Mavzu : Bozor iqtisodiyotida talab va taklif Mundarija Kirish Reja; I bob. Ishlab chiqaruvchining taklifi ko’rnishlari

Raqobatchi firmaning o‘z zararlarini eng kam darajaga
tushirish

Monopolistik raqobat o‘z nomiga mos xolda ustun keladigan raqobatning

bir qadar monopol hukmronlik bilan aralashmasidan iborat. Raqobatchilardan
anchagina sonli bo‘lishi ulardan har birining bozor narxlarini nazorat qilish
imkoniyatini to‘liq bo‘lmasada, ammo sezilarli darajada cheklaydi. Monopolistik
raqobatga xos bo‘lgan muxim belgi sotuvchilarni tovarlarni tabaqalashtirishga
intilishidir.
Tabaqalashtirish, ya’ni tovarlarga aloxida uni o‘ziga o‘xshash tovarlardan
ajratib turadigan sifat berish sotuvchiga raqiblarining xudi shunday tovarlarga
qaraganda uning tovarini afzal ko‘ruvchi haridorlar haridorlar doirasini yaratish
imkoniyatini beradi.

Ba’zan ularni yaxlitlashtirib, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari, darajalari, shakllari qanday bo’lishidan qat’iy nazar ularning hammasi bir maqsadga bo’ysungan: u ham bo’lsa insoniyatning yashashi, ko’’ayishi va kamol to’ishi uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil hayotiy vositalarni yaratib, ularning ehtiyojlarini qondirib borishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot inson hayotining asosini, uning ‘oydevorini tashkil etib, uning o’zi ham insonsiz, uning faoliyatisiz mavjud bo’lmaydi va mazmunga ham ega emas. Insonning iqtisodiyotdagi juda katta va keng rolini qisqacha qilib quyidagicha ko’rsatish mumkin:

1. Inson tabiatning bir bo’lagi, uning ajralmas qismi sifatida harakat qiladi, tabiat ashyolarining shaklini o’zgartirib, iste’molga yaroqli holga keltiradi, boshqacha qilib aytganda, inson iqtisodiyotning harakatga keltiruvchi kuchi, hamma tovar va xizmatlarining iste’molchisi, ularning ishlab chiqaruvchisi va yaratuvchisidir.

2. Inson hamma tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchilarga etkazib beruvchi, bozor iqtisodiyoti sharoitida esa sotuvchisi rolini bajaradi. Bunda u ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidagi aloqaning bajaruvchisi sifatida namoyon bo’ladi.

3. Inson tovar va xizmatlarning sotib oluvchisi va binobarin, ularning iste’molchisi hamdir.

4. Inson iqtisodiyotning hamma darajalarida uning tashkilotchisi, boshqaruvchisi bo’lib, uning turli omillari, bo’laklari, sohalari o’rtasidagi uyg’unlikni, aloqalarning bir-biriga mosligini ta’minlovchi sifatida harakat qiladi. Insonning iqtisodiyotdagi roli uning hayotning turli davrlarida va bosqichlarida turlicha namoyon bo’ladi. U yoshligida va qariganida ko’’roq iste’molchi bo’lib, ya’ni boshqalar yaratgan tovarlar va xizmatlardan foydalanuvchi sifatida ko’zga tashlansa, ishlab turgan davrida ishlab chiqaruvchi, tashkilotchi, boshqaruvchi sifatida ish ko’radi, o’zi uchun, bolalarga va qariyalarga hayotiy ne’matlarni yaratadi va etkazib beradi. Sodda qilib aytganda, inson mehnat qobiliyatiga ega bo’lib, ishlab turgan vaqtida yoshlikda olgan qarzini uzadi, o’zini-o’zi ta’minlaydi, qarigan chog’i uchun zamin tayyorlaydi va yosh avlodga qarz beradi. Insoniyatning iqtisodiyotdagi roli uning tabiatdagi eng oliy tirik mavjudot ekanligi bilan, ya’ni, ongli ravishda ma’lum maqsadga qarata ijodiy mehnat qila olish qobiliyati bilan belgilanadi. Insonning boshqa tirik mavjudodlardan farqi ham uning ongli va ijodiy mehnat qila olishida, o’z faoliyati uchun zaruriy mehnat qurollarini yaratish qobiliyatiga egaligidadir.

Inson tomonidan yaratilgan tovarlar va xizmatlarning, resurslarning harakati bo’yicha takror ishlab chiqarish turli fazalardan - ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlarining birligidan iboratdir. Bularning ichida eng asosiysi va boshlang’ichi ishlab chiqarish jarayonidir. Chunki hamma tovar va xizmatlar xuddi shu bosqichda yaratiladi. Agar ishlab chiqarilmasa, taqsimlanadigan, ayirboshlanadigan va nihoyat, iste’mol qilinadigan narsalar bo’lmaydi (ishlab chiqarish nima va qanday sodir bo’lishi haqida keyingi mavzuda so’z boradi).

Oligopoliya - tarmoqda bir necha firmaning o‘zaro bog‘lanib qolishi,

ularning har biri o‘z harakati bilan raqiblarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, va uni o‘zi
ham ularning ta’siridir. Bozorning oligopoliya tuzilmasida firmalar aynan o‘xshash
ish deyarli bir xil yoki bo‘lmasa tabaqalangan mahsulotlar ishlab chiqarishdlari mumkin. Oligopolik bozorda narx bo‘yicha peshqadam bo‘lish ko‘p uchraydi. Bu
peshqadam tarmoqdagi eng yirik ish eng samarali ishlayotgan firma bo‘ladi.
Tarmoqdagi peshqadam o‘z mahsuloti narxini o‘zgartirish bilan boshqa hamma
firmalarni narxlarini qayta ko‘rib chiqishga majbur etadi. Oligopoliyada raqobatchi
firmalar sonini ko‘p bo‘lmasligi ularning narxlar yetkazib berish xajmlari, bozorni
bo‘lib olishni birgalikda boshqarish maqsadlarida til biriktirish ehtimoli
imkoniyatlarini keltirib chiqaradi. Oligopoliya tarmoq sharoitlarida firmalar
hamkorlikni yuridik jixatdan rasmiylashtirilmasdan va bu haqida oshkora xabar
bermasdan manfaatdor bo‘lishlari mumkin. Xo‘jalik sub’ektlarining raqobatni
jiddiy cheklashga olib keladigan noqonuniy kelishuvlariga yoki o‘zaro kelishilgan
faoliyatiga ko‘ra kurashish bozor iqtisodiyoti davlatlaridan monopoliyadanchiqish
qonuniy xujatlar yordamida xal qilinayotgan vazifalaridan biridir.
Mukammal (sof) monopoliya. Mukammal (sof) raqobatning butunlay aksi.
Bu modelda yaqinroq o‘rinbosar bo‘lmagan mahsulot taklif etadigan yagona ishlab
chiqaruvchi mukammal monopolist hisoblanadi. Bu modelda bozorda tanho
sotuvchi yoki ularning soni naqadar kamki ularning har biri raqiblari bilan
kelishilgan xolda mustaqil tovarlar va xizmatlar taklifi umumiy xajmiga va
ularning narxiga ta’sir ko‘rsatishga qodir. Monopol bozorlar barcha mamlakatlarda
shu jumladan raqobat mamlakatlarda darajasi yuqori bo‘lgan bozor iqtisodiyoti
mamlakatlarda kam mavjud. Bu bir qancha sababalrni paydo qiladi.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ko‘p xollarda kam chiqimli
unumdor ishlab chiqarishga erishish uchun uning miqyosini kengaytirishi ham
mutloq ma’noda kam harajat talab etadi. Shunday tarmoqlar ham borki ularda
mahsulot yoki xizatlar borligiga to‘g‘ri kekeladigan harajatlarni pasaytirish ayniqsa
ishlab chiqarish ko‘lamiga va raqibning bor yo‘qligiga bevosita bog‘liq.
Real bozor, mukammal raqobat – mukammal monopoliya o‘qi bo‘yicha
turli modelning qaysi biriga muvoqfiqroq kelishiga qarab shu bozorda tovarlar va
xizmatlar sotuvchisi bo‘lgan tadbirkorlar raqobat kurashining turli yo‘llaridan
foydalanadilar.

“Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida qonunlar reklama sohasidagi raqobat

kurashiga monelik qilmaydi. Tadbirkorlarga xususan faqat ularning tovar yoki
xizmatni sotib olish g‘oyani afzal ekanligiga haridorni ishontirishga urinishlarda
juda katta erkinliklar beradi”.
Raqobat vositalarining shakl va taomyili, uning namoyon bo‘lishi sohalari
g‘oyat ko‘p va keng . Uning tarmoq ichidagi kapitalning bir tarmoqdan ikinchi
tarmoqga oqib o‘tishiga olib keladigan tarmoqlararo, jahon bozorlarida turli
mamlakatlar xo‘jalik kompleks raqobati kabi turlari mavjud. Raqobatni amalda
tasavvur etish uchun shu ko‘rinishlarga mansub bo‘lgan hozirgi usullardan
ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz va jahondagi hamma mamlakatlarda qonuniy
hisoblanadigan va amalda keng qo‘laniladigan raqobat xulqining turli ishlarini
tavsiflaymiz. Narx bilan raqobatlashuv an’anaviy shakl. Uning an’anaviy va eng
ko‘p qo‘llaniladigan usullariga quyidagilar kiradi:
- “Narxlar jangi” – yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan surib
chiqarish uchun narxlarni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi.
“Narxlar jangi”ni boshlagan baquvvat firma tovarning sotish xajmi ko‘payganligi
hisobiga ko‘proq daromad ko‘rishni ko‘zlaydi. Yirik kompaniyalarning o‘zlari
uchun yangi bo‘lgan mamlakatlarda ochilgan korxonalari filiallari boshqa xorijiy
va mahalliy ishlab chiqaruvchilar bozordan siqib chiqarish uchun aksariyat
“narxlar jangi”ni qo‘llaydi. Iste’molchilar dastlab tarmoqdagi “narxlar jangi”dan
foyda ko‘radi, ammo keyinchalik bunday monopoliyalashtirishning jabrini
tortishlari mumkin. Davlat mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning tarmoqni
o‘zlashtirishdan manfatdor bo‘lib qudratli xorijy firmalar bilan kurashda mahalliy
bozorda o‘rnashib qolishga yordam berish uchun ularni aloxida imtiyozlar va
afzalliklar tizimi bilan qo‘llab-quuvatlashga harakat qiladi, u yoki bu tarmoqda
xorijiy xo‘jalik yurituvchi shakxsga tadbirokrlik faoliyati uchun mahalliy sherik
ishtirokida qo‘shma korxona barpo etish majburiy shart qilib qo‘yadi yoki boshqa
cheklash va tartibga solish choralarini ko‘radi;

- demping – amal qilish va maqsadlarga ko‘ra “narxlar jangi”ga yaqin

bo‘lgan narx bilan raqobatlashuv usuli. Uning mohiyati shundaki yirik tovar ishlab
chiqaruvchilar boshqa mamlakatlar xududida korxona qurmaydilar, ammo uning
bozorlarida o‘z ichki bozordagi narxlardan, jahon narxlaridan arzon. Dempingning
ma’nosi tovar ishlab chiqaruvchi mamlakatning ichki bozorida sotilayotgan
ortiqcha mahsulotni yo‘qotish va yangi bozorlarga kirib olishdan iborat.
Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatlar rivojlanishi pastroq mamlakatlarga dempingni eksportchi kompaniyalarga byudjetdan maxsus eksport mukofotlari va subsidiyalari to‘lash bilan rag‘batlantiradi va bu to‘lovlar kompaniyalar ko‘radigan zararni qisman qoplaydi. Bunday ishlardan davlatning manfaatdorligi boshqa malakat bozorida o‘z ishtirokini kuchaytirish, iqtisodiy manosabatlarni yanada rivojlantirish uchun negiz yaratishga intilish bilan izohlanadi.
Rivojlangan mamlakatlardan rivoji pastroq mamlakatlarga demping tovar
chiqarish amaliyotda doimiy xodisa. Demping narxlar iste’molchilarni so‘zsiz
qoniqtiradi, ammo “narxlar jangi”di bo‘lgani kabi bozorda bunday tovarlarning
hozir bo‘lishi mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini
qiyinlashtiradigan omilga aylanishi mumkin. Demping tovarlar kiritayotgan davlat
- bu jarayonni savdo cheklashlarini joriy etish, muayyan turdagi tovarlarni kiritish
uchun bojlarni ko‘tarish bilan nazorat qilish, shuningdek demping narxlarda
sotilayotgan tovarlarga o‘xshash tovarlar ishlab chiqaruvchi mahalliy
tadbirkorlarga yordam berish imkoniyatlariga ega.
Halqaro amaliyotda mahsulot narxidan chalg‘itmaslik, tovarning qiymati
va sifati sohasida raqobatni qiyinlashtirmaslik uchun chegirma va saylovlarning
eng yuqori miqdorlarini belgilab qo‘yish kam uchraydi. Shuningdek narx bilan
raqobatlashuvga quyidagilarni kiritish mumkin:
- muayyan toifadagi iste’molchilar uchun imtiyozli narxlar (masalan,
aviakompaniyalardan yo‘lovchilar guruxiga bir yo‘la olinadigan “Oilaviy” biletlar
yakka-yakka olishga qaraganda arzonroq) sotiladi;

- vaqti va joyiga qarab narxlarni tushirish yoki ko‘tarish (kinoteatrga ertala

borish kechkidan ko‘ra, ish kunida borish dam olish kunidan ko‘ra arzonroq
turadi);
- ko‘rasatiladigan xizmatlar xajmi ko‘paygan yoki tovarlar sifati
yaxshilangan sharoitlarda ham amaldagi narxlarni saqlab turish;
- haridorlar uchun kredit muddatlarini uzaytirish va boshqalar.
Narx bilan raqobatlashuvga kirmaydigan raqobat usullarini “narxsiz
raqobat” deb ataladi. Bu atama garchi noaniq bo‘lsada amaliyot va ilmiy
adabiyotda keng qo‘llaniladi, raqobat kurashidagi turli usullarga yagona nom
berishga imkoniyat yaratadi.

Tovarning raqobatdoshligini baholash qo‘yidagi bosqichlarni o‘z ichichga

oladi:
a) bozorni tahlil qilib o‘zimizni tovarimizga o‘xshash tovar namunasini
topib olish;
b) bizning tvoar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko‘rsatkichlarni
belgilash;
v) o‘zimizning tovarimizdagi integral (umumiy) raqobatdoshlik
xususiyatlarini aniqlash.
Bozordagi raqobatga esa ko‘proq tovar sotishni rag‘batlantirish vositalari
xizmat qiladi. Asosiy axborotni haridorlar tovar ishlab chiqaruvchidan olinadi.
Haridorlarni asosan tovarning iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat bozorda taklif
talabdan yuqori bo‘lganda firmalar ichida emas balki tovarlar orasida namoyon
bo‘ladi.
Raqobat asosan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: a) tovarlarning
xizmatlari bo‘yicha bir xil ehtiyojni qondirishga qaratilgan raqobat. Masalan, sport,
kitoblar, plastinkalar kishining madaniy dam olishiga qaratilgan. Shuning uchun
ular bir-biri bilan raqobatchi; b) bir xil tovarni har xil firmalar ishlab chiqarishi
orqali bo‘ladigan raqobat yoki bir xil firma tomonidan har xil modifikatsiyadan
tovar ishlab chiqarish; v) baholar orqali bo‘ladigan raqobat – bu eng ko‘p tarqalgan
usullaridir. Bahoni pasaytirib bozorni egallash. Tovarlarni iste’mol qilish
(ishlatish) jarayonidagi bahosini pasaytirishga elektr yoqilg‘i va material sarflarini
kamaytirish va xizmat qilish muddatini ko‘paytirish orqali erishish.
Jahon bozori tajribasida raqobatning quyidagi shart-sharoitlari mavjud:
1.Agar raqobatchilar kuchi teng va strategiyalar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa
bozor muvozanati uzoq saqlanmaydi, ular orasidagi kelishmovchilik susaymaydi.
2.Raqobatchining g‘ashini keltiradigan harakatlar qilmang.
3.Sizning raqobatchingiz hamma narsadan xabardor deb biling.
4.Sizning harakatlaringiz o‘zingizning imkoniyatlaringizga mos ekanligiga
raqobatchingizni ishontiring.
Raqobatchilar strategiyasini o‘rganishda quyidagi savollarga javob topiladi:
1.Boshqa tovarlarning raqobatbardoshligini belgilovchi omillar qaysilar?
2.Raqobatchi firmaning reklama vositalari va sotishni raqobatlantiruvchi
usullari?
3.Qaysi belgilari ishlatilmoqda?

4.Tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday servis

taklif qilinmoqda?
Tovarlarni raqobatdoshligini baholashda 4 ta usul mavjud bo‘lib ular
quyidagilardan iborat:
1. Ekspert baholash
2. Baholashni o‘lchash-hisoblash usuli
3. Tajriba usuli
4. Sotsiologik usul
Ekspert baholash – tovarlarni sifatini ekspert baholashda tovarlarni ishlab
chiqarishda katta ahamiyatga ega. Ekspert baholashda 2 xil usul mavjud: 1) xay’at
usuli; 2) yetakchi ekspert va guruh usuli.
O‘lchash- hisoblash usuli- bu usul bilan tovar sifatini baholash tajriba
natijalari asosida o‘lchanadigan ko‘rsatkichni baholash, qiymatni aniqlash va
oldindan ishlab chiqilgan namunaviy hisoblash formulasi, grfik va jadvallarni
ishlatib o‘lchashga asoslangan.
Baholashni tajriba usuli – bunda tovarlarni raqobatdoshligini aniqlash
tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifatini insonlarda sinab ko‘radi.
Baholashni sotsiologik usulida esa – tovarlarni raqobatdoshligini aniqlashni
tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifati to‘g‘risidagi fikrlari asosida tovarga
baho beriladi. Tashqi bozorga chiqish har doim raqobat krashiga tortilishi
demakdir.
Haridorlarning ayrim bir ehtiyojlari teng yoki qisman o‘zgaradigan
sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirish mo‘ljallangan xilma-xil
tovarlar ayni bir vaqtda taklif etiladi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘zining qiymat
birligi bo‘yicha raqobatchilar tovarlariga qaraganda ehtiyojni ko‘proq va yuqori
darajada qondiradigan tovarlarni tanlaydi.

Bozor baholarining asosiy xususiyati ularning doimo o‘zgarib turish

qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki baholar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi
vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning
uchun harakatchan baholar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning
bozordagi harakatini, tovar hayotiylik davrini turli bosqichlarini tartibga solish va
boshqarish bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini
kiritishni eskirgan modellarini bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi.
Baholar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi, masalan, biror kamchiligi
bo‘lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda xattoki tushurilgan
baholar deb ataluvchi baholarda sotiladi. Yuqori baholar esa yuqori sifatli, ya’ni
iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga
ega bo‘lgan mamlakatlarda bahoni tashkil qilish muammolarini faqatgina asosiy
strategik yondoshishlarigina ishlab chiqilishigina bejiz emas chunki baholarning
o‘zi faqat bozor sub’ektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Baho darajasi tovarning
raqobatdoshligi va bozordagi o‘rniga bog‘liqdir. Buning natijasi sotiladagan
tovarlar masalasida korxona ulushining oshishidir.
Bahoni tahlil qilishda eng avvalo nimaga ahamiyat berish kerak va
tovarning birlamchi bahosi qanday bo‘lishi foyda olish uchun va bozorda bu
mahsulotni ulushini oshirish uchun uni qanday o‘zgartirish kerak? Mutaxassislar
bu savollarga javob berishga turlicha yondoshadilar.
Birlamchi bahoni aniqlashga vaqt bo‘yicha baho darajasini aniq hisoblash
ta’sir qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga tovarni hayotiylik davriga, tovarga
talab va taklifning potensial miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Tovar siyosati ijtimoiy
tovar ishlab chiqarishning barcha taqsimlashlarini almashuv va iste’molchining
o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda yuritiladi. Har bir bosqichda tovar
bahosiga ta’sir qiluvchi unga xos omillar harakat qiladi.
Tovar va xizmatlar bahosida, sarflangan harajatlar bahoda aks etgan foyda
talab va taklifning nisbati hisobiga olinadi. Xudi mana shu omillar talab va taklif
qiymati foydani tenglashishi kabi ob’ektiv qonuniyatlariga asosan baholarni tashkil
qilishni tartibga soladi.
Firma baho siyosatida tovar va xizmatlar birlamchi bahosini o‘rnatishning
o‘ziga xos xususiyati shundaki, haridor o‘z firmasiga doimo ishonadi. Masalan,
firma yangi tovarga bahoni yuqori o‘rnatmaydi, o‘rnatsa ham u doimo o‘z
haridorini qoniqtiradi.