Matn tarixi uchun ma’lumotlar bevosita va bilvosita yo‘l
Download 22.28 Kb.
|
matn tarixi 11111
|
Matn tarixi uchun ma’lumotlar bevosita va bilvosita yo‘l bilan hosil qilinidi. Bunday ma’lumotlarni tadqiqotimizga iloji boricha ko‘proq jalb etishimiz kerak. 107
Bevosita ma’lumotlar—to‘g‘ridan-to‘g‘ri asarning o‘zidan olinadigan ma’lumotlardir. Asar matni o‘rganilar ekan uni, imkoni boricha har xil turlarga mansub matnlari tadqiqot uchun jalb qilinadi. Uning variantlari qatlam baqatlam o‘rganilib borilmog‘i kerak. Qo‘lyozmadagi sana (tarix), imzo, qo‘lyozmaning o‘zidagi muallif yoki kotibning o‘zi yoki o‘z davri voqea va hodisalari haqidagi qaydlari va hokazolar bevosita (asosiy) ma’lumotlar hisoblanadi. Bunday ma’lumotlarni qidirib topa bilish kerak. Matnning o‘zida bunday ma’lumotlar bo‘lmagani holda qo‘shimcha manbalardan ma’lumotlar qidiriladi. Bilvosita ma’lumotlar—asar haqida boshqa turli manbalarda keltirilgan ma’lumotlar bo‘lib, ularni topish birmuncha murakkabdir. Har bir asar o‘sha muallifning boshqa asarlari bilan bog‘liq holda (bayozlarda, to‘plamlarda, vaqtli nashrlarda, arxiv tarkibida), yozilgan davrda yuzaga kelgan boshqa asarlar bilan aloqadorlikda o‘rganilmog‘i kerak. Asar atrofidagi bu «doira» qanchalar kengayib borsa, matn tarixini tiklash uchun asoslar shunchalik ko‘payadi. Ba’zan asarlar mavzu jihatidan bir turli yoki unga kamroq aloqador mazmundagi boshqa asarlar bilan qo‘shib ko‘chirilgan bo‘ladi. Bunda to‘plamning tarkibi biz o‘rganayotgan asarning janri, uning mazmuni tuzuvchi tomonidan qanday tushunilganligini yoritib berilishi mumkin. Bu holda to‘plamga kirgan asarlardagi tuzuvchi yoki kotib kiritgan tuzatishlar to‘plamga boshdan oyoq aloqador bo‘lib, unda joy olgan boshqa asarlardagi tuzutishlar tadqiq qilinayotgan asarlarda ham o‘z aksini topgan bo‘ladi. YOzma yodgorliklarimizning yagona nusxada saqlanib qolganlari ham talaygina bor. (Xo‘jandiyning «Latofatnoma», Sayid Ahmadning «Taashshuqnoma» asarlari yagona nusxada Londondagi britaniya muzeyida saqlanmoqda; Qutbning «Xusrav va SHirin» dostonining yagona nusxasi Parijdagi milliy kutubxonada 312 qayd raqami ostida saqlanmoqda; Sayfi Saroyi «Suhayl va Guldursun» dostoni O‘z FA Adabiyot muzeyi fondida, Durbekning «YUsuf va Zulayxo» dostoni, Turdi Farog‘iyning she’rlar devoni O‘z FA SHI fondida saqlanmoqda). Asar matnini tiklash va nashr etish ishlari matnning yagona yoki ko‘p nusxada saqlanib qolganidan qat’i nazar, barqarorlashgan umumiy prinsiplar asosida olib boriladi. Ammo matnshunoslik amaliyoti bu prinsiplarning qotib qolgan qoidalar yig‘indisi emasligini, ularga yopishib olmaslik kerakligini ko‘rsatadi. Ko‘pincha, ma’lum bir qo‘lyozma ustida ish boshlar ekanmiz, bu prinsiplarga nisbatan istisnoli o‘rinlar chiqa boshlaydi. SHu bois har bir holat va qo‘lyozma uchun xususiy bo‘lgan jihatlarni hisobga olgan holda, umumiy prinsiplarga qo‘shimcha ravishda, faqat shu qo‘lyozmagagina xos bo‘lgan xususiy prinsiplar ishlab chiqiladi va bunday holatlar, odatda, nashrning arxeografik kirish (matn tanqidi) qismida zikr etiladi. 100
Matn ustida ishlash, avvalo, uni o‘qib chiqishdan boshlanadi. Matnni o‘qish ikki bosqichda kechadi. Birinchi bosqich paleografik o‘qish tarzida borgani ma’qul. YA’ni, matnni yozuv xarakteriga qarab, harflari aniqlanib, so‘zlar chegarasi belgilab olinadi. YOzuv o‘chgan, o‘chirilgan joylarini e’tiborga olib (qayd etib) o‘qib chiqiladi. O‘qilishining iloji yo‘q o‘rinlar (dog‘, o‘chgan, o‘chirilgan, qayta tuzatilgan va h.k.lar) fotoanaliz qilinishi mumkin. Buning uchun rivojlangan mamlakatlarda hozir lyuminissent fotografiyasi, radiografiyasi, rentgenoskopiya kabi usullar qo‘llaniladi. Ammo hozirgi paytda bu zamonaviy usullarni qo‘llash uchun texnik vositalar qo‘lyozma fondlarimizda mavjud emas. Murakkab hollarda ayrim xos harflarning yozilishiga jadval tuzib olgan ma’qul. Bu muayyan harfning boshqa o‘rinlarda uchraydigan qiyin holatlardagi ko‘rinishini aniqlashni osonlashtiradi. Bu bosqichda matnning shakli tiklanadi. Bu—matnni matnshunoslik nuqtai nazaridan tushunishning birinchi bosqichi. Matnning turini aniqlash; asarning yuzaga kelish va matnning yozilish davrini aniqlash; kelib chiqish o‘rnini aniqlash kabi tashqi belgilar ham yagona nusxadagi matn tarixini o‘rganishning dastlabki bosqichida amalga oshiriladigan ishlardandir. Bu ishlarning natijasi oxir oqibatda asar matnini to‘g‘ri tushunishga xizmat qiladi. Ikkinchi bosqich tekstologik o‘qish tarzida boradi. YA’ni, matn sintaksisiga kirib boriladi va uning mazmuni tiklanadi. Matnni to‘g‘ri o‘qiy olishning asosiy sharti—davr tilini yaxsha bilishdir. Buning uchun davrning fonetik, morfologik va sintaktik mezonlaridan xabardor bo‘lishimiz kerak bo‘ladi. O‘qish jarayonida davr adabiy uslubi, tarixiy atamalari va h.k.larga ehtiyoj seziladi. Murakkab matnlar albatta ko‘chirib yozib olinishi kerak. Bunda uning tinish belgilari o‘rni, personaj nutqi, ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplar va h.k.lar yaqqol ko‘rinib qoladi. Bunda matndagi xatolar, takrorlar ko‘zga tashlanishi oson bo‘ladi. Bu 101 bosqichda matn tarixini o‘rganish sari chuqurlashib boriladi. YA’ni: matn xatolari, atayin yoki beixtiyor kiritilgan o‘zgarishlar, ularning yuzaga kelishi sabablari aniqlanadi. Bunday nusxalarning matnini tiklashda, o‘qilishi qiyin, tushunarsiz joylarini aniqlashda matnshunos ko‘p jihatdan bir nusxa doirasida chegaralangani sababli, kontekstga suyangan holda hissiy idrokni ishga solishiga to‘g‘ri keladi. O‘qilishi qiyin, buzilgan joylarni asarning umumiy mazmunidan kelib chiqib, o‘z mulohazalarigagina asoslanib tuzatish matnshunoslikda kon’ektura deyiladi. Nihoyat, matn tarixi uchun yig‘ilgan barcha ma’lumotlarga asoslanib, matnni bir boshdan tiklashga kirishiladi. Tayyor bo‘lgan matn ilmiy yoki ommabop tarzda chop etiladi. Matn tarixi haqidagi ma’lumotlardan esa matn tanqidi (matn haqidagi tadqiqot, matnshunoslik tahlili) yuzaga keladi. Asar ko‘p nusxalarda saqlanib qolgan bo‘lsa, matnshunos ulardan foydalanib, eng ishonchli matnni yuzaga keltirishi kerak bo‘ladi. Buning uchun mavjud nusxalarning barchasi tadqiq nazaridan o‘tkazilishi va xillanishi lozim. Ko‘p nusxali matnlarni tadqiq etishda nusxalarni xillash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: —Nusxalarni topish —o‘zaro aloqadorlik darajasini aniqlash —ko‘chirilgan nusxalar (kopiya)ni aniqlash —davrini, o‘rnini aniqlash Aytaylik, turli nusxalarda matnni yig‘ib oldingiz. Avvalo, ularning o‘zaro aloqadorlik darajasi aniqladingiz. Keyin ularni xillashga o‘tasiz: —nuqsonsiz —nuqsonli —to‘la
—to‘la bo‘lmagan —o‘zgartirib ko‘chirilgan —o‘zgartirmay ko‘chirilgan va hokazolar. SHundan keyin bir nusxani tayanch nusxa qilib belgilab olinadi va keyingi barcha ishlar shu nusxa atrofida olib boriladi. Tayanch nusxa uchun, odatda, qadimiy, benuqson va to‘la saqlangan qo‘lyozma mo‘‘tabar sanaladi. Ammo hayotda hamma vaqt mavjud qo‘lyozmalarning orasida qadimiysi yaxshi saqlangan va benuqson bo‘lavermaydi. SHuning uchun bu tanlovda birmuncha keyinroq yuzaga kelgan qo‘lyozmaga kelib to‘xtashimiz ham mumkin. (Nashr uchun, barcha qo‘lyozmalar qiyosiy o‘rganib chiqilib, tadqiqot natijalariga qarab, boshqa tayanch nusxa tanlanishi ham mumkin.) Ammo boshqa nusxalar bilan umumiy jihatlari ko‘proq nusxani tayanch nusxa sifatida tanlagan ma’qul. SHunda o‘qilishdagi farqlar soni ko‘payib ketmaydi. 103
Bundan keyingi ishlar quyidagilardan iborat bo‘ladi: —nusxalarni taqqoslash —o‘qilishdagi farqlarni aniqlash va ularni tayanch nusxaga yig‘ish —o‘qilishdagi farqlarni tahlil qilish —qistirilgan va tushib qolgan o‘rnilarini aniqlash. Matn ustida ishlash. D.S.Lixachev tayanch nusxa matniga matniy tafovutlarni yig‘ishning quyidagi usulini tavsiya qiladi. Qog‘oz nusxalar soniga qarab ustunlarga ajratiladi. A B V G tayanch nusxa matni yordamchi nusxa yordamchi nusxa yordamchi nusxa CHap ustunga tayanch nusxa matni yoziladi. Matniy tafovutlar ko‘p bo‘lsa, tayanch nusxa matni bir qatorga bittadan so‘z tarzida yoziladi. Keyingi har bir ustun bittadan yordamchi nusxaning matniy tafovutiga ajratiladi. Ustun tepasiga o‘sha nusxaning shartli belgisi yozib qo‘yiladi. Nusxalarga alifbo tartibi, nusxa topilgan yoki saqlanadigan joyning bosh harfi shaklida shartli belgilar beriladi va bu ishning tadqiqot qismida ko‘rsatib o‘tiladi. Barcha matniy tafovutlar kiritib bo‘lingach, ularning tahliliga o‘tiladi. Matniy farqlar faqat kotibning xatosi tufayligina yuzaga kelib qolmasdan, balki ongli ravishda qilingan bo‘lishi ham mumkin. Download 22.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|