Mavzu : Antik qulchilik va uning ózga xos xususiyatlari

Mavzu : Antik qulchilik va uning ózga xos xususiyatlari
Reja
1 .Yunonistonda qulchilik
2 . Antik qulchilik va uning xususiyatlari
3 xulosa

YUNONISTON, Qadimgi Yunoniston — Bolqon ya.o.ning jan., Egey dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning gʻarbidagi dengiz sohilida joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi.

Tarixi. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, Yu. hududida odamlar paleolit davridan yashab kelmoqda. Xalkidika ya.o.dan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yu. aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Yu.ning jez davri madaniyati shartli ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yu. etnik tarkibi rangbarang(pelasglar, leleglar va boshqalar) boʻlgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib chiqarib oʻz tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—17-asrlarda Krit o.da axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260 yil Mikena, Tirinf, va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urugʻchilik munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shim. Yu.da — eoliylar, Oʻrta Yu. va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar Oʻrta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yu.da polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urugʻ zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda boʻlgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urugʻchilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning gʻalabasi natijasida Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bogʻliq boʻlgan.
Perikl hukmronligi davri (443— 429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri hisoblanadi. Afina Yu.ning asosiy iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni oʻz qoʻliga olgan. Afina bilan Sparta oʻrtasida Yu.da gegemon boʻlish, savdo yoʻllariga egalik qilish uchun kurash Peloponnes urushi (431—404)ga olib kelgan, u Afinaning magʻlubiyati bilan tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi 395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron boʻlish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan soʻng) Yu.Rimga tobe boʻlgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.
Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida muhim oʻrin tutadi. U avvalo, falsafa tushunchasining fanga kirib kelishiga sababchi boʻldi, hozirgi kungacha boʻlgan barcha falsafaga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatdi. Yuz yil davom etgan tayyorgarlik davridan soʻng yunon falsafasining mumtoz davri boshlandi. Uning gullab yashnashi miloddan avvalgi 7—6-asrlarga toʻgʻri keldi, taʼsiri esa ming yil mobaynida sezilib turdi. Vizantiya va islom mamlakatlarida yunon falsafasining hukmron taʼsiri keyingi ming yillikda saqlanib qoldi; keyinchalik, Renessans va gumanizm davrlarida, Yevropada yunon falsafasining uygʻonishi yuz berdi, bu esa Renessans davri platonizmi va aristotelizmidan boshlab Yevropa falsafiy tafakkurining butun taraqqiyotigacha boʻlgan davrdagi ijodiy yangilanishlarga olib kedsi.
Yunon falsafasi miloddan avvalgi 6—5-asrlarda butun Yu.dagi yunon polislari falsafasining davomchisi boʻlgan mumtoz yunon ellinistik falsafasi (miloddan avvalgi 4-asr) va ellinistikRim falsafasiga, yaʼni miloddan avvalgi 3-asrdan milodiy 6-asrgacha davom etgan Rim imperiyasiga tarqagan ellinistik falsafaga boʻlinadi. Ellinistik falsafa Sokratgacha boʻlgan falsafa (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va mumtoz (klassik) falsafaga (Sokrat, Platon, Aristotelʼ — miloddan avvalgi 4-asr) ajraladi. Sokratgacha falsafa, oʻz navbatida, kosmologik (gilozoistik) falsafaga (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va antropologik falsafaga (miloddan avvalgi 5—4-asrlar) boʻlinadi.
Yunon falsafasi ilkkosmologik— Sokratgacha falsafa davri, ruhoniylar bilan birga siyosiy yoʻnalishdagi mutafakkirlar va yetti donishmand tomonidan tayyorlangan olimlar davri bilan boshlanadi. Ulardan biri miletlik Fales boʻlib, Aristotel uni birinchi faylasuf deb hisoblagan; u birinchi kosmolog , torroq maʼnoda ioniya naturfalsafasi maktabining vakili, bu maktabga Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen va boshqalar ham mansub edi. Undan soʻng Eleya maktabi vujudga kelib borliq falsafasi bilan shugʻullandi (miloddan avvalgi 580—430), bu maktabga Ksenofan, Parmenid, Eleyalik Zenon, Meliss mansub edilar; ayni vaqtda bu maktab bilan birga Pifagor maktabi ham mavjud edi. Bu maktab vakillari uygʻunlik, oʻlchov, son masalalari boʻyicha tadqiqot olib bordilar. Bu maktabga Fillolay (miloddan avvalgi 5-asr oxiri) krotonlik Alkmeon (taxminan miloddan avvalgi 520), musiqa nazariyotchisi, faylasuf va matematik Arxit Tarentskiy (taxminan miloddan avvalgi 400—365) va uning tarafdori haykaltarosh Katta Poliklet (miloddan avvalgi 5-asr oxiri), Heraklit, keyin Empedokl va Anaksagor mansub edi. Hamma narsani qamrab oluvchi qomusiy tafakkur egasi Demokrit, uning mashhur oʻtmishdoshi Levkipp hamda Demokrit maktabi vakillari Sokratgacha kosmologiyaning oxirida turadilar. Shu bilan birga soʻnggi davrda antropologik sofistikada rivojlanish yuz berdi (taxminan miloddan avvalgi 475—375), uning vakillari, asosan, Protagor, Gorgiy, Gippiy, Prodik boʻlgan. Yunon falsafasining eng mashhur 3 vakili — Sokrat, Platon, Aristotel tufayli Afina taxminan 1000 yil yunon falsafasining markazi boʻldi.
Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi qoʻyildi. Platon falsafani tugallangan dunyoqarash — siyosiy va mantiqiyetnik sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga haqiqiy mavjudlikni tadqiqiynazariy oʻrganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon mutafakkirining har biri oʻsha vaqtdan buyon oʻzicha alohida va turli shakllarda 2 ming yildan buyon jahon falsafasining rivojlanishiga taʼsir koʻrsatib keladi. Yunon falsafasining ellinistikrim davri bir-biri bilan parallel ravishda mavjud boʻlgan muhim falsafiy maktablarning paydo boʻlishi bilan boshlanadi (miloddan avvalgi 4-asr); faqat neoplatonizm keyinroq — 500 yildan soʻng vujudga keldi. Sokrat taʼsirida butun bir maktablar guruhi tashkil topadi: sokratchilar (asosiy vakili Ksenofont), megar maktabi (unga Evbulid va imkoniyat tushunchasining birinchi nazariyotchisi Diodor Kronos (miloddan avvalgi 307 yilv.e.) mansub boʻlgan), siniklar (Antisfen, Diogen), birmuncha keyinroq jamiyatni diniy qayta oʻzgartiruvchi pruzalik Dion Xrizost; pirovardida kirena maktabi (Aristipp va Evgemer). Bu maktablar unchalik uzoq yashamadi. Platon tarafdorlari Platon akademiyasi nomi ostidagi falsafiy maktabga birlashdilar (qad. Akademiya — miloddan avvalgi 348—270, oʻrta Akademiya — miloddan avvalgi 315—215, yangi Akademiya — miloddan avvalgi 160 — milodiy 529; oʻrta Akademiyaning vakillari — Arkesilay va Karnead; yangi Akademiyaning vakillari — Sitseron va Mark Terensiy Varron (miloddan avvalgi 116 — miloddan avvalgi 28); Akademiyadan keyin ("yangi"sidan farq qilgan holda) platonizm vujudga keldi. Unga boshqa faylasuflar bilan birga Plutarx (taxminan 45—120) va Frasill (Platon sharhlovchisi) kirgan.Aristotel tarafdorlarining katta qismi aniq fanlar bilan shugullangan, peripatetik deb nom olgan mashhur olimlar boʻlgan; qadimiy peripatetiklar bilan birga mashhur botanik Teofrast, musiqa nazariyotchisi Aristoksen (taxminan miloddan avvalgi 350), tarixchi va siyosatchi messinalik Dikearx; keyingi peripatetiklar orasida fizik Straton, geograf va astronom samoslik Aristarx (Stratonning shogirdi, taxminan miloddan avvalgi 250) va Klavdiy Ptolemey (taxminan milodiy 150), vrach Galen, Aristotelning sharhlovchisi Rodoslik Andronik (taxminan miloddan avvalgi 70) boʻlgan.
Epikur asos solgan maktab keng yoyildi, bu maktabga boshqalar bilan birga Lukretsiy ham mansub edi. Skeptik maktabning vakillari (unga Akademiya vakillaridan koʻplari kirgan edi) Pirron va keyinchalik vrach Sekst Empirik edi. Stoya maktabi juda muhim falsafiydiniy harakatga aylandi, neoplatonizm va xristianlikning paydo boʻlishiga qadar mavjud boʻldi. Kitionlik Zenon asos solgan bu maktabni qadimiy Stoyada Xrizip adabiy jihatdan pishitdi; oʻrta Stoyada boshqalar bilan birga Panetsiy Rodoslik va Posidoniy bor edi; bu maktabga tarixchi Polibiy ham yaqin turgan. Keyingi Stoya davrida, asosan, 3 Rim faylasufi — Seneka, Epiktet va Mark Avreliy asosiy rol oʻynadi.
Neoplatonizmda, uning asoschisi Plotin fikricha, Rim, Afina, Aleksandriya, Siros, xristian falsafiy maktablari bir-biridan farq qiladi. Plotin bilan birga Porfiriy, Prokl, ayolfaylasuf Gipatiya, Yamvlix, imperator Yulian Apostat (332—363), ensiklopedist Marsian Kapella (5-asrning 1-yarmi), Boetsiy mashhur neoplatonchi boʻlishgan. [[El[[linizm davrida gʻarb va sharq dini hamda falsafasini oʻzida birlashtirgan gnostika rivojlandi. Bobil gnostikasidan moniylik va uning yorugʻlik hamda zulmat olami haqidagi taʼlimoti paydo boʻldi. Milodning birinchi yuz yilligi falsafasi uchun Filonning Bibliyani majoziy, platonchastoikcha talqini jiddiy taʼsir koʻrsatdi. U Aleksandriya maktabiga asos soldi, uning anʼanalarini aleksandriyalik Kliment va Origen davom ettirdi, bu esa gʻarb falsafasiga koʻproq taʼsir koʻrsatgan xristian falsafasining boshlangʻich holati edi. Yunon falsafasining turli xil koʻrinishlari islom falsafasida mavjud, uning taʼsirini hind falsafasida ham payqash mumkin.
Adabiyoti. Yu.da yozma badiiy ijodning ilk namunalari taxminan 2700—2800 yillar muqaddam paydo boʻla boshlagan. Bu adabiyot miloddan avvalgi 3-asrda Rim madaniyatining barpo etilishida, tarkib topishida ham muhim ahamiyat kasb etgan. "Iliada" hamda "Odiseya" dostonlari yunon yozma adabiyotining bizga qadar yetib kelgan eng qadimiy namunalaridir. Bu kabi yuksak badiiy asarlar uzoq muddatli adabiy harakatning davomi, uning yetuk mahsuli sifatida maydonga kelgan. "Odisseya" dostonida Demodok kabi ajoyib baxshilar — rapsodlar botirlik haqida dostonlar aytib, davra ahllarini rom qilgan. Platon, Herodot kabi allomalar va shu zamonning baʼzi yozuvchilari Homerdan ilgari Orfey degan shoir yashab oʻtganligini xabar qiladilar. Biroq bu shoirning goʻzal navolari haqida afsonaviy rivoyatlardan boshqa tarix sahifalarida bironta ham misra saqlanib qolmagan.
Yunon xalqi oʻrtasida keng tarqalgan rivoyatlarda Orfeydan tashqari yana bir qancha shoirlar: Muze, Evmolp, Tamir, Olen va boshqalar tilga olinadi.
Barcha xalqlarning tarixida boʻlgani kabi yunon adabiyoti ham xalq ogʻzaki ijodi zaminida vujudga kelgan. Tarix sahifalarida yunon folkloridan juda kam namunalar saqlanib kelgan boʻlsada, shularga asosan ibtidoiy qabilachilik davrlarida yunon xalqining anʼanasi boy va rangbarang ogʻzaki adabiyoti — ertaklari, maqollari, matallari, topishmoqlari, qoʻshiqlari boʻlganligini aniqlash mumkin. Ibtidoiy jamiyatdagi mavjud ogʻzaki adabiyot shu jamiyat kishilarining tabiat haqidagi tushunchalarini ifoda etgan.
Yunon mifologiyasi uzoq tarixga ega. Shu uzoq muddat davomida ijtimoiy ongning oʻsishi bilan miflar ham oʻzgargan, yangi maʼnomazmun kasb etgan. Yunon kishisi ibtidoiy qabilachilik davrida tevarak atrofdagi tabiiy hodisalarning hammasini jonli his qilib, ularga sigʻinishgan, ulardan madad tilashgan, yovuz kuchlarni moyil qilish uchun qurbonliklar qilingan. Tabiat hodisalari qarshisida ibtidoiy insonning butun hayoti qoʻrquv va tahlikada oʻtgan. Keyinchalik qabilachilik tuzumining yemirilishi va harbiy aristokrat tabaqalarning kuchayishi natijasida quyi tabaqa vakillarining ahvoli yanada ogʻirlashgan, boylarning zulmi kuchaygan. Bu holat insonlarning diniy eʼtiqodlariga ham oʻz taʼsirini oʻtkazgan. qadimiy inson tasavvurida falak hukmronlari — odam qiyofasidagi Olimp maʼbudalari paydo boʻlgan. Zevs — momaqaldiroq hamda bulutlar hukmdori, maʼbudlar maʼbudi; Poseydon — dengiz hukmroni; Aid oxirat xoqoni, Zevsning rafiqasi Gera — osmon maʼbudasi, maʼbudalar malikasi va h.k.
Maʼbudlarni odam qiyofasida tasavvur etish, oʻz navbatida, mifologiyani haqiqiy hayotga yaqinlashtirgan va uning obrazlariga chinakam hayotiylik bagʻishlagan. "Iliada" dostonida muallifning butun diqqati asarning bosh qahramoni Axillning gʻazabiga qaratilgan boʻlib, qolgan voqealar faqat 50 kun ichiga sigʻdirilgan. Tinglovchi va kitobxon toʻla taassurotga ega boʻlishi uchun asar davomida muallif yoʻlyoʻlakay chekinishlar yasab, turlituman hodisalar bilan asosiy voqeani toʻldirib borgan. Xuddi shu uygʻunlik, muxtasarlik "Odisseya" dostonida ham bor. Jafokash Odisseyning oʻz vataniga qaytishi, har safar mobaynida uning boshidan kechgan mushkulotlar, uchragan ajoyibot, gʻaroyibotlar — asarning asosiy mavzusidir.

Qahramonlarning qiyofasini ular, ning tabiati, xattiharakatini koʻrsatish bobida — realistik tavsifi nihoyatda sezilarli. Dostonlarda hayotning turli pogʻonalarida turuvchi ilohiy kuchlar, odam bolalari: Olimp togʻining maʼbud va maʼbudalari, devlar, parizodlar afsonaviy maxluqlar, podshohlar, pahlavonlar, oddiy jangchilar, malikalar, kanizaklar, qul va choʻrilar, goʻdaklar va h.k. koʻz oʻngida gavdalanadi. Yunon xalqi asrlar davomida botirlik haqidagi oʻz tuygʻu va orzularini ana shunday qahramon nomi bilan bogʻlab kelgan.

Yunon xalqining botirlik, gʻayrat va jasorat tushunchalarini yozuvchi Axill obrazidtalqin etgan boʻlsa, shu xalqning hayot bobida orttirgan donishmandligi, aql va zakovatini Odissey obrazi orqali koʻrsatgan. Boshqa qahramonlardan tashqari (har ikkala) dostonda ikkinchi darajali shaxslar bor: Agamemnon — takabbur, Menelay — botir, Diomed — sergʻayrat, Nestor — nuroniy, Baris — xudbin, olifta, Gektor — oriyatli va h.k.
Yevropa xalqlari oʻz taraqqiyotlari davomida katta ishtiyoq bilan necha bora yunonlar hamda rimliklar yaratgan sanʼat va adabiyotga murojaat etib, ular asosida qalblarini bezovta qilgan tuygʻu va gʻoyalarni hal etishga uringanlar. Uygʻonish davrining buyuk allomalari qoʻlida antik (qadim) dunyoning ilmu fani, sanʼat va adabiyoti, falsafiy taʼlimotlari eng kuchli qurol boʻlib xizmat qilgan. "Uygʻonish" soʻzining dastlabki maʼnosi ham qadimgi madaniyatni qayta tiklash, yangidan oyoqqa turgʻizish demakdir.
17-asr Yevropa klassitsizm adabiy oqimi ham 100—150 yil davomida antik dunyo badiiy ijodiga taqlid shiori ostida rivojlandi, bu davr mobaynida qariyb butun Yevropa sahnasi, asosan, Yunon va Rim tragediyalari mavzulari bilan yashadi. Elin madaniyati Oʻrta Osiyo madaniyatining ravnaq topishiga samarali taʼsir etgan. Salavkiylar va YunonBaqtriya podsholigi hukmdorlari davrida Oʻrta Osiyo, Eron va boshqalar oʻlkalar aholisining faol ishtirokida sharqiy ellinizm madaniyati vujudga keldi, u yunon madaniyatini ham boyitdi (yana q. [[El[[linizm).
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Yunon meʼmorlari va tasviriy sanʼat namoyandalari koʻp asrlar osha turli xalqlar uchun goʻzallik, uygʻunlik, yuksak did namunasini oʻtagan sanʼat yodgorliklarini yaratgan. Asarlar asosan sodda afsonaviy mavzularga asoslangan boʻlsada, borliq va inson muvozanatini his etib, tabiiy muhit, inson tanasining tabiiy goʻzalligi va uygʻunligini anglab aks ettirdi. Bu nisbatlar meʼmorlikda ham aniq ifodasini topgan. Yunon badiiy yodgorliklari Bolqon ya.o. dagina emas, shuningdek, Kichik Osiyo, Janubiy Apennin ya.o., Oʻrta dengiz orollari hamda Shim. Qora dengiz sohillarida ham saqlangan.

YU. sanʼati Miken madaniyati negizida paydo boʻlgan; mikenlar bilan miloddan avvalgi 2—1-ming yillik sanʼatining oʻzaro bogʻliqligi kulollik va meʼmorlik boʻyama naqshlarida koʻzga aniq tashlanadi. Yunon sanʼati taraqqiyoti (miloddan avvalgi 11—1-asrlar) tarixan gomer, arxaika, klasika, ellin kabi bir necha davrlarga ajratiladi.

Homer davri (miloddan avvalgi 11—8-asrlar) da boʻyama naqshli kulollik taraqqiy etgan, geometrik uslub miloddan avvalgi 7-asrgacha hukm surgan, eng taraqqiy etgan davri (8-asr)da %abr yodgorliklari vazifasini oʻtagan roʻzgʻorga moʻljallangan dipilon koʻza va idishlar bezagi, naqsh va inson shaklining aniq ritmi, chiziqlar ifodaliligi bilan ajralib turadi. Geometrik uslubda terrakota haykallar va idishlarga haykaltaroshlik bezaklari (qopqoq, shakldor dastalar) ham yaratildi. Meʼmorlik haqida maʼlumotlar deyarli yoʻq, baʼzi bino qoldiqlari, ibodatxonalarning terrakota modeli va adabiy yozma manbalarda ayrim maʼlumotlar uchraydi.

Arxaika (miloddan avvalgi 7—6-asrlar) davrida polislar shakllandi, shaharlar yuzaga keldi, shaharsozlikning asosiy belgilari muqaddas joy (akropol) va jamoat savdo markazlari (agora) boʻlib, ular atrofida turar joy mavzelari joylashtirilgan, shaharlar bunyod etilgan. Yetakchi oʻrinni ibodatxonalar (haykallari boʻlgan "xudolar uyi") egallagan.

Ibodatxonalar bilan bir qatorda turli vazifalarni bajaruvchi jamoat binolari (teatr, stadion, palestr va boshqalar) bunyod etilgan. Inshootlar toshdan qurishga oʻtilgach, order turlari shakllandi (qarang Meʼmorlik orderlari), ibodatxonalar boʻrtma tasvirlar, haykallar bilan bezatildi; dahshatli maxluqlar bilan olishayotgan xudolar va qahramonlar (Gerakl, Tesey, Persey va boshqalar)ning qatʼiy tasvirlari yaratildi; ularning hajmdorligi ibodatxonalardagi meʼmoriy shakllar bilan uygʻun. Ioniy uslubidagi ibodatxonalarning haykaltaroshlik frizlari dinamikasi va murakkab kompozitsiyasi bilan ajralib turadi. Dastlabki oʻzaro bogʻlanmagan kam shaklli frizlardan oʻzaro uygʻun va koʻp shaklli yaxlit kompozitsiyalarga oʻtish kuzatiladi, ilk frontonlardagi relyeflar (Kerkira o.dagi Artemida ibodatxonasi) dumaloq haykallar bilan almashadi.

Haykaltaroshlikda kichik bronza haykallar ("Fivalik Apolon", miloddan avvalgi 7-asr 1-yarmi)dan yalangʻoch oʻsmir (kuros)lar va uzun koʻylakli qiz (kora)lar shaklini yasashga oʻtildi. Harakatsiz shakllar oʻrniga harakatlarni shartli ifodalash yuzaga keldi ("Delosli Nike", miloddan avvalgi 6-asr oʻrtalari). Haykaltaroshlar inson mimikasini ifoda vositasi sifatida kam qoʻllasalarda, ayni vaqtda boy hajm, kiyimlar burmalarining goh qatʼiy, goh nafis talqini bilan ifodali obraz qurilishiga erishdilar. Arxaika haykallarida ayrim mahalliy farklar kuzatiladi: ioniy uslubidagi kora va kuroslar lirik va hayotbaxsh obrazlari, shakllarning mayinligi bilan qatʼiy qiyofali va keskin shaklli doriy uslubidagi haykallardan ajralib turadi. Bu davrda yunon koʻzalari (amfora va boshqalar) tugal shakllandi, buyumlarga butun yuzasi qoplab gilama usulida mujassamotlar yaratildi, shartli qatʼiy chiziqlar va geometrik uslubdagi naqshlar oʻrnini syujetli sahnalarning tez-tez qoʻllanishi egaladi. Korinf, keyinroq Afina (7—6-asrlar)da qora shaklli uslub qaror topdi (Klitiy, Eksekiy, Amasis va boshqalar), qora shakli uslubdan qizil shakli uslubda koʻzalar yasashga oʻtish yuzaga keldi (Andokid va boshqalar).

Klasika (miloddan avvalgi 5-asr — 4-asr 3-choragi)da shaharlar rivojlandi, muntazam tarhli shahar tipi shaklandi (Milet, Pirey), shaharlarni toʻgʻri burchakli koʻchalar toʻri bilan qismlarga boʻlish, turar joylarni majmua tarzida qurish kabi asosiy qoidalar yuzaga keldi. Polislarning oʻziga xos ramzi boʻlgan ibodatxonalarning tipik xususiyatlari individuallik bilan qoʻshilib ketgan, bir tipdagi qurilishlarda yagona order tuzilishidagi nisbat va koʻlamlarnigina oʻzgartirib takrorlanishi bilan har bir shahar — davlat bosh inshootlarida oʻziga xos meʼmoriy qiyofalar yaratishga erishildi. Shu jihatdan umumiy tarhli va order elementlari boʻlgan Afina Afayi (taxminan miloddan avvalgi 500—480, Egin o.da), Gera II ("Poseydon ibodatxonasi", miloddan avvalgi 5-asr 2-choragi, Poseydoniyada), Zevs (miloddan avvalgi 468—456, Olimpiyada) ibodatxonalari oʻziga xos sifatlari bilan bir-biridan farqlidir.

Miloddan avvalgi 6—5-asrlar chegarasida tasviriy sanʼatda keskin oʻzgarishlar roʻy berdi, haykaltarosh va rassomlar inson qiyofasi va uning harakatini mukammal ifoda etdilar, fronton, frizlarda koʻp shaklli lavhalarni dadil bajardilar. Klasika boshida yuzaga kelgan "qatʼiy uslub" hususiyatlari koʻzalarga ishlangan tasvirlarda aniq ifodasini topdi (Epiktet, Yevtimid, Yefroniy). Qizil shakllar uslubida ijod qilgan Brig afsonaviy mavzular bilan bir qatorda maishiy lavhalar (bazm, maktabdagi mashgʻulotlar, stadiondagi atletlar)ni ham yaratdi. "Qatʼiy uslub" miloddan avvalgi 5-asr 1-yarmidagi haykaltaroshlikda ham koʻzga tashlanadi; Egin o.dagi Afina Afayi ibodatxonasi frontoni, Olimpiyadagi Zevs ibodatxonasi fronton va metoplari kabi sanʼat durdonalari yaratildi. Klassikaning ilk davrida qahramonlar obrazlari bilan bir qatorda koʻtarinki ruhdagi real obrazlar ham yuzaga keldi (Miron va boshqalar). Inson tanasini mukammal ishlanishi yunon sanʼatiga umrboqiy gʻoyalar (goʻzallikning xunuklik ustidan gʻalabasi)ni ifodalash imkonini berdi. Miloddan avvalgi 5-asr oʻrtalarida klassika sanʼati ("yuksak klassika" deb nomlangan) gullab yashnadi. Perikl davrida Afina Elladaning siyosiy va badiiy markaziga aylandi. Vayron boʻlgan Akropolda Fidiy boshchiligida mohir meʼmorlar va haykaltaroshlar ishladi: tasviriy ansambllar hosil qilindi, yangi ibodatxonalar bunyod etildi, haykallar oʻrnatildi, goʻzallik va uygʻunlik tarannum etildi (maʼbudlarning yuksak mavqei, tantanalarda viqor bilan yurishlari, kentavrlar bilan olishuvlari va boshqalar). Ozod ellin fuqarolik ruhi, gʻoyaviy, axloqiy va jismoniy mukammalligi Fidiy asarlarida, Parfenon bezaklarida, Poliklet haykallari, Polignot koʻzalari, freskalar, terrakota haykallari, relyef va tangalarda yorqin ifodalangan.

Miloddan avvalgi 4-asr boshlarida yunon polislari demokratiyasi inqirozi bilan ayrim shaxslar xohishi polislar xohishini siqib chiqardi. Diniy inshootlar qurish oʻrnini insonning kundalik hayoti bilan uzviy bogʻliq boʻlgan inshootlar (palestr, teatr va boshqalar) qurish egalladi (jumladan, Epi davrdagi teatr, miloddan avvalgi 350—330 va boshqalar).

Vazifasiga mos aniq kompozitsiyali yunon teatrlari jahon meʼmorligidagi tomosha inshootlarining keyingi taraqiyotiga asos boʻldi. Memorial ansambllarda inson shaxsini abadiylashtirish anʼanalari yuzaga keldi (mas, Galikarnasl&t maqbara, taxminan miloddan avvalgi 353). Tasviriy sanʼatda inson xarakteriga qiziqishning ortishi haykaltaroshlik portretlarini rivojlanishini taʼminladi. Afsonaviy kompozitsiyalarda kurash dramatizmi, insonning ruhiy qudrati va jismoniy shijoatini tasvirlagan Skopas ijodida voqelikdagi qarama-qarshiliklar oʻtkir ifodasini topdi, bu jihatdan Praksitel haykallari, Lisipp asarlari diqqatga sazovor.

Ellin davri (miloddan avvalgi 4-asr oxiri — 1-asr) yunon madaniyati mintaqalarining kengayishi uning Aleksandr davlati va uning vorislari davlati tarkibiga kirgan xalqlar madaniyati bilan oʻzaro qoʻshilishi bilan belgilanadi (qarang [[El[[linizm). Afina badiiy hayot markazi mavqeini yoʻqotdi. Kichik Osiyoning yirik shaharlari yangi qarash (nuqtai nazar)larni yaratuvchiga aylandi, qurilish beqiyos darajada oʻsdi, koʻplab muntazam tarhli yangi shaharlar yuzaga keldi (Istanbul va boshqalar), yirik inshootlar qurildi (Istanbuldagi Faros mayogʻi), mahobatli meʼmoriy ansambllar bunyod etildi (Pergamdagi Akropol) oddiy uydan bosh saroygacha boʻlgan turar joy tipi shakllandi, anʼanaviy ichki hovli tarhli uylar ustunlar bilan oʻralgan peristilga aylantirildi. Elin haykallaridagi qiyofalar qoʻrquv, davrni fojiaviy anglash bilan yoʻgʻrilgan. Ellin davri sanʼatiga mintaqaviy maktablar, yoʻnalishlarning hamda badiiy obrazli masalalarning rangbarangligi xos: haykal portretlar rivojlandi, klassikaning inson — fuqaro uygʻunligi oʻrniga buyuklarni ulugʻlash qaror topdi. Ijtimoiy kelib chiqishi har xil boʻlgan odamlarga, ularning yoshidaga xarakterli xususiyatlarga qiziqish ortdi. Yunoniston Rim tomonidan zabt etilishi bilan ellinlar sanʼati gʻoliblar madaniyatining rivojlanishi bilan qoʻshilib, uni oʻzining koʻp asrlik anʼanalari bilan boyitdi, shuningdek, oʻzining mustaqilligini ham yoʻqotib bordi.

Teatri — yunon dramasi va teatri Dionis sharafiga oʻtkaziladigan qishloq xoʻjaligi bayramlaridan boshlangan. Uning asosida tabiatning qishki oʻlik mavsumi va bahorgi uygʻonish davri bilan bogʻliq qadimiy yer egalarining oʻyinlari yotadi. Miloddan avvalgi 4—1-asrlargachaYunon teatri. 1. Getera niqobi. 2. Tropik kahramonniqobi. 3. Andromedaning teatr libosidagi tasviri (vazadagi rasm). 4. Tragik aktyor (fil suyagidan ishlangan haykalcha).dramatik chiqishlarda xor asosiy rol oʻynagan. 6-asrning 2-yarmida alohida ijrochi — aktyor (dramaturgning oʻzi) paydo boʻldi. Esxil sahnaga 2 aktyorni olib kirdi. Sofokl esa sahna dekoratsiyasida tasviriy bezaklardan keng foydalandi, fojialarda 3 aktyor paydo boʻldi. Aktyorlar, asosan, niqob kiyib oʻynaganlar. Teatr yunonlar hayotida alohida oʻrin egalladi. Ayniqsa, quldorlik davri gullagan paytda teatr ahamiyati yanada ortdi. Teatr, asosan, 3 qism: orxestr, tomoshabinlar uchun joy va chodirdan iborat boʻldi. Bulardan eng qadimiysi orxestryumaloq maydon boʻlib, unda aktyor va xor ijrochilari tomosha koʻrsatganlar. Dastlab barcha tomoshabin orxestr atrofida oʻtirganlar, keyinchalik omma uchun alohida joylar ajratilgan. Teatr binolaridan qadimiysi Afinadagi Dionis teatri binosi hisoblanadi. Keyingi eng katta Afina teatri miloddan avvalgi 4-asrning 2-yarmida qurildi. Teatrda tragediya va komediyadan tashqari mifologik syujetga ega satirik spektakllar ham qoʻyilgan. Dastlab ayollar rolini erkaklar niqob kiyib ijro etgan, Esxil, Sofokl, Yevripid, Aristofan kabi buyuk dramaturglarning ijodida Yu. quldorlik demokratiyasining ravnaqi va ziddiyatlari aks etdi. Mifologik syujetli pantomimik raqslar keng tarqaldi. Ularda ayol aktyorlar ham qatnashdi. [[El[[linizm davrida (miloddan avvalgi 3—1-asrlar) teatr Sharqda yunon madaniyatini targʻib qilishda asosiy vositalardan biriga aylandi. Teatrlar nafaqat yirik savdo markazlarida, balki kichik shaharlarda ham qurila boshladi. Dionis sharafiga oʻtkaziladigan bayramlarda tragediya va komediyalar namoyish etildi. Qishloq komediyasi yoʻqola bordi. Yangi komediyalar (Menandr, Filemon va boshqalar) oʻzaro hayotiy munosabatlarni, inson ichki kechinmalarini aks ettirdi. Miloddan avvalgi 5-asrda Yu.da mimlarmaishiy va hajviy harakterdagi kichik sahnalar yuzaga keldi. [[El[[linizm davrida ilk bor professional aktyorlar ijod qildi. Aktyorlar uyushmasi paydo boʻldi. Bu davrda aktyorlar katta hurmatga, yuridik huquqga ega boʻlganlar. Tomosha koʻrsatish uchun aktyorlar hatto urush paytlarida ham xohlagan yerlariga borish, oʻzlari va narsalariga daxlsizlik huquqi berilgan. Aktyorlarning oʻzlari esa har qanday harbiy xizmatdan ozod etilganlar (miloddan avvalgi 3-asr boshlarida bu haqda maxsus qonun qabul qilingan). Yu. teatri jahon teatrining rivojlanishida muhim rol oʻynadi.

Musiqasi. Yu. musiqasini badiy (mas, "Iliada" "Odiseya") va ilmiy (Platon, Aristotel, Pifagor, Aristoksen) meros hamda tasviriy sanʼat yodgorliklari orqali tasavvur qilish mumkin. Yu.da musiqa sanʼati ijtimoiy hayotda muhim oʻrin olib, uni oʻrganish yoshlar tarbiyasi tizimiga kiritilgan, qoʻshiqchilik va sozandalik boʻyicha turli musobaqalar oʻtkazilgan. Turli xalq qoʻshiqlari — georgik (dehqonchilik bilan bogʻliq), epitalama (nikoh toʻylarida aytiladigan), trenos (yigʻi), embateriy (harbiy) kabi janrlar, Apolon (pean), Dionis (difiramb, fallik^) va boshqalar xudolarga bagʻishlangan aytimlar keng oʻrin olgan. Shoirxonanda (aed, rapsod — Homer va boshqalar)lar oʻzi yaratgan epik qoʻshiqlar va dostonlarni cholgʻu (torlitirnama forminks va boshqalar)larni chalib ijro etgan. Musiqaning odamlarga sehrli taʼsiri, mashhur xonanda va sozandalar (Olimp, Marsiy, Orfey va boshqalar) faoliyatiga doir bir necha rivoyat va afsonalar bizgacha yetib kelgan.

Olimp avlos chalish yoʻllarini hamda garmoniya (enarmonika) qonunlarini, lesboslik Terpandr kifarani kashf qilganlar. Olimpning shogirdi kritlik Talet xor qoʻshiqchiligini kiritgan. Musiqa, ayniqsa, xor qoʻshiqchiligi katta ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlib, vatanparvarlik ramzi darajasiga koʻtarilgan. Harbiy (marshsimon) kuylari bilan birga lirika yoʻnalishidagi janrlar (mas, Sapfoning ishqiy qoʻshiqlari, Pindarning gimn va odshtari, elegiya) rivoj topgan.

YU. tragediya va komediyasida musiqa muhim dramaturgik vazifalarni bajargan. Uning ijodkorlari (Esxil, Frinix, Sofokl, Yevripid va boshqalar) kuylarni ham yaratib, dramatik asarlarga xor va raqslar, yakka xonandalik shakllarini kiritgan. "Antigona" (Sofokl) tragediyasidagi xor Afinaning milliy madhiyasiga aylangan. [[El[[linizm davrida katta cholgʻu ansambllar, organ kabi musiqa cholgʻu asboblari paydo boʻlgan.

YU. musiqa madaniyatiga Kichik Osiyo hamda Yaqin Sharq xalqlari musiqa anʼanalari taʼsir etgan. Oʻz navbatida, Yu. musiqasi hamda musiqa nazariyasi Sharq musiqa ilmi (Yunus alKotib, Ibn Surayj, Ishoq alMavsiliy, Forobiy, alKindiy, AbulFaraj, Isfahoniy va boshqalar)da rivoj topgan. 9-asrda Bagʻdodda Aristotel, Aristoksen, Nikomax, Ptolemey va boshqalarning koʻpgina musiqa risolalari arab tiliga tarjima qilingan. Forobiy Aristotel tizimini, al-Kindiy yangi platoniklar gʻoyalarini rivojlantirgan. Yunoniston musiqa nazariyasida qaror topgan tushunchalar (musiqa, melodiya, ritm, gamma, monodiya, garmoniya, diatonika va boshqalar) hozirgi musiqashunoslikda ham joriy etilmoqda.

Antik adabiyot (lot. antiquus — qadimgi) — Yunonistonda yuzaga kelgan yozma adabiyot (mil. av. 9—8-asrlar). Bu adabiyotning ilk namunasi "Iliada" va "Odisseya" dostonlari bo‘lib, bular "Go-mer dostonlari" deb ham ataladi. Gomer-dan tashqari Esxil, Sofokl, Yevripid va boshqa ham Antik adabiyotning yirik namoyandalaridir. Yunoniston va Qad. Rim adabiyotini Antik adabiyot deb qabul qilish bir yoqlama fikr. Chunki yozma adabiyotning eng qadim namunalari Sharqda, Shumer va Akkadda, Hindiston, Misr, Bobilda yaratilgan. Shumerli-klarning Gilgamesh haqidagi dostoni yunon adabiyotidan 2000 yillar ilgari sopolga yozib qoldirilgan.
Klassik antik davrning dastlabki davri asta-sekin qayta paydo bo'lishi fonida sodir bo'ladi tarixiy quyidagi manbalar Bronza davri qulashi. Miloddan avvalgi 8-7 asrlar hanuzgacha asosan proto-tarixiy, eng erta bilan Yunon alifbosi 8-asrning birinchi yarmida paydo bo'lgan yozuvlar. Gomer odatda miloddan avvalgi VII-VII asrlarda yashagan deb taxmin qilinadi va uning hayoti ko'pincha klassik antik davrning boshlanishi sifatida qabul qilinadi. Xuddi shu davrda an'anaviy tashkil etilgan sana Qadimgi Olimpiya o'yinlari, miloddan avvalgi 776 yilda.

Finikiyaliklar, karfagenlar va ossuriyaliklar

Asosiy maqolalar: Finikiya, Qadimgi Karfagenva Kiprning qadimiy tarixi

Xaritasi Finikiyalik (sariq rangda) va Yunoniston mustamlakalari (qizil rangda) taxminan miloddan avvalgi 8-6 asr

The Finikiyaliklar dastlab kengaytirilgan Kan'on portlar, 8-asrga kelib O'rta er dengizi. Karfagen miloddan avvalgi 814 yilda tashkil topgan va miloddan avvalgi 700 yilga qadar karfagenliklar mustahkam mustahkam joylarni egallagan Sitsiliya, Italiya va Sardiniya, bu bilan manfaatlar to'qnashuvini keltirib chiqardi Etruriya. A stela ichida topilgan Kition, Kipr qirolning g'alabasini yodga oladi Sargon II miloddan avvalgi 709 yilda orolning ettita shohi ustidan bo'lib, Kiprni ko'chirishda muhim qadam bo'ldi Tyrian qoida Neo-Ossuriya imperiyasi.[5][6][7][8]

Gretsiya
Asosiy maqola: Yunonistonda arxaik davr

Arxaik davr keyingi davrdan keyin Yunonistonning qorong'u asrlariva muhim yutuqlarni ko'rdi siyosiy nazariyava ko'tarilish demokratiya, falsafa, teatr, she'riyat, shuningdek, yozma tilni qayta tiklash (qorong'u asrlarda yo'qolgan).

Kulolchilikda Arxaik davr rivojlangan Sharqlashtirish uslubi, ning o'zgarishini bildiradi Geometrik uslub keyingi qorong'u asrlar va Misrdan kelib chiqadigan ta'sirlarning to'planishi, Finikiya va Suriya.

Arxaika davrining keyingi qismi bilan bog'liq bo'lgan sopol idishlar qora figurali sopol idishlar, kelib chiqishi Korinf miloddan avvalgi 7-asr va uning vorisi bo'lgan qizil shakl uslubitomonidan ishlab chiqilgan Andokides rassomi miloddan avvalgi 530 yillarda.

Yunoniston mustamlakalari

Asosiy maqolalar: Apoikiai va Magna Graecia
Italiya temir davri

Etrusk tsivilizatsiyasi shimolda ItaliyaMiloddan avvalgi 800 yil.

The Etrusklar miloddan avvalgi 7-asr oxiriga kelib mintaqada siyosiy nazorat o'rnatgan, aristokratik va monarxiya elitasini tashkil qilgan. Miloddan avvalgi VI asr oxirlarida etrusklar bu hududda kuchini yo'qotgan va shu paytgacha Kursiv a qabilalarini yaratish orqali qabilalar o'zlarining hukumatlarini qayta kashf etdilar respublika, hukmdorlarning hokimiyatni amalga oshirish qobiliyatiga nisbatan ancha cheklovlar mavjud.[9]

Rim qirolligi

Asosiy maqola: Rim shohligi
Afsonaga ko'ra, Rimga asos solingan Miloddan avvalgi 753 yil 21-aprelda egizak avlodlari tomonidan Troyan shahzoda Eneylar, Romul va Remus.[10] Shahar ayollardan mahrum bo'lganligi sababli, afsonada aytilishicha, lotinlar ularni taklif qilishgan Sabinlar festivalga va ularning turmushga chiqmagan qizlarini o'g'irlab, lotinlar va sabinlarning birlashishiga olib keldi.[11]

Arxeologik dalillarda haqiqatan ham bu erda joylashgan birinchi izlar mavjud Rim forumi miloddan avvalgi 8-asr o'rtalarida, garchi Palatin tepaligi miloddan avvalgi X asrga tegishli bo'lishi mumkin.[12][13]

Rimning ettinchi va oxirgi shohi edi Tarquinius Superbus. O'g'li sifatida Tarquinius Priscus va kuyovi Servius Tullius, Superbus etrusk tug'ilgan. Aynan uning hukmronligi davrida etrusklar o'zlarining eng yuqori darajadagi kuchiga erishdilar. Superbus barcha Sabine ibodatxonalarini va qurbongohlarini olib tashladi va yo'q qildi Tarpeian qoyasi, Rim xalqini g'azablantirmoqda. Odamlar uning zo'rlashini tan olmaganida, uning hukmronligiga qarshi chiqishdi Lucretia, o'z o'g'lining qo'lida, patritsiyalik Rim. Lucretia qarindoshi, Lucius Junius Brutus (ajdodga Markus Brutus), Senatni chaqirib, Superbus va monarxiyani miloddan avvalgi 510 yilda Rimdan quvib chiqargan. Superbusning haydab chiqarilishidan keyin Senat yana shohning boshqaruviga yo'l qo'ymaslik uchun ovoz berdi va Rimni a ga aylantirdi respublika hukumati miloddan avvalgi 509 yil. Darhaqiqat, Qirol degan ma'noni anglatuvchi lotincha so'z "Reks" butun respublika bo'ylab va keyinchalik imperiyada iflos va nafratli so'zga aylandi.[iqtibos kerak]

Klassik Yunoniston (miloddan avvalgi V-IV asrlar)

Asosiy maqola: Klassik Yunoniston

Delian ligasi ("Afina imperiyasi"), oldin Peloponnes urushi miloddan avvalgi 431 yilda

Qadimgi Yunonistonning mumtoz davri miloddan avvalgi V-IV asrlarning aksariyat qismiga to'g'ri keladi, xususan, qulashidan boshlab Afina zulmi miloddan avvalgi 510 yilda to Buyuk Aleksandrning o'limi miloddan avvalgi 323 yilda. 510 yilda Sparta qo'shinlari afinaliklarga zolimni ag'darishga yordam berishdi Hippiya, o'g'li Peisistratos. I tozalaydiSparta qiroli tomonidan o'tkazilgan Sparta tarafdorlari oligarxiyasini o'rnatdi Isagoralar.

The Yunon-fors urushlari (Miloddan avvalgi 499-499), tomonidan tuzilgan Callias tinchligi nafaqat Yunonistonni ozod qilish uchun yo'l berdi, Makedoniya, Frakiyava Ionia dan Fors hukmronligi, shuningdek, ning ustun mavqeini berishga olib keldi Afina ichida Delian ligasibilan to'qnashuvga olib keldi Sparta va Peloponnesiya ligasi, natijada Peloponnes urushi (Miloddan avvalgi 431–404), bu Sparta g'alabasi bilan tugagan.

Yunoniston IV asrga kirdi Sparta gegemoniyasi, ammo miloddan avvalgi 395 yilga kelib Sparta hukmdorlari yo'q qilindi Lisandr lavozimidan, va Sparta dengiz ustunligini yo'qotdi. Afina, Argos, Thebes va Korinf, ularning ikkitasi ilgari Sparta ittifoqchilari bo'lganlar, Sparta hukmronligiga qarshi chiqishdi Korinf urushimiloddan avvalgi 387 yilda natijasiz tugadi. Keyinchalik miloddan avvalgi 371 yilda Theban generallari Epaminondalar va Pelopidalar da g'alaba qozondi Leyktra jangi. Ushbu jangning natijasi Sparta ustunligining tugashi va o'rnatilishi edi Theban gegemonligi. Thebes o'z pozitsiyasini oxirigacha ko'tarilgan kuch bilan tutilguncha saqlab qolishga intildi Makedoniya miloddan avvalgi 346 yilda.

Ostida Filipp II, (Miloddan avvalgi 359–336), Makedoniya hududiga kengaygan Paoniyaliklar, Trakiyaliklar va Illiyaliklar. Filippning o'g'li, Buyuk Aleksandr, (Miloddan avvalgi 356-323) qisqartirishga muvaffaq bo'ldi Makedoniya nafaqat markaziy yunon shahar-davlatlari ustidan, balki Fors imperiyasi, shu jumladan Misr va chekka qismigacha sharqqa tushadi Hindiston. Klassik davr an'anaviy ravishda miloddan avvalgi 323 yilda Aleksandrning vafoti va shu davrda bo'linib ketgan imperiyasining parchalanishi bilan tugaydi. Diadochi.

Ellinistik davr (miloddan avvalgi 323–146)
PROMOTED CONTENT
Mgid
Mgid
Asosiy maqola: Ellinizm davri
Qo'shimcha ma'lumotlar: Ellinizm falsafasi va Ellinizm dini
Klassik Yunoniston ellinistik davrga ko'tarilishi bilan kirdi Makedoniya va fathlari Buyuk Aleksandr. Yunoncha ga aylandi lingua franca Yunonistondan tashqarida va ellinizm madaniyati madaniyatlari bilan o'zaro aloqada bo'lgan Fors, Isroil Qirolligi va Yahudo Shohligi, Markaziy Osiyo va Misr. Fanlar sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi (geografiya, astronomiya, matematikava boshqalar), xususan. bilan izdoshlari ning Aristotel (Aristotelizm).

Ellinizm davri ko'tarilishi bilan yakunlandi Rim respublikasi miloddan avvalgi 2-asrda va miloddan avvalgi 146 yilda Rimning Yunonistonni bosib olishida super mintaqaviy kuchga.

Rim respublikasi (miloddan avvalgi V-I asrlar)

Miloddan avvalgi 218 (to'q qizil), miloddan avvalgi 133 (och qizil), miloddan avvalgi 44 (to'q sariq), milodiy 14 (sariq), milodiy 14 yildan keyin (yashil) va Rayan respublikasi va Rim imperiyasining kengligi va Trajan 117 davrida maksimal kengayish ( och yashil)

Asosiy maqola: Rim respublikasi
Qo'shimcha ma'lumotlar: qadimgi Rim madaniyati
The Respublika davri Qadimgi Rimning qulashi bilan boshlangan Monarxiya v. Miloddan avvalgi 509 yil va 450 yilgacha davom etgan buzg'unchilik bir qator orqali fuqarolar urushlariichiga Printsip boshqaruv shakli va imperatorlik davri. Respublikaning yarim ming yillik davrida Rim mintaqaviy kuchdan ko'tarildi Latium Italiyada va undan tashqarida hukmron kuchga. Italiyaning Rim gegemonligi ostida birlashishi bosqichma-bosqich davom etib, IV va III asrlardagi ziddiyatlarga olib keldi. Samnit urushlari, Lotin urushiva Piretik urush. Rimning g'alabasi Punik urushlar va Makedoniya urushlari miloddan avvalgi 2-asrga kelib Rimni super mintaqaviy kuch sifatida tashkil etdi va keyinchalik uni sotib oldi Gretsiya va Kichik Osiyo. Quvvatning ushbu ulkan o'sishi iqtisodiy beqarorlik va ijtimoiy notinchlik bilan birga olib borildi Katilin fitnasi, Ijtimoiy urush va Birinchi Triumvirateva nihoyat miloddan avvalgi 1-asrning ikkinchi yarmida Rim imperiyasiga aylanish.
Rim imperiyasi (miloddan avvalgi 1 asr - milodiy 5 asr)
Asosiy maqola: Rim imperiyasi
Milodning 117 yilida Trajan boshchiligidagi Rim imperiyasining darajasi
Respublikaning aniq tugashi haqida zamonaviy tarixchilar bahslashmoqdalar;[2-eslatma] O'sha davrdagi Rim fuqarolari respublika o'z faoliyatini tugatganligini tan olishmagan. Erta Xulio-Klaudian Imperatorlar deb ta'kidladi res publica ularning favqulodda vakolatlari himoyasida bo'lsa ham hali ham mavjud edi va oxir-oqibat to'liq respublika shakliga qaytadi. Rim davlati o'zini a deb atashda davom etdi res publica Lotin tilini rasmiy tili sifatida ishlatishda davom etgan ekan.
Rim imperatorlik xususiyatiga ega bo'ldi amalda sotib olish bilan miloddan avvalgi 130-yillardan Cisalpine Gaul, Illyria, Gretsiya va Ispaniyava, albatta, qo'shilishi bilan Iudaeya, Kichik Osiyo va Galliya miloddan avvalgi 1-asrda. Imperiya ostida maksimal kengayish davrida Trajan (Mil. 117), Rim hamma narsani boshqargan O'rta er dengizi shuningdek, Galliya, uning qismlari Germaniya va Britaniya, Bolqon, Dacia, Kichik Osiyo, Kavkazva Mesopotamiya.
Madaniy jihatdan Rim imperiyasi sezilarli darajada bo'lgan Ellinizatsiyalangansingari, singari "sharqiy" urf-odatlarning ko'tarilishini ko'rgan Mitraizm, Gnostitsizm, va eng muhimi Nasroniylik.Imparatorlik inqirozga yuz tuta boshladi uchinchi asr inqirozi.
Ba'zan klassik Yunoniston bilan taqqoslaganda,[kim tomonidan?] mumtoz Rim oilaviy hayotida juda katta farqlarga ega edi. Otalar o'z farzandlari ustidan, erlar xotinlari ustidan katta kuchga ega edilar va bu harakatlar odatda qul egalari va qullar bilan taqqoslanar edi. Aslida, oila so'zi, oila lotin tilida aslida erkak oila boshlig'i huzurida bo'lganlarga tegishli. Bunga qullar va xizmatkorlar kabi aloqasi bo'lmagan a'zolar kirgan. Nikohda erkaklar ham, ayollar ham bir-biriga sodiq bo'lib, umumiy mulkka ega edilar. Birinchi marta ajrashishga miloddan avvalgi birinchi asrdan boshlab ruxsat berildi va uni erkak yoki ayol amalga oshirishi mumkin edi.[14]
Oxirgi antik davr (milodiy IV-VI asrlar)
The G'arbiy va Sharqiy Rim imperiyalari 476 tomonidan
Asosiy maqolalar: Kech antik davr, Migratsiya davriva G'arbiy Rim imperiyasining qulashi
Kech antik davr ko'tarilishini ko'rdi Nasroniylik ostida Konstantin I, nihoyat Rim imperatorlik kulti bilan Teodosian farmonlari ning 393. ning ketma-ket hujumlari German qabilalari yakunlandiG'arbiy Rim imperiyasining tanazzuli V asrda esa Sharqiy Rim imperiyasi davomida saqlanib qoldi O'rta yosh, fuqarolari tomonidan Rim imperiyasi deb nomlangan davlatda va Vizantiya imperiyasi Ellinistik falsafaga keyingi rivojlanishlar davom etdi Platonizm va Epikurizm, o'z vaqtida neoplatonizmga ta'sir ko'rsatdi ilohiyot ning Cherkov otalari.
Ko'plab yozuvchilar qadimgi davrning ramziy "oxiri" ga aniq bir sana qo'yishga harakat qilishdi, eng taniqli sanalar esa oxirgi kunlarning tushirilishi. G'arbiy Rim imperatori 476 yilda,[15][16] oxirgisining yopilishi Platon akademiyasi Afinada Sharqiy Rim imperatori Yustinian I 529 yilda,[17] va O'rta er dengizining katta qismini bosib olish yangi tomonidan Musulmon 634-718 yillardagi imon.[18] Ushbu musulmonlar Suriya (637), Misr (639), Kipr (654), Shimoliy Afrika (665), Hispaniya (718), Janubiy Galliya (720), Krit (820) va Sitsiliya (827), Malta ( 870) (va Sharqiy Rim poytaxti Birinchi Arab qamallari Konstantinopolni qamal qilish (674–78) va ikkinchi arab Konstantinopolni qamal qilish (717–18)) an'anaviy ravishda O'rta er dengizi atrofida mumtoz madaniyatlarni birlashtirgan iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalarni uzib, qadimiylikni tugatdi (qarang Pirenne tezisi).[18]
Dan keyin 650 yilda Vizantiya imperiyasi Arablar zabt etishdi Suriya va Misr viloyatlari. Xuddi shu paytni o'zida erta slavyanlar Bolqonlarga joylashdi.
Dastlabki Rim Senati 6-asrning oxirlarida farmonlarni davom ettirdi va oxirgi Sharqiy Rim imperatori foydalangan Lotin chunki uning Konstantinopoldagi sudi imperator edi Moris, 602 yilgacha hukmronlik qilgan. ostida bo'lgan ittifoqchi Dunay armiyasi tomonidan Morisni ag'darish Fokalar Slavyanlarning Bolqonlarga bostirib kirishi va Bolqon va Yunon shahar madaniyatining pasayishiga olib keldi (bolqon lotin so'zlovchilarining tog'larga qochishiga olib keldi, qarang Ruminlarning kelib chiqishi), shuningdek, qo'zg'atdi 602–628 yillarda Vizantiya-Sasaniy urushi unda Konstantinopoldan tashqari barcha buyuk sharqiy shaharlar yo'qolgan. Olingan tartibsizliklar oxirigacha tugamadi Musulmonlarning fathlari VII asrda Sharqiy Rim imperatorlik poytaxtidan tashqari barcha yirik shaharlarning ham qaytarib bo'lmaydigan yo'qotilishi yakunlandi. Imperator Geraklius yilda KonstantinopolUshbu davrda paydo bo'lgan, sudini lotin tilida emas, balki yunon tilida olib borgan, garchi yunon har doim sharqiy Rim mintaqalarining ma'muriy tili bo'lgan. Tugashi bilan Sharq-G'arb aloqalari zaiflashdi Vizantiya papasi.
Sharqiy Rim imperiyasining poytaxti Konstantinopol dastlabki Rim imperiyasining zabt etilmagan yagona yirik shahar markazi sifatida qoldirilgan, shuningdek, Evropaning eng yirik shahri bo'lgan. Keyingi ming yillikda ushbu shaharning Rim madaniyati asta-sekin o'zgarib bordi va zamonaviy tarixchilar unga yangi nom bilan murojaat qilishdi, Vizantiyagarchi u erda ko'plab klassik kitoblar, haykaltaroshlik va texnologiyalar saqlanib qolgan bo'lsa-da, klassik Rim oshxonasi va ilmiy an'analari bilan bir qatorda O'rta asrlarda ham G'arb salibchilariga tashrif buyurib, ularning aksariyati "qayta kashf etilgan". Darhaqiqat, Konstantinopol aholisi o'zlarini rimliklar deb atashda davom etishdi, chunki 1453 yilda ularning g'oliblari Usmonlilar. (qarang ROM va Romaioi.) Konstantinopolda hanuzgacha saqlanib kelinayotgan mumtoz ilm va madaniyat 1453 yilda uning istilosidan qochgan qochqinlar tomonidan olib kelingan va bu uchqun paydo bo'lishiga yordam bergan. Uyg'onish davri (qarang Uyg'onish davridagi yunon olimlari).
Oxir oqibat, bu ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishdagi sekin, murakkab va bosqichma-bosqich o'zgarish edi Evropa tarixi Klassik antik davr va O'rta asrlar jamiyati o'rtasida o'zgarishlarga olib keldi va aniq bir sana bunga misol bo'la olmaydi.
Siyosiy revivalizm
Qo'shimcha ma'lumotlar: Karoling davridagi Uyg'onish davri, Otton Uyg'onish davri, Uyg'onish davri, Klassitsizmva Rim imperiyasining merosi
Siyosatda, imperiyaning umumbashariy davlat sifatida kechiktirilgan Rim kontseptsiyasi, ilohiy tomonidan tayinlangan bitta hukmdor boshchiligida, nasroniylik bilan universal din sifatida birlashgan, xuddi shu tarzda oliy boshqargan. patriarxG'arbda imperatorlik hokimiyati yo'qolganidan keyin ham juda ta'sirli edi. Ushbu tendentsiya qachon avjiga chiqdi Buyuk Karl edi toj kiygan "Rim imperatori" 800 yilda, bu shakllanishiga olib kelgan harakat Muqaddas Rim imperiyasi. Degan tushuncha imperator a monarx shunchaki shohdan ustun bo'lgan bu davrga tegishli. Ushbu siyosiy idealda har doim Rim imperiyasi bo'lar edi, uning yurisdiksiyasi butun tsivilizatsiyalashgan g'arbiy dunyo bo'ylab tarqaldi.
Ushbu model O'rta asrlar davomida Konstantinopolda mavjud bo'lib qoldi; The Vizantiya imperatori butun nasroniy dunyosining suvereni deb hisoblangan. The Konstantinopol patriarxi imperiyaning eng yuqori martabali ruhoniysi edi, lekin hattoki u "Xudoning Yerdagi noibi" bo'lgan imperatorga bo'ysungan. Yunon tilida so'zlashadigan vizantiyaliklar va ularning avlodlari o'zlarini "rimliklar" deb atashda davom etishdi 1832 yilda yangi yunon davlati yaratilgunga qadar.
Keyin Konstantinopolning qulashi 1453 yilda rus Tsarlar (sarlavha olingan Qaysar) chempioni sifatida Vizantiya mantiyasini da'vo qildi Pravoslavlik; Moskva "deb ta'riflanganUchinchi Rim"va chorlar 20-asrda ilohiy ravishda tayinlangan imperatorlar sifatida hukmronlik qildilar.
G'arbiy Rim dunyoviy hokimiyati butunlay Evropada yo'q bo'lib ketganiga qaramay, u hali ham iz qoldirdi. The Papalik va Katolik cherkovi xususan lotin tili, madaniyati va savodxonligini asrlar davomida saqlab kelgan; shu kungacha papalar chaqirilgan Pontifex Maximus bu klassik davrda imperatorga tegishli unvon va ideal edi Xristian olami birlashgan Evropa tsivilizatsiyasi, uning siyosiy birligi yo'q bo'lib ketganidan keyin ham davom etdi.
G'arbdagi imperatorning Sharqdagi imperatorga mos keladigan siyosiy g'oyasi G'arbiy Rim imperiyasi qulaganidan keyin ham davom etdi; u toj taxti bilan qayta tiklandi Buyuk Karl 800 yilda; o'zini o'zi ta'riflagan Muqaddas Rim imperiyasi 1806 yilgacha Markaziy Evropada hukmronlik qildi.
The Uyg'onish davri O'rta asrlarda klassik Rim fazilatlari yo'qolgan degan g'oya, ayniqsa 18-19 asrlarda Evropa siyosatida kuchli bo'lgan. Rim respublikachiligiga hurmat kuchli bo'lgan Amerika Qo'shma Shtatlarining asoschilari va Lotin Amerikasi inqilobchilari; amerikaliklar yangi hukumatni a respublika (dan.) res publica) va berdi a Senat va a Prezident (boshqa lotin atamasi) kabi inglizcha atamalardan foydalanish o'rniga umumiylik yoki parlament.
Xuddi shunday Inqilobiy va Napoleon Arxitekturada ko'rinib turganidek, Frantsiya, respublikachilik va Rimning jangovar fazilatlari davlat tomonidan qo'llab-quvvatlandi Pantheon, Ark de Triompheva rasmlari Jak-Lui Devid. Inqilob paytida Frantsiyaning o'zi Rimdan asrlar oldin boshdan kechirgan qirollikdan respublikaga diktaturaga imperiyaga (Imperial Eagles bilan to'liq) o'tishni kuzatdi.
Madaniy meros
Asosiy maqolalar: Klassitsizm va Klassik tadqiqotlar
Aflotun va Aristotel yurish va bahslashish. Tafsilot Rafael"s Afina maktabi (1509–1511)Klassik antik davr uzoq muddatli madaniy davr uchun keng atamadir tarix. Tarix va hududning bunday keng namunalari juda xilma-xil madaniyatlarni va davrlarni qamrab oladi. "Klassik antik davr" ko'pincha keyingi odamlarning idealizatsiyalashgan qarashlari, nima bo'lganligi haqida gapiradi Edgar Allan Poso'zlari,

bo'lgan shon-sharaf Gretsiya, bu buyuklik edi Rim!

Milodiy 18-19 asrlarda mumtoz qadimiylikni qadrlash ancha katta bo'lgan Evropa va Qo'shma Shtatlar bugungi kunga qaraganda. Yunoniston va Rimning qadimgi xalqiga bo'lgan hurmat ta'sir ko'rsatdi siyosat, falsafa, haykaltaroshlik, adabiyot, teatr, ta'lim, me'morchilikva jinsiylik.
Epik she'riyat yilda Lotin yozilishi va XIX asrga qadar yaxshi tarqalishini davom ettirdi. Jon Milton va hatto Artur Rimba birinchi she'riy ta'limni lotin tilida olgan. Epik she'riyat kabi janrlar, pastoral oyat, va dan belgilar va mavzular cheksiz foydalanish Yunon mifologiyasi G'arb adabiyotida chuqur iz qoldirdi. Arxitekturada bir nechta bo'lgan Yunoniston tiklanishiYunonistonga qaraganda, Rim me'morchiligi tomonidan retrospektiv jihatdan ko'proq ilhomlangan ko'rinadi. Vashington, DC katta bilan to'ldirilgan marmar jabhasi o'xshash binolar Yunon ibodatxonalariichida joylashgan ustunlar bilan klassik buyurtmalar me'morchilik.
Falsafada St. Tomas Akvinskiy asosan fikridan kelib chiqqan Aristotel, intervalgacha o'zgarishiga qaramay din dan Yunon politeizmi ga Nasroniylik.[iqtibos kerak] Kabi Yunoniston va Rim hokimiyatlari Gippokrat va Galen amaliyotining asosini tashkil etdi Dori falsafada yunoncha fikr ustun bo'lganidan ham uzoqroq. In Frantsuz teatr, fojialar kabi Molier va Racin mifologik yoki klassik tarixiy mavzularda pyesalar yozgan va ularni qat'iy qoidalarga bo'ysundirgan klassik birliklar Aristoteldan olingan She'riyat. Istak raqs qadimgi yunonlar qanday harakat qilgani haqidagi keyingi kun tasavvuriga o'xshaydi Isadora Dunkan uning
Antik davrdagi mustamlakalar post ediTemir asri shahar-davlatlar onadan tashkil topgan -shahar (uning "metropol"),[1] keng hududdan emas. A o'rtasidagi obligatsiyalar koloniya va uning metropolasi ko'pincha yaqin bo'lib qoldi va bu davrda o'ziga xos shakllarni oldi klassik antik davr.[2] Odatda, qadimiy tomonidan tashkil etilgan koloniyalar Finikiyaliklar, Karfagen, Rim, Buyuk Aleksandr va uning vorislar ularning metropoliga bog'lanib qolishdi, ammo Yunoncha koloniyalari Arxaik va Klassik davrlar boshidanoq suveren va o'zini o'zi boshqarish edi. Yunon mustamlakalari ko'pincha hal qilish uchun tashkil etilgan bo'lsa-da ijtimoiy notinchlik ona shaharda, aholining bir qismini chiqarib yuborish orqali, Ellistik, Rim, Karfagenva Xan xitoylari koloniyalar kengayish uchun ishlatilgan va imperiya qurish.Mundarija
1 Misr mustamlakasi
2 Finikiya mustamlakalari
3 Qadimgi yunon mustamlakalari
3.1 Anatoliyadagi yunon mustamlakalari
3.2 Koloniya va metropol munosabatlari
4 Rim mustamlakalari
5 Xitoy mustamlakalari
6 Shuningdek qarang
7 Izohlar
8 Qo'shimcha o'qish
9 Tashqi havolalar
Misr mustamlakasi
An Misrlik janubda joylashgan koloniya Kan'on sanalaridan biroz oldinroq Birinchi sulola.[3] Narmer bor edi Misrlik yilda ishlab chiqarilgan sopol idishlar Kan'on va qaytib eksport qilindi Misr,[4] kabi mintaqalardan Arad, En Besor, Rafiyava Tel ʿ Erani.[4] Kema qurish ga ma'lum bo'lgan qadimgi misrliklar miloddan avvalgi 3000 yilda va ehtimol undan ham ilgari. The Amerika Arxeologiya instituti hisobotlar[5] eng qadimgi kema - miloddan avvalgi 3000 yilga tegishli[6] - ehtimol tegishli bo'lishi mumkin Fir'avn Aha.[6]
Finikiya mustamlakalari
Shuningdek qarang: Finikiya § Muhim shaharlar va mustamlakalar
The Finikiyaliklar mayor edi savdo kuch ichida O'rta er dengizi ning dastlabki qismida miloddan avvalgi birinchi ming yillik. Ularning savdo aloqalari mavjud edi Misr va Gretsiyava g'arbga qadar zamonaviy bo'lgan mustamlakalarni tashkil etdi Ispaniya, Gadirda (zamonaviy Kadis) va zamonaviy Marokash, da Tingislar va Mogador. Ispaniya va Marokashdan Finikiyaliklar kirish huquqini nazorat qilishgan Atlantika okeani va savdo yo'llari ga Britaniya va Senegal.
Finikiya koloniyalarining eng mashxur va muvaffaqiyatli koloniyasi ko'chmanchilar tomonidan tashkil etilgan Shinalar miloddan avvalgi 814–813 yillarda va Kart-Hadasht deb nomlangan (Qart-Zadasht,[7] so'zma-so'z "Yangi shahar"[8]), tarixga ma'lum Karfagen. The Karfagenliklar keyinchalik Ispaniyaning janubi-sharqida o'z mustamlakasini tashkil etdi, Carthago Nova, bu oxir-oqibat bo'ldi zabt etilgan ularning dushmani tomonidan, Rim.
Arxeologiya professori Mariya Evgeniya Aubetning so'zlariga ko'ra Pompeu Fabra universiteti, Barselona: "G'arbda finikiyaliklarning dastlabki ma'lumotlari qadimiy shahar hududida hujjatlashtirilgan. Xuelva, Ispaniya ... 1997 yilda Uelvadagi Plaza de las Monjasda topilgan yangi materiallar orasida Finikiya kulolchiligining yuqori ulushi bu zonadagi bir nechta birinchi vaqti-vaqti bilan aloqalar emas, balki doimiy ravishda Finikiyaliklarning doimiy ishtirok etishi tarafdori. miloddan avvalgi IX asrning boshlanishi. Yaqinda Karfagendagi eng qadimgi radiokarbonlar bu Tiriya mustamlakasining miloddan avvalgi 835-800 yillarda tashkil topganligini anglatadi, bu shahar Flavius ​​Jozef va Timey tomonidan shaharning tashkil topishi uchun berilgan sanalarga to'g'ri keladi. "[9]

YUNONISTON, Qadimgi Yunoniston — Bolqon ya.o.ning jan., Egey dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning gʻarbidagi dengiz sohilida joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi.

Tarixi. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, Yu. hududida odamlar paleolit davridan yashab kelmoqda. Xalkidika ya.o.dan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yu. aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Yu.ning jez davri madaniyati shartli ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yu. etnik tarkibi rangbarang(pelasglar, leleglar va boshqalar) boʻlgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib chiqarib oʻz tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—17-asrlarda Krit o.da axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260 yil Mikena, Tirinf, va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urugʻchilik munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shim. Yu.da — eoliylar, Oʻrta Yu. va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar Oʻrta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yu.da polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urugʻ zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda boʻlgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urugʻchilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning gʻalabasi natijasida Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bogʻliq boʻlgan.

Perikl hukmronligi davri (443— 429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq topgan davri hisoblanadi. Afina Yu.ning asosiy iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni oʻz qoʻliga olgan. Afina bilan Sparta oʻrtasida Yu.da gegemon boʻlish, savdo yoʻllariga egalik qilish uchun kurash Peloponnes urushi (431—404)ga olib kelgan, u Afinaning magʻlubiyati bilan tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi 395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron boʻlish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan soʻng) Yu.Rimga tobe boʻlgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.

Falsafasi. Antik falsafa falsafa tarixida muhim oʻrin tutadi. U avvalo, falsafa tushunchasining fanga kirib kelishiga sababchi boʻldi, hozirgi kungacha boʻlgan barcha falsafaga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatdi. Yuz yil davom etgan tayyorgarlik davridan soʻng yunon falsafasining mumtoz davri boshlandi. Uning gullab yashnashi miloddan avvalgi 7—6-asrlarga toʻgʻri keldi, taʼsiri esa ming yil mobaynida sezilib turdi. Vizantiya va islom mamlakatlarida yunon falsafasining hukmron taʼsiri keyingi ming yillikda saqlanib qoldi; keyinchalik, Renessans va gumanizm davrlarida, Yevropada yunon falsafasining uygʻonishi yuz berdi, bu esa Renessans davri platonizmi va aristotelizmidan boshlab Yevropa falsafiy tafakkurining butun taraqqiyotigacha boʻlgan davrdagi ijodiy yangilanishlarga olib kedsi.

Yunon falsafasi miloddan avvalgi 6—5-asrlarda butun Yu.dagi yunon polislari falsafasining davomchisi boʻlgan mumtoz yunon ellinistik falsafasi (miloddan avvalgi 4-asr) va ellinistikRim falsafasiga, yaʼni miloddan avvalgi 3-asrdan milodiy 6-asrgacha davom etgan Rim imperiyasiga tarqagan ellinistik falsafaga boʻlinadi. Ellinistik falsafa Sokratgacha boʻlgan falsafa (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va mumtoz (klassik) falsafaga (Sokrat, Platon, Aristotelʼ — miloddan avvalgi 4-asr) ajraladi. Sokratgacha falsafa, oʻz navbatida, kosmologik (gilozoistik) falsafaga (miloddan avvalgi 6—5-asrlar) va antropologik falsafaga (miloddan avvalgi 5—4-asrlar) boʻlinadi.

Yunon falsafasi ilkkosmologik— Sokratgacha falsafa davri, ruhoniylar bilan birga siyosiy yoʻnalishdagi mutafakkirlar va yetti donishmand tomonidan tayyorlangan olimlar davri bilan boshlanadi. Ulardan biri miletlik Fales boʻlib, Aristotel uni birinchi faylasuf deb hisoblagan; u birinchi kosmolog , torroq maʼnoda ioniya naturfalsafasi maktabining vakili, bu maktabga Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen va boshqalar ham mansub edi. Undan soʻng Eleya maktabi vujudga kelib borliq falsafasi bilan shugʻullandi (miloddan avvalgi 580—430), bu maktabga Ksenofan, Parmenid, Eleyalik Zenon, Meliss mansub edilar; ayni vaqtda bu maktab bilan birga Pifagor maktabi ham mavjud edi. Bu maktab vakillari uygʻunlik, oʻlchov, son masalalari boʻyicha tadqiqot olib bordilar. Bu maktabga Fillolay (miloddan avvalgi 5-asr oxiri) krotonlik Alkmeon (taxminan miloddan avvalgi 520), musiqa nazariyotchisi, faylasuf va matematik Arxit Tarentskiy (taxminan miloddan avvalgi 400—365) va uning tarafdori haykaltarosh Katta Poliklet (miloddan avvalgi 5-asr oxiri), Heraklit, keyin Empedokl va Anaksagor mansub edi. Hamma narsani qamrab oluvchi qomusiy tafakkur egasi Demokrit, uning mashhur oʻtmishdoshi Levkipp hamda Demokrit maktabi vakillari Sokratgacha kosmologiyaning oxirida turadilar. Shu bilan birga soʻnggi davrda antropologik sofistikada rivojlanish yuz berdi (taxminan miloddan avvalgi 475—375), uning vakillari, asosan, Protagor, Gorgiy, Gippiy, Prodik boʻlgan. Yunon falsafasining eng mashhur 3 vakili — Sokrat, Platon, Aristotel tufayli Afina taxminan 1000 yil yunon falsafasining markazi boʻldi.

Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi qoʻyildi. Platon falsafani tugallangan dunyoqarash — siyosiy va mantiqiyetnik sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga haqiqiy mavjudlikni tadqiqiynazariy oʻrganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon mutafakkirining har biri oʻsha vaqtdan buyon oʻzicha alohida va turli shakllarda 2 ming yildan buyon jahon falsafasining rivojlanishiga taʼsir koʻrsatib keladi. Yunon falsafasining ellinistikrim davri bir-biri bilan parallel ravishda mavjud boʻlgan muhim falsafiy maktablarning paydo boʻlishi bilan boshlanadi (miloddan avvalgi 4-asr); faqat neoplatonizm keyinroq — 500 yildan soʻng vujudga keldi. Sokrat taʼsirida butun bir maktablar guruhi tashkil topadi: sokratchilar (asosiy vakili Ksenofont), megar maktabi (unga Evbulid va imkoniyat tushunchasining birinchi nazariyotchisi Diodor Kronos (miloddan avvalgi 307 yilv.e.) mansub boʻlgan), siniklar (Antisfen, Diogen), birmuncha keyinroq jamiyatni diniy qayta oʻzgartiruvchi pruzalik Dion Xrizost; pirovardida kirena maktabi (Aristipp va Evgemer). Bu maktablar unchalik uzoq yashamadi. Platon tarafdorlari Platon akademiyasi nomi ostidagi falsafiy maktabga birlashdilar (qad. Akademiya — miloddan avvalgi 348—270, oʻrta Akademiya — miloddan avvalgi 315—215, yangi Akademiya — miloddan avvalgi 160 — milodiy 529; oʻrta Akademiyaning vakillari — Arkesilay va Karnead; yangi Akademiyaning vakillari — Sitseron va Mark Terensiy Varron (miloddan avvalgi 116 — miloddan avvalgi 28); Akademiyadan keyin ("yangi"sidan farq qilgan holda) platonizm vujudga keldi. Unga boshqa faylasuflar bilan birga Plutarx (taxminan 45—120) va Frasill (Platon sharhlovchisi) kirgan.