Matnni paleografik o‘qish chog‘ida matnda o‘zining mavjudligini bildirib

---

Tekstologik o‘qish
uslubi
Matnni paleografik o‘qish chog‘ida
matnda o‘zining mavjudligini bildirib
turadigan asosiy tashqi belgilar ga eʼtibor
beriladi. Yaʼni:yozuv xarakteriga qarab
(nasx, nastaʼliq, shikasta, aralash,
xattotlik yozuvi, oddiy yozuv va h.k.)
harflar xususiyati aniqlanadi;
Tekstologik o‘qish uslubi

---

sarlavhalar chegarasi (to‘q siyoh, qizil
siyoh, yirik harflar) belgilab olinadi;
sheʼriy parchalar chegarasi (nazm,
g‘azal, qitʼa, taxallus) belgilab olinadi;
misralar chegarasi alomatlari (g‘uj
nuqta, to‘nkarilgan nuqtavergul, to‘q
siyoh, qizil siyoh harflar)ga qarab
belgilab chiqiladi;
boshqa tildagi iqtiboslar, oyatlar,
hadislar chegarasi (ustidan chizishlar,
asosiy matndan boshqacha xat
turidagi yoki diakretik belgili jumlalar);
umuman, so‘zlar chegarasi puxta
belgilab olinadi.
yozuvi o‘chgan, o‘chirilgan, noaniq
yerlarini eʼtiborga olib (qayd etib) o‘qib

---

chiqiladi.
asar mundarijasi shakllantiriladi,
kompozisiyasi eʼtiborga olinadi.
Matnni paleografik o‘qish chog‘ida
uning yodda tutish lozim bo‘lgan
qo‘shimcha tashqi belgilari: Yaʼni:
matnning turini aniqlash (qo‘lyozma,
toshbosma, yagona nusxa, ko‘p
nusxali, hadya, sotuvga, shaxsiy
foydalanishga mo‘ljallangan, buyurtma
va h.k.);
asarning yuzaga kelish davrini
aniqlash (muallif qachon yozgan);
matnning yozilish davrini aniqlash
(kotib qachon ko‘chirgan);

---

kelib chiqish o‘rnini aniqlash (qaerda
yozilgan, qaerda ko‘chirilgan).
Amaliyotda bu yerda sanab o‘tilgandan
boshqa turdagi tashqi belgilarga ham
duch kelish mumkin. Qo‘lyozma
matnidagi tashqi belgilarining
paleografiyaga oid unsurlar ekanini
unutmaslik va ularni ham paleografik
o‘qish chog‘ida hisobga olinishi lozim.
Tekstologik o‘qishda matn 
sintaksisiga
kirib boriladi, yaʼni uning mazmuni
tiklanadi:
matn zarur o‘rinlarda tinish belgilari
qo‘yilgan, personaj nutqi, ko‘chirma va
o‘zlashtirma gaplar va h.k.larning
hozirgi zamon meʼyorlariga amal qilgan

---

holda ko‘chirib yozib olinadi
(transliteratsiya). (Ilmiy-tanqidiy matn
va yig‘ma-qiyosiy matn nashrlari
bundan mustasno.)
matn xatolari, takrorlar, atayin yoki
beixtiyor kiritilgan o‘zgarishlar, ularning
yuzaga kelishi sabablari aniqlanadi,
mo‘ljaldagi nashr turiga qarab yo ilmiy
apparatda aks ettiriladi yoki matnga
tuzatish kiritiladi;
matnning o‘qilishi qiyin, buzilgan
tushunarsiz joylarini matnshunos ko‘p
jihatdan kontekstga suyangan holda
asarning umumiy mazmunidan kelib
chiqib, hissiy idrokni ishga solib
tuzatishiga to‘g‘ri keladi (konʼektura).

---

Nihoyat, matn tarixi uchun yig‘ilgan
barcha maʼlumotlarga asoslanib, matnni
bir boshdan tiklashga kirishiladi. Tayyor
bo‘lgan matn ilmiy yoki ommabop tarzda
chop etiladi. Matn tarixi haqidagi
maʼlumotlardan esa arxeografik kirish,
matn tanqidi (matniy tafovutlar
yuzasidan tadqiqot, matnshunoslik
tahlili) yuzaga keladi. Bu ishlarni amalga
oshirishda biror band, imkoni bo‘laturib,
chetlab o‘tilmasligi kerak. Aks holda
matn „kemtik“ bo‘lib qoladi. Matnni to‘g‘ri
o‘qiy olishning asosiy sharti-davr tilini
yaxshi bilishdir. Buning uchun davrning
fonetik, morfologik va sintaktik
mezonlaridan xabardor bo‘lishimiz kerak
bo‘ladi. O‘qish jarayonida davr adabiy

---

uslubi, tarixiy atamalari va h.k.larga
ehtiyoj seziladi. Adabiyot tarixi va uning
tarixiy masalalariga oid bilimlar
majmuasining keng va chuqurligi
tayyorlanayotgan matnning ilmiy
saviyasiga tasir qiladigan asosiy
omillardan hisoblanadi. Matnshunoslik
amaliyoti bu prinsiplarning qotib qolgan
qoidalar yig‘indisi emasligini, ularga
yopishib olmaslik kerakligini ko‘rsatadi.
Ish chog‘ida bu prinsiplarga nisbatan
istisnoli o‘rinlar chiqa boshlaydi. Bu
holda, odatda, o‘z o‘z qoidalarimizni
kiritamiz. Chunonchi tayanch nusxa
uchun eng qadimiy va eng to‘liq nusxa
tanlanishi kerak bo‘lsa, sizdagi bunday
nusxa o‘ta nuqsonli. Bunday hollarda uni

---

yordamchi nusxalar qatoriga o‘tkazib,
tayanch nusxa uchun keyingi asrlarda
ko‘chirilgan boshqa ishonchliroq nusxani
tanlaysiz. Yoki: Nashrda matndagi arab
tilida berilgan parchalarni arabiy imloda
qoldirish, transliteratsiyada berish yoki
uni tarjima qilib yuborish ishi ham nashr
imkoniyatlariga, matn tuzuvchiga bog‘liq.
Arabiy imloda berilgan bo‘lsa ularning
maʼnosini sahifa ostidami yoki matn
so‘ngidami berilishini ham matnshunos
hal qiladi. Bu qoidalarning hammasi
nashrning arxeografik kirish (matn
tanqidi, yoki so‘z boshi) qismida zikr
etilishi kerak.

---

Bu sahifa oxirgi marta 4-Dekabr 2022, 19:10 da
tahrir qilingan.
•
Matndan 
CC BY-SA 4.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
"
https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Tekstologik_o‘qish_uslubi&o
ldid=3424036
" dan olindi