Matn lingvistikasi

Farqlash deb ikki narsa – buyum, voqea – hodisa yoki holatlardagi differensial belgini aniqlashga aytiladi. Farqlash ham qiyos va chog‘ishtirishga asoslanadi. Ifoda usuliga ko‘ra antitezaga yaqin, lekin «antitezada mantiqiy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan ikki qutb qiyoslanadi. Bunda biri ikkinchisini rad etadi yoki inkor qiladi». Tasviriy vosita sifatidagi farqlashda belgilar qaysi xususiyatiga ko‘ra farq qilayotganligi aniqlanadi. O‘xshatish ham qiyosga asoslanadi, biroq o‘xshatishda integral belgilar idrok qilinadi. Farqlashda qiyos asnosida o‘rtaga chiqadigan fundamental tafovut nazarda tutiladi. O‘xshatishda bo‘lgani kabi farqlashning ham ifoda unsurlarini quyidagicha tartiblash mumkin: 1.Farqlash sub’ekti. 2. Farqlash nisbati. 3.Farqlash asosi. 4.Farqlashni yuzaga keltiruvchi shakliy belgilar. 5.Farqlash natijasi. Masalan: Saroyning to‘rida boshqalarg‘a qarag‘anda ko‘rkamrak bir hujra, anavi hujralarga kiygiz to‘shalgani holda bu hujrada qip-qizil gilam, uttalarda bo‘z ko‘rpalar ko‘rilgan bo‘lsa, munda ipak va adras ko‘rpalar, narigilarda qora charog‘ sasig‘anda, bu hujrada sham’ yonadir, o‘zga hujralarda engil tabi’atlik, serchaqchaq kishilar bo‘lg‘anida bu hujraning egasi boshqacha yaratilishda. Og‘ir tabi’atlik, ulug‘ gavdalik, ko‘rkam va oq yuzlik, kelishgan, qora ko‘zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit. Bas bu hujra bino va jihoz yog‘idan, ham ega jihatidan diqqatni o‘ziga jalb etarlik edi. (A.Qodiriy. O‘tkan kunlar).

Ayon bo‘lganidek, parchada hujra, hujra ashyolari, hujra egalari qiyosga tortilgan. Qiyos asnosida hujraning qaysi belgilari o‘rtaga chiqarilgan? Saroyda bir necha hujra bor. Lekin tasvirda ikkiga ajratilyapti: α (bitta) hujra va β (ko‘p) hujra. αni βdan ajratib turuvchi belgilar dastlab umumiy tarzda berilgan: α ko‘rkam (β ko‘rkam emas). Keyin hujra ashyolarini birma-bir sanash asnosida o‘rtadagi farq ko‘rsatib berilgan: gilam – kiygiz; adras ko‘rpa – bo‘z ko‘rpa; sham’ – qora charog‘; Shundan so‘ng hujra egalaridagi farq sanab o‘tiladi: α ning egasi og‘ir tabiatlik, ulug‘ gavdalik, ko‘rkam va oq yuzlik, kelishgan, qora ko‘zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabza urgan bir yigit. βning egalarini tabiiyki bu tarzda tasvirlab bo‘lmaydi. Shu sababli βdagi barcha kishilar ikkita belgida umumlashtiradi: engil tabiatlik, serchaqchaq. Farqlashning ifoda unsuriga ko‘ra hujra (α) –farqlash sub’ekti hisoblanadi. Chunki farqlanayotgan predmet bu – hujradir. Hujralar (β) – farqlash nisbati bo‘lib hujra(α)ning o‘ziga xosligi boshqa hujralar(β)ga nisbatan aniqlanyapti. Farqlash asosi sifatida «ko‘rkamrak» so‘zini olishimiz mumkin. Chunki αda mavjud bo‘lgan ko‘rkamlik βda mavjud emas. Shu belgi αning βdan farqini ta’kidlaydi. Farqlashning shakliy belgilari: «boshqalarga qaraganda» birikmasi yordamida o‘rtadagi tafovut yanada bo‘rttirilgan. Farqlash natijasi yozuvchining badiiy niyatini aniqlashga olib keladi. Xo‘sh, yozuvchi nima maqsadda bunday taqqosni keltiradi? Mazkur ifodalarning badiiy asar mohiyati bilan qay darajada aloqadorligi bor? Bu kabi savollar asosida farqlashning beshinchi unsuriga javob izlanadi. Keltirilgan parchada 3 bosqichli farqlar silsilasi mavjudligini sezish qiyin emas. 1-bosqich: hujra. 2-bosqich: hujra ashyolari. 3-bosqich: hujra egalari.

Badiiy asarlardagi bunday holatlarni tahlil qilish orqali yozuvchining murakkab konstruksiyali farqlash sillogizmini, qiyoslash, chog‘ishtirish mantig‘ini tasavvur etishimiz mumkin bo‘ladi.