan noparallelligi blokining A o‘lchovi

Demak, terminologik xatoliklar mavjud boiganda talabning haqiqiy ma’nosini tushunish zarur.

3. 
   Chizmada oichamlar ta’sir qiladi, ya’ni chegaralangan joizliklar bilan tanlanma o‘lchash bazasini hisobga olib ularni nazorat qilish zaruriyati va imkoniyati tug‘uladi, shuningdek, konstruksiyaning nazoratga yaroqliligi belgilanadi. Chizmalardagi joizliklar va tavsiya qilinuvchi o‘tkazmalar GOST 25346-80 va GOST 25347-82 larga muvofiq bo‘lishi kerak.
   

Nazoratga yaroqlilik vositalarning va oichash obektining (kontaktli usulda) barcha nisbiy o‘zgarishining bajarilishini hamda nazorat qilinuvchi yuzalar bilan o‘lchash vositasining o‘lchash yuzasi kontaktini amalga oshirish imkoniyatini beradi. Kontaksiz oichash usullarida - bu imkoniyat berilgan kesimda nazorat qilinayotgan yuzaning proeksiyalangan tasviridan olinadi. Ekspert bu parametrlarni o‘rnatadi, lekin berilgan nonnalardagi aniqliklaming nazorati imkonsiz, juda qiyin. Shuning

uchun, yuqori malakali operatorlarni jalb qilishni hamda standartlashtirilmagan, yangi o‘lchash vositalami ishlab chiqishni talab etadi.

Masalan: B yuza o‘qining va uning radiusi koordinatalarini nazoratini (9.3-rasm) qaraylik, bo‘sh joizlikllarga qaramasdan ortiqcha mehnat talab qiladi va universal oichash mikroskopini qoilashni yoki koordinatali oichash mashinalarini hamda yuqori malakali opreratorlarni jalb qilishni taqozo etadi. Bunday hollarda texnologik zaruriy aniqlikni ta’minlash maqsadga muvofiq.

Chizmalarning metrologik ekspertizasini o‘tkazishda ekspert u yoki bu parametrning nazorati uchun “o‘lchash vositasini tanlamaydi”, lekin u o‘lchash vositasini tanlash masalalarida yaxshi orientasiya olishga majbur, ya’ni korxonada qanaqa o‘lchash vositasi qoilanilishini bilishi lozim.

1.3. Oichamlarning, shakllarning, joylashish tartibining joizliklarini hamda yuzalarning g‘adur-budurligiga qo‘yilgan talablarning bir-biriga uzviyligini tekshiradi. Chizmalardagi oichamlarning belgilanish qoidalari va ogish chegaralari GOST 2.307-68 ga mos ravishda o‘rnatiladi hamda shakllarning joizliklari va yuzalarning joylashish tartibining zaruriy belgilari, chizmada 9.1-jadvalga mos ravishda ifodalanadi. Shakllarning joizliklari T_sh va joylashish tartibi ikki guruhga boiinadi: oichamga nisbatan joizlikning chegaralanuvchi maydoni va oichamga nisbatan joizlikning chegaralanmaydigan maydoni, ya’ni ushbu maydon bilan chegaralanmaydigan.

Agar shakllarning joizliklari va joylashish tartibi chizmada ko‘rsatilmagan boisa, u holda og‘ish ko‘rinishi yassilikdan, silindrik, aylana, parallel yuzalardan, simmetrik va boshqa teksliklardan og‘ishidek boiadi. Bunda ogish oicham joizligining maydon chegaralarida yoi qo‘yiladi. Geometriya joizliklarining nazorati, oichash joizligining chegaralangan maydoni chizmada ko‘rsatilmagan boisa, majburiy hisoblanmaydi. Biroq oicham joizliklarini kuzatish shakllarning va joylashish tartibining ogishini hisobga olish orqali nazorat qilib turishi shart. Zaruriy shartlar, chegaralanuvchi nazoratda me’yoriy hujjatlarga muvofiq ko‘rsatiladi. Agar bu shartlar kuzatilmasa, shakllar va joylashish tartibining bir qismi nazorat qilinmay qoladi. Masalan: oita kalibr uzunligidan biriktiruvchining uzunligi kattaroq boisa, biriktiruvchi uzunligida o‘qning to‘g‘richiziqlik joizligi nazorat qilinmasdan qoladi.

Bunday hollarda, oicham joyizligining chegaralangan maydonlarida, shakllar joyizligi va joylashish tartibining eng katta qiymatlari detallarning yordamchi belgilari bilan ta’minlanmaydi. Bu joyizliklarni chegaralashga olib kelish tavsiya etiladi. Bunaqa chegaralash texnik yaxshilash va ekspluatasion ko‘rsatkichlar (aniqlik va ishning ravonligi, shovqin darajasi, mexanizm detallarining bir-biriga kiritib ulash usulining aniqligi, detallarning mahkamligi, germetikligi va h.k) uchun zarur hisoblanadi. Bunda tanlangan detaining yordamchi vazifalarini hisobga olib, nisbiy geometrik aniqlikdan mos ravishda, geometrik joyizlik oichash joyizligining 25 % dan 60 % gachasini tashkil etadi deyish mumkin.

GOST 24643-81 ga muvofiq quyidagi nisbiy geometrik aniqlikdagi munosabat tavsiya qilinadi:

A - normal (T,/T_rx 100 % = 60 %)

B - oshgani (T,/T_rxl00 % = 40 %)

B - yuqorgi (T,/T_rxl00 % - 25 %)

9.3-rasm. B yuza o‘qining va uning radiusi koordinatalarini nazorati.

Bu yerda T_f- shakllarning joizligi; T_r- o‘lchamlaming joizligi.

Agar geometrik joyizligi uchun oicham joyizligidan 25 % kam foydalanilsa, nisbiy geometrik aniqlik yuqori bo‘ladi. Masalan: optimetrda podshipniklaming kolesini tanlanma nazorat qilish uchun o‘rnatish kolesi tayyorlashda T_sh/Tj_t ~ 5-7 % munosabatdan foydalanish mumkin.

Silindrik yuza shaklining joyizligi, ya’ni nisbiy geometrik aniqlik A, B, C darajalarga mos keluvchi o‘lcham joyizliklari taxminan 30, 20 yoki 12 % ni tashkil qiladi chunki, shakllarning joyizligi silindrik yuzaning radiusi og‘ishini, o‘lcham joyizligi esa diametri og‘ishini chegaralaydi.

Shakllar joyizligi va joylashish tartibini tanlash o‘lcham joyizligi (perpendikularlik, simmetriklik joyizligini, radial va yondan og‘ish joyizligi) ning chegaralanmagan maydonlari bilan, shuningdek, maqsadli o‘lcham joyizliklari bilan bogiaydi (muvofiqlashtiradi).

2. Shakllar joizligi va joylashish tartibi yuzalarining o‘zaro bog‘langanligini tekshirish

Buni quyidagi tekshirishlar bilan amalga oishrish mumkin:

• 
  Bir joizlik o‘ziga butunlay yoki boshqa joizlik turining bir qismini (masalan, aylanadan og‘ish silindrik joizlik bilan chegaralanadi) qamrab oladi;
  
• 
  Joizliklarning turli xil ko‘rinishlari, ya’ni birining boshqasiga bog‘lamaganlari biriga va shu detaining sifat ko‘rsatkichlariga birgalikda ta’sir etayotgandek tuyuladi.
  

Agar shakllar yoki joylashish tartibining qandaydir og‘ishi bir necha shartlar bilan chegaralansa, uni barcha chegaralovchi kattaliklaming eng kichkina chegaralovchisi sifatida qabul qiladi. Masalan: aylanalikdan og‘ish oichamning, silindirlikning, radial tebranishning joizliklari bilan chegaralanadi.

Agar bir va undan ortiq yuzalar uchun joylashish tartibi va shakllar joizliklari belgilangan bo‘lsa, shakl joizliklarini joylashish tartibi joizligidan oshirilmaslik tavsiya qilinadi (masalan, silindrik yuzalar uchun silindrik joizlik, qisqa yuzalar uchun esa aylanalik joizligi simmetriklik, pozision joizliklardan oshmasligi kerak). 9.1-jadval

Joizliklar guruhi	Joizliklar turi	Belgisi
Shakl laming joizliklari	To‘g‘ri chiziqlilik joizligi
	Tekislik joizligi
	Aylanalik joizligi	o
	Silindrlik joizlik
	Profilning bo‘ylama kesim joizligi
Joylashish tartibining joizliklari	Parallellik joizligi	■ //
	Perpendikularlik joizligi
	Qiyalik joizligi
	0‘qlarni bir-biriga parallelligi	©
	Simmetriklik joizligi
	Pozision joizlik	<	>
	0‘qlarning kesishganligi joizligi	X
	Radial tebranish joizligi, yon tomondan tebranish joizligi, berilgan yo‘nalishdagi tebranish joizligi, butun radial tebranish joizligi
Shakl va joylashish tartibining yig‘ma joizligi	Butun yon tomondagi tebranish joizligi, berilgan profil shaklining joizligi	/ /
	Berilgan yuza shaklining joizligi

2.1. G‘adir-budur yuzalarga qo‘yiladigan talablar va joyizliklaming o‘zaro bog‘liqligini tekshirish

G‘adir-budur yuzalar o‘lchamlar, shakllar va joylashish tartibi yuzalarining alohida joizliklaridan normallashtiriladi va nazorat qilinadi. Biroq yuzalaming g‘adir- budurligi yigish jarayonida va buyumlarni ishlatish jarayonida, ishqalanish ta’sirida yeyilishi yoki ulaming g‘ijimlanishi hisobiga oicham va shakllaming qo‘shimcha og‘ishga olib keladi. Shuning uchun, o‘lcham va shakllarning har bir joizligi uchun g‘adir-budurliklar joizlik qiymatlari diapazonining eng katta qiymatini o‘rnatish lozim.

Nisbiy geometrik aniqlikning turli darajalari uchun g‘adir-budurliklarga beriluvchi eng katta joizlik qiymatlarining parametrlari 9.2-jadvalda keltirilgan. Berilgan og‘ish joizliklarida T_b (radial, yon tomondan va berilgan yo‘nalishda, shuningdek, to‘liq radial, to‘liq yon tomondan joyizliklar) R_a, R_z parametrlarining qiymatlari R_a < 0,1 • T_n; R_z < 0,4 • T_r> boshlang‘ich shartlardan chegaralanishi tavsiya qilinadi.

4. 0‘zaro joylashish tartibi joizligini nazorat qilish imkoniyati tekshiriladi. Asosiy yuza shakllari og‘ishining o‘zaro joylashish tartibi joizligi nazoratini o‘tkazish nazoratning tashkil etuvchi xatoliklari hisoblanadi. Oichash bazasi sifatida tanlangan yuzaga, qoida sifatida o‘ta yuqori aniqlikdagi talablami qo‘yish kerak bo‘ladi. Uning uzunligi imkoniyati bo‘yicha eng yuqori koiamda boiishi kerak.

Bazaviy yuza vazifasida asosiy materiallar maqsadli amal qiladi. Bazaviy yuzalarni noto‘g‘ri tanlash - metrologik ekspertizani o‘tkazishda aniqlanuvchi konstruksiyalarning eng ko‘p tarqalgan xatoliklaridan biri hisoblanadi. Masalan: radial og‘ishni nazorat qilishda 0 20(±0,007) bazaviy yuzaning shakli chegaralanmagan (9.4-rasm). Detalni o‘rnatishda faqat aylanalikdan ogish hisobiga A bazaning prizmalardagi oichash xatoligi (0,085-0,025)/2=30 mkm qiymatga erishishi mumki, ya’ni radial ogish joyizligiga teng boiadi. Bunda ekspert joizlikni keraklicha oshirish yoki uning topshirig‘ini o‘zgartirish yoii to‘g‘risidagi masalani qo‘yishi mumkin. Masalan, tirqishlar o‘qlarini ustma-ust tushishini mustaqil joizligi (9.5-rasm) bogiangan joizlikka almashtirilishi mumkin (agar detallaming yig‘ilishidan boshqa hech qanday talab ko‘rsatilmagan boisa). Nazorat joyizlikka bogiiq holda sezilarli darajada tez va oddiyroq boisa, bu holatda kalibmi qoilash mumkin.

Shakllar va joylashish tartibining bogiangan joyizligi (simmetriklik, pozitsion joizlik) - o‘zgaruvchan joizlikdir. Minimal qiymatlar chizmada ko‘rsatiladi va katta qiymatdagi val oichamidan yoki kichkina qiymatdagi val oichamidan yoki kichik qiymatli tirqish oichamidan bazaviy va (yoki) ko‘rilayotgan elementning haqiqiy oichamining ogishi mos keluvchi qiymatga oshishiga yoi qo‘yiladi. Bogiangan joizligining vazifasi to‘g‘rilikdan ogishning ikki to‘g‘rlik tirqishining umumiy o‘qiga nisbati, agar ular podshipniklar uchun posadka hisoblansa, shponka tirqishining kamchilligiga va val o‘qiga (tirqishiga) yondosh to‘g‘rilik tirqishiga solishtirma qo‘pol joizliklar (0,04 mm dan yoqori) boiishi mumkin. Bogiangan joizligining belgilari GOST 2.308-79 da ko‘rsatilgan.

9.2-jadval

Kvalitet (detallarga ishlov berish aniqligi) bo‘yicha o‘lchamning joizligi	Nisbiy geometrik aniqiik	Nominal o‘lchamlar, mm
		0-18	18-50	50-120	120-
					500
		Ra qiymati, mkm da, ko‘pi bilan
JT3	*	0,2	0,4	0,4	0,8
	A	0,1	0,2	0,2	0,4
	Y	0,05	0,1	0,1	0,2
JT4	*	0,4	0,8	0,8	1,6
	A	0,2	0,4	0,4	0,8
	V	0,1	0,2	0,2	0,4
JT5	*	0,4	0,8	1,6	1,6
	A	0,2	0,4	0,8	0,8
	V	0,1	0,2	0,4	0,4
JT6	*	0,8	1,6	1,6	1,6
	A	0,4	0,8	0,8	0,8
	V	0,2	0,4	0,4	0,4
JT7	*	1,6	3,2	3,2	3,2
	A	0,8	1,6	1,6	3,2
	V	0,4	0,8	0,8	1,6
JT8	*	1,6	3,2	3,2	3,2
	A	0,8	1,6	3,2	3,2
	V	0,4	0,8	1,6	1,6
JT9	*	3,2	3,2	6,3	6,3
	A	3,2	3,2	6,3	6,3
	V	1,6	3,2	3,2	6,3
	s	0,8	1,6	1,6	3,2
JT10	*	3,2	6,3	6,3	6,3
	A	3,2	6,3	6,3	6,3
	V	1,6	3,2	3,2	6,3
	s	0,8	1,6	1,6	3,2
JT11	*	6,3	6,3	12,5	12,5
	A	6,3	6,3	12,5	12,5
	V	3,2	3,2	6,3	6,3
	s	1,6	1,6	3,2	3,2
JT12 va JT14	*	12,5	12,5	25	25
	A	12,5	12,5	25	25
	V	6,3	6,3	12,5	12,5
JT14 va JT15	*	12,5	25	50	50
	A	12,5	25	50	50
	V	12,5	12,5	25	25

Izoh. * chizmada shakllarning joizligi ko‘rsatilmaganligini bildiradi.

Xususiy hollarda bog‘langan joizligi T_bog‘ oichami nolga teng bo‘lishi mumkun (joylashish tartibining og‘ishi faqat foydalanilmagan maydon joizlik oichamlarining hisobigagini ruxsat beriladi (9.6-rasm)). Agar diametrlari mos ravishda 80 va 55 mm

bo‘lsa, unda T_bog^=0 ga teng bo‘ladi. Bunday hollarda, agar ular 79,88 va 54,88 mm ga teng bo‘lsa, unda T_bog‘ 0,24 qiymatga erishishi mumkin (T_bog‘ = 0 + 0,24 = 0,24 mm). Modomiki joylashish tartibininig og‘ishi aksariyat hollarda oichamlami nazorat qilishda o‘zgarmasa va universal oichash vositasi bilan nazorat qilinsa yoki kalibrlar majmuasi bilan nazorat qilinsa, nolga teng bog‘lanish joizligi albatta chizmada ko‘rsatilishi shart. Shuningdek, ko‘rsatilmagan joizliklar qatoriga qo‘shish mumkin emas.

Shakllar va joylashish tartibining mustaqil joizligi - berilgan chizma bo‘yicha tayyorlanuvchi va bazaviy yoki ko‘rilayotgan elementning haqiqiy oichamiga bog‘liq boimagan detallarning barcha majmualari uchun doimiydir. Mustaqil joizlik yanada kuchliroq nazoratni talab qiladi. Belgilangan misollarda (solishtirma qattiqligi 0,04 mm dan kichik bulganda) mustaqil joizlik - chegaratosh posadka (o‘tkazish) tirqishining bazaviy posatka tirqishiga nisbatan yoki podshipnik ostida umumiy o‘q posatkasi tirqishiga nisbati to‘g‘rilik (soosnost)dan og‘ishiga teng.