Mavz: Elementlarning xossalari. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism s-elementlar: Na va Ba

II.ASOSIY QISM 
2.1.S-elementlar:Na va Ba Valent elektron konfiguratsiyalairi. 
Valent elektron konfiguratsiyalari shu element atomining davriy tizimda qaysi 
guruhda joylashganligini bildiradi. Valent elektron- element atomining eng oxirgi 
orbitalida ya’ni yadrodan eng uzoqda joylashgan elektron orbitalidagi elektronlari 
nazarda tutiladi.
1-rasm
Bu yerda 1 element H (vodorod) ning bitta elektroni mavjud atomida va shu 
yagona elektron vodorodning valent elektroni hisoblanadi. Shuning uchun ham 
vodorod H
+
(metallmaslar bilan hosil qilgan birikmalarida H
2
S, organik birikmalar) 
yoki H
-
( metallar bilan hosil qilgan birikmalarida NaH, CaH
2
). 1- rasmda davriy 
tizimdagiba’zi asosiy guruh elementlarning elektron konfiguratsiyasi keltirilgan.
2-rasm
S- elementlar-davriy tizimning I- va II- asosiy guruhida joylashgan elementlar 
hisoblanadi (H va He ham S- elementlar oilasiga mansub).
3-rasm

---

6 
S- elementlar oilasi- valent elektronlarining oxirgi elektroni s- orbitalida 
joylashgan elementlar kiradi. 
Ishqoriy metallarning ba’zi parametrlari 
4 -rasm

---

7 
Natriy va Ba 
Natriy (Na, lat. Natrium) – birinchi guruhning kimyoviy elementi, davriy 
davriy tizimning uchinchi davri,atom raqami 11.Oddiy modda shaklida kumush 
rangli yumshoq metalldir.Tashqi energiya qavatida natriy bir elektronga ega 
bo’lib,u osonlik bilan elektroni berub, musbat zaryadlangan Na 
+
katyoniga 
aylanadi. 
Tabiatda uchrashi:Yer qobig’idagi natriy Klark 25 kg/T tashkil qiladi. Dengiz 
suvi tarkibida— 10,5 g/l bo’ladi. Metall natriyning atomlari tosh tuzini ko’k rangga 
bo’yaladigan aralashma sifatida kiritildi. Tuzning bu rangi radiatsiya ta’siri ostida 
bo’ladi. 
Olinishi: 
Natriy ishlab chiqarishning birinchi sanoat usuli bu natriy karbonatini ko’mir 
bilan aralashmasini temir idishda 1000 ° C gacha qizdirib, qaytarish reaktsiyasi 
edi ( Devil usuli ). 
Na
2
CO
3
+ 2C → 2Na + CO 
Ko’mir o’rniga kaltsiy karbid, alyuminiy, kremniy, ferrosilikon, alyuminiy 
kremniy ishlatilishi mumkin . Elektr energetikasi paydo bo’lishi bilan natriyni 
ishlab chiqarishning yana bir usuli paydo bo’ldi- eritilgan natriy gidroksidi yoki 
natriy xloridning elektrolizi: 
4NaOH → 4Na + H
2
O + O
2
2NaCl → 2Na + Cl
2
Hozirgi vaqtda elektroliz natriy ishlab chiqarishning asosiy usuli hisoblanadi. 
Natriyni zirkonyum termal usuli yoki natriy azidning termik parchalanishi bilan 
ham olish mumkin,

---

8 
Fizik xossalari:Natriy kumush-oq rangli metall bo’lib, ingichka qatlamlarda 
binafsha rang ega, plastik kabi, juda yumshoq (pichoq bilan osonlik bilan 
kesilgan), yangi kesilgan natriy yaltilaydi. 
Natriyning elektr o’tkazuvchanligi va issiqlik o’tkazuvchanligi juda yuqori, 
zichlik 0,96842 g/sm3 (19,7 °C da), erish harorati 97,86 ° C, qaynash harorati 
883,15 ° C.Xona haroratida natriy kub tizimining kristallarini hosil qiladi,fazoviy 
guruh I m3m , panjara parametrlari a = 0,42820 nm , Z = 2 . -268 ° C (5 K) 
haroratda natriy gegsanal fazaga o’tadi , fazoviy guruh P 6
3
/ MMC , panjara 
parametrlarni bir = 0,3767 nm , C = 0,6154 nm , Z = 2 . 
Kimyoviy xossalari: 
Ishqoriy metall osongina natriy oksidigacha havoda oksidlanadi shuning 
uchun kislorodidan himoya qilish uchun natriy metalli kerosin ostida saqlanadi. 
4Na + O
2
→ 2Na
2
O 
havoda yoki kislorodda yonayotganda natriy peroksid hosil bo’ladi: 
2Na + O
2
→ Na
2
O
2
Bundan tashqari, natriy ozonidi NaO
3
mavjud.Suv bilan natriy juda tez 
reaksiyaga kirishadi, suvga joylashtirilgan natriy parchasi suzadi, chunki 
chiqadigan issiqlik hisobiga suzadi, suv yuzasi bo’ylab turli yo’nalishlarda tez 
harakatlanadigan oq to’pga aylanadi, reaktsiya vodorod chiqishi bilan birga keladi, 
bu esa yonishga olib kelishi mumkin. Reaksiya tenglamasi: 
2Na + 2H
2
O → 2NaOH + H
2

---

9 
Barcha gidroksidi metallar singari, natriy kuchli qaytaruvchi moddadir va 
ko’plab metallmas moddalar bilan ( azot , yod , uglerod , inert gazlar bundan 
mustasno) tasirlashadi. 
2Na + CL
2
→ 2NaCl 
2Na + H
2 
→ 2NaH 
Natriy litiydan faolroqdir. Azot bilan juda yomon reaksiyaga reakdiyaga 
kirishadi va juda beqaror modda hosil qilida – natriy nitrid (osonlikcha hosil 
bo’lgan lityiy nitritdan farqli o’laroq). 
6Na + N
2 
→2Na
3
N 
U oddiy metall singari suyultirilgan kislotalar bilan o’zaro ta’sir qiladi: 
2Na + 2HCl
(suy) 
→ 2NaCl + H
2
Konsentrlangan oksidlovchi kislotalar bilan qaytarilish mahsulotlari 
chiqariladi: 
8Na + 10HNO
3(kon)
→ 8NaNO
3
+ NH
4
NO
3 
+ 3H
2
O 
8Na + 5H
2
SO
4(kon)
→ 4Na
2
SO
4 
+H
2
S + 4H
2
O 
Suyuq ammiakda eriydi va ko’k rangli eritma hosil qiladi: 
Na + 4NH
3
→ Na(NH
3
)
4
Isitganda gazli ammiak bilan reaksiyaga kirishadi: 
2Na + 2NH
3 
→2NaNH
2 
+ H
2

---

10 
Natriy simob bilan birga amalgama hosil qiladi, u yumshoq qaytaruvchi 
sifatida ishlatiladi. Kaliy bilan eritilganda u suyuq qotishma beradi.Ortiqcha natriy 
alkilgalogenidlar bilan natriyorganik birikmalar hosil qilishi mumkin- juda faol 
moddalar, yani havoda o’z o’zidan yoni ketadiga yoki suvda portlaydigan 
moddalar.Agar metall kam bo’lsa virus raksiyasi bo’yicha ketadi.Natriy spirtlar, 
fenolar va karbon kislotalar bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi.Natriy 
kraun-efirida organik erituvchilar ishtirokida eriydi. 
Ishlatilishi:Natriy metall kimyo sanoatida, shu jumladan metallurgiyada 
kuchli qaytaruvchi sifatida keng qo’llaniladi. Organik erituvchilarni, masalan, 
eferlar quritish uchun ishlatiladi.Natriy yuqori energiya talab qiladigan natriy-
oltingugurtli batareyalar ishlab chiqarishda qo’llaniladi . Bundan tashqari, u yuk 
tashuvchi dvigatellarning egzoz klapanlarida suyuqlikni sovutgich sifatida 
ishlatiladi. Ba’zan natriy juda yuqori oqimlarga mo’ljallangan elektr simlari uchun 
material sifatida ishlatiladi. 
Kaliy bilan qotishmalar, shuningdek rubidiy va seziy bilan yuqori samarali 
issiqlik tashuvchisi sifatida ishlatiladi. Xususan, natriy qotishma tarkibi 12%, kaliy 
47%, sezyum 41% rekord darajadagi erish nuqtasi -78 ° C bor, u atom elektr 
qurilmalar uchun siisqlik tashuvchi va ionli raketa dvigatellar ishchi qisim sifatida 
taklif etildi. 
Organik moddalarni sifatli tahlil qilishda natriy ishlatiladi. Natriy va 
tekshirilayotgan moddaning qotishmasi etanol bilan neytralanadi , unga bir necha 
mililitr distillangan suv qo’shilib, 3 qismga bo’linadi, J. Lassen (1843) sinovi, azot, 
oltingugurt va galogenlarni aniqlashga yo’naltiriladi. 
Natriy xlorid (NaCl) ( osh tuzi ) eng qadimgi xushbo’ylashtiruvchi va 
konservalovchi vosita hisoblanadi. 

---

11 
Natriy azid (NaN
3
) metallurgiyada va qo’rg’oshin azidini ishlab chiqarishda 
nitratlovchi vosita sifatida ishlatiladi . 
Natriy siyanid (NaCN) gidrometallurgik usulda oltinni toshlardan eritib 
olishda, shuningdek po’latni nitrokarburizatsiyalashda va galvanatexmikada 
(kumush, oltin) ishlatiladi. 
Natriy xlorat (NaClO
3 
) temir yo’l yo’llarida keraksiz o’simlikNatriyning
izotoplari 
2012-yilda massa sonlari 18 dan 37 gacha bo’lgan 20 ta izotop va 2 yadroli 
natriy izomerlari ma’lum . Yagona barqaror izotop 
23
Na ni tashkil qiladi. Aksariyat 
izotoplarning yarim yemirilish davri bir daqiqadan kam, faqat bitta radioaktiv 
izotop –
22
Na – yarim yemirilish vaqti bir yildan ko’proq vaqtga ega. 
22
Na 2.66027 yilda pozitron parchalanishga uchraydi, shuni uchun uni 
pozitron manbasi sifatida ilmiy tekshirishda ishlatiladi. 
Bariy kimyoviy element 
Bariy kimyoviy element bo'lib,Ba belgisi va atom raqami 56.U 2-guruhdagi 
beshinchi element bo'lib, yumshoq, kumushsimon ishqoriy tuproq metalidir. 
Yuqori kimyoviy reaktivligi tufayli bariy tabiatda hech qachon erkin element 
sifatida topilmaydi.Bariyning eng keng tarqalgan minerallari barit ( bariy sulfat , 
BaSO
4
)va biterit ( bariy 
karbonat,BaCO
3
). Bariy nomi "baryta" 
alkimyoviy 
hosilasidan 
kelib 
chiqqan 
bo'lib, yunoncha " og'ir " degan 
ma'noni 
anglatadi. Barik - bariyning sifatdosh shakli. Bariy 1772 yilda yangi element 
sifatida aniqlangan, ammo elektroliz paydo bo'lishi bilan 1808 yilgacha metallga 
qaytarilmagan. 

---

12 
Bariy bir nechta sanoat qo'llanilishiga ega.Tarixiy jihatdan u vakuum 
naychalari uchun oluvchi sifatida 
va 
oksid 
shaklida bilvosita 
isitiladigan 
katodlarda emissiya qoplamasi sifatida ishlatilgan.Bu YBCO ( yuqori haroratli 
supero'tkazgichlar) 
va 
elektrokeramikaning 
tarkibiy 
qismi 
bo'lib ,mikro 
tuzilmadagi uglerod donalarining hajmini kamaytirish uchun po'lat va quyma 
temirga qo'shiladi.Yashil rang berish uchun olovga bariy birikmalari 
qo'shiladi.Bariy sulfat neft quduqlarini burg'ulash suyuqligi uchun erimaydigan 
qo'shimcha sifatida ishlatiladi.Sof shaklda u rentgen nurlari bilan kontrastli 
moddalar sifatida ishlatiladi insonning oshqozon-ichak traktini tasvirlash 
uchun. Suvda eriydigan bariy birikmalari zaharli hisoblanadi va ular 
rodentitsid sifatida ishlatilgan. 
Bariy yumshoq, kumushsimon-oq metall bo'lib, o'ta toza bo'lsa, engil oltin 
rangga ega.Bariy metalining kumushsimon oq rangi havoda oksidlanganda tezda 
yoʻqolib, oksidi boʻlgan 
quyuq 
kulrang 
qatlam 
hosil 
qiladi.Bariyning 
o'rtacha solishtirma og'irligi va yuqori elektr o'tkazuvchanligi bor.Bariyni tozalash 
qiyin bo'lgani uchun uning ko'pgina xususiyatlari aniq aniqlanmagan. 
Xona harorati va bosimida bariy metalli tanaga yo'naltirilgan kub strukturasini 
qabul qiladi, bariy-bariy masofasi 503 pikometr bo'lib, isitish bilan taxminan 
1,8 × 10 tezlikda kengayadi.Bu juda yumshoq metall bo'lib, Mohs qattiqligi 1,25 
ga teng.Uning erish harorati 1000 K (730 °C; 1340 °F) engilroq stronsiy (1050 K 
yoki 780 °C yoki 1430 °F) bilan oraliqdir
va undan og‘irroq radiy (973 K yoki 700 
°C yoki 1292 °F),ammo uning qaynash nuqtasi 2170 K (1900 °C; 3450 °F) 
stronsiynikidan (1655 K yoki 1382 °C yoki 2519 °F) oshadi.Zichlik (3,62 g/sm
3
) 
yana stronsiy(2,36 g/sm 
3
)
va radiy (≈5 g/sm 
3
) o'rtasida oraliq hisoblanadi. 
Bariy kimyoviy jihatdan magniy, kaltsiy va stronsiyga o'xshaydi, lekin undan 
ham ko'proq reaktivdir. Odatda +2 oksidlanish holatida topiladi. Aksariyat 
istisnolar bir nechta noyob va beqaror molekulyar turlar bo'lib, ular faqat gaz fazasi 

---

13 
bilan tavsiflanadi, masalan, BaF,ammo 2018 yilda grafit interkalatsiya birikmasida 
bariy (I) turi haqida xabar berilgan. 
Kalkogenlar bilan reaksiyalar yuqori  ekzotermik  (boʻshatish energiyasi)
kislorod yoki havo bilan reaktsiya xona haroratida sodir bo'ladi. Shu sababli, 
metall bariy ko'pincha neft ostida yoki inert atmosferada saqlanadi.Boshqa 
nometallar bilan reaksiyalaruglerod, azot, fosfor, kremniy va vodorod kabilar 
odatda ekzotermikdir va qizdirilganda davom etadi.Suv va spirtlar bilan reaksiyalar 
juda ekzotermik va vodorod gazini chiqaradi: 
Ba + 2 ROH → Ba(OR) 
2
+ H 
2
↑ (R - alkil guruhi yoki vodorod atomi) 
Bariy ammiak bilan reaksiyaga kirishib,Ba( NH3) 
6
kabi komplekslarni 
hosil qiladi.Metall kislotalar tomonidan osonlik bilan hujumga uchraydi. Sulfat 
kislota alohida istisno hisoblanadi, chunki passivatsiya sirtda erimaydigan bariy 
sulfat hosil qilib, reaktsiyani to'xtatadi.Bariy bir qancha boshqa metallar, 
jumladan alyuminiy , rux , qoʻrgʻoshin va qalay bilan 
birlashib,intermetalik 
fazalar va qotishmalarni hosil qiladi.
Murakkablar 
Tanlangan gidroksidi tuproq va rux tuzlarining zichligi, g/sm 
3
O
2−
 
 
S
2−
 
 
F
−
 
 
Cl
−
 
 
SO
2−
4
 
CO
2−
3
 
O
2−
2
 
H
−
 
 
Ca
2+
 
4–48–50 
3.34 
2.59 3.18 2.15 2.96 
2.83 
2.9 
1.7 
Sr
2+
 
4–86–88 
5.1 
3.7 
4.24 3.05 3.96 
3.5 
4.78 3.26