Mavzu: 100 konsentrida qo’shish va ayirishni o’rgatishda matematik nutqni rivojlantirish mundarija

II BOB. BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA 100 LIK KONSENTRIDA QO’SHISH VA AYIRISHNI O’RGATISH JARAYONIDA O`QUVCHILARNING OG`ZAKI NUTQINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI
2.1. O’quvchilarning matematik nutqini o`stirish metodikasi

Bugungi kunda davlat ta`lim standartining maqsadi matematik ko`nikmalarni rivojlantirish, har tomonlama tartibga solishdir. Shu munosabat bilan zamonaviy ta'lim tizimi universal shakllanishga qaratilgan “o`qishni o'rgatish” kompetensiyasini ta’minlaydigan ta'lim faoliyati yo`lga qo`yish muhim.

4-sinfining oxirida yangi avlod dasturida quyidagi muloqot qobiliyatlari taqdim etiladi: muloqotda ishtirok etish, tinglash, boshqalarni tushunish, fikrini ifoda etish,
og'zaki va yozma nutqda o`z fikrini chiroyli dalillar bilan bezash, guruhdagi turli rollarni bajarish, muammolarni birgalikda hal qilishda hamkorlik qilish, o'zini tanqid qilish va boshqalar. Rivojlanganutq matematik nutqdan foydalanish darsda muloqot qilish, nuqtayi nazarini himoya qilish qobiliyatini rivojlantirishga hissa qo'shadi
Insonning yuqori aqliy funktsiyalari tizimida nutqning o'rni uning fikrlash, ong, xotira, his-tuyg'ular va boshqalar bilan bo'lgan munosabatida muhim.
Misol uchun, L.S.Vigotskiyning so'zlariga ko'ra, nutq eng muhimi faqat insonga xos bo'lgan ruhiy funksiya. Nutq tufayli aloqa-bu dunyodagi bir odamning ongida doimo aks ettirilgan ijtimoiy ongda aks ettirilgan narsalar bilan to'ldiriladi va boyitiladi, barcha ijtimoiy, ishlab chiqarish va madaniy yutuqlar bilan bog'liq
insoniyat faoliyatidir. Shunday qilib, nutq orqali muayyan kommunikativ funksiya amalga oshiriladi.
Nutqni to`g`ri rivojlantirish fikrlashni faollashtiradi maktab o'quvchilari o'rtasida oddiy semantik aloqalar o'rnatishga yordam beradi, o'rganilayotgan materialning tarkibiy qismlari o`zlashtirishga hissa qo'shadi.

"Nutq" tushunchasi turli yo'llar bilan talqin etiladi. Psixologiyada uni quyidagicha aytish mumkin:

Ta'rif: "nutq odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tartibga solish uchun tilni maqsadli ishlatishdir ".
M. I. Dyachenkoning tadqiqotlarida "nutq" tushunchasi quyidagicha tavsiflanadi:
tarixiy jihatdan moddiy konvertatsiya jarayonida shakllangan odamlarning aloqa faoliyati shakli.
Nutq insonning barcha aqliy jarayonlar bilan chambarchas bog'langan. Nutq va uning semantik birligi asosida so'zlar shakllanadi va bunday ruhiy jarayonlar hislar, tasavvurlar kabi rivojlanadi.
Shaxsni shakllantirish uchun nutqni rivojlantirishning ahamiyati kata. L.S.Vigotskiy bir necha bor shunday deb yozgan edi: “nutqni rivojlantirish birinchidan, bolaning madaniy xulq-atvorining qanday shakllanayotgani haqida hikoya qiladi”.
Olimning aytishicha, nutq har qanday nazariy, amaliy, jamoaviy va individual faoliyatni amalga oshirishning ajralmas sharti va zarur komponenti. Psixologiya nutqni, birinchi navbatda, insonning eng yuqori ko'rsatkichlardan biri deb hisoblaydi.
Psixologlar ichki va tashqi nutq faoliyatini ajratib ko'rsatadilar:
Tashqi nutq og'zaki nutqni o'z ichiga oladi (dialogik va monologik).
Ichki nutq tashqi belgilarga ega bo'lmagan nutqdir. Yozma nutq-yozma ravishdagi og'zaki muloqot matni.
Matematika darslarida bolalar ko'p sonli bilan atamalar, so'zlar va iboralar tanishadilar: "tenglik", "tengsizlik", "atamalar», "miqdor", "son", "raqam", "xossa", "ish", "tenglama" va boshqalar. O`quvchilarning so'z boyligi har doim yangilanadi.
Darslarda nutq ustida ishlash fikrni izchil, mantiqiy jihatdan izchil bo'lishga yordam beradi. Masalan, masala yechish jarayonida.
Olim va Botir bobosining dalasidan bodring terishdi. Ular 1-savatga 20 ta, 2-savatga 18 ta 3-savatga 1- va 2-savatga solingan jami bodringlardan 30 tam solishdi. Ular jami nechta bodring terishgan?
O`quvchilar masalani yechishda kichik hikoya tuzishadi. Ularning bodring haqidagi fikrlari tinglanadi.
“Yuzlik” mavzusi kursning eng katta mavzularidan biri. Uni o’rganish ikkinchi sinfda boshlanib, uchinchi sinfda tugallanadi.
Ikki xonlai sonlarni va ular ustida arifmetik amallarni bajarishni quyidagi sabablarga ko’ra alohida qilib ajratiladi.

Birinchidan, bu yerda o’quvchilarda birinchi tarkibli sanoq birligi – o’nlik to’g’risida tushuncha shakllanadi.

Shuning uchun ikki xonali sonlarni og’zaki va yozma nomerlashni o’zlashtirish istalgan ko’p xonali sonlarni o’rganishda zaruriy bosqich bo’lib hisoblanadi. Ikkinchidan, o’quvchilar 100 ichida sonlar utida arifmetik amallarni o’rganar ekanlar og’zaki hisoblashning asosiy usullarini egallaydilar va shu bilan birga ularning asosida yotuvchi arifmetik amallar xossalarini o’zlashtiradilar. (3+9=9+3, 40+16=40+(10+6)= (40+10)+6)
Uchinchidan, 100 ichidagi sonlar ustidagi arifmetik amallarni o’rganish jarayonida o’quvchilar qo’shish jadvali va ko’paytirish jadvalini yod aytadilar.
Qo’shish va ko’paytirishning jadval hollarini puxta bilish og’zaki emas, balki yozma hisoblashning malakasini egallash uchun bazadir.
100 ichida sonlarni nomerlashni o’rganish 20 ichida nomerlashni o’rganishga o’zshaydi. (tayyorgarlik ishi, og’zaki nomerlash, yozma nomerlash). Metodik ishlar yuqoridagining xuddi o’zidir. Bunda yangi yondashuv quyidagidir: bu yerda bolalarni sonlarni ularning turgan qatoridagi o’rniga qarab taqqoslash (46 soni 47 dan kichik, chunki 46 soni 47 dan oldin keladi) shunigdek, berilgan sonlardagi o’nliklar va birliklar sonini taqqoslash (52 soni 49 dan katta chunki 52 dan 5 ta o’nlik va 49 sonida esa 4 ta I’nlik bor:) dastlab bolalar 10, 20 ,,,,,,,, 100 sonlarining o’nliklar sonini sanash va nomlari bilan tanishadilar. So’ngra o’qituvchi bolalarga : “Mana bu cho’plarni o’ntalab sanaysizlar deydi. Ana shunday qilsak, stoldagi cho’plarni tez sanab chiqish mumkin. ” deydi. Bolalar cho’plarni o’nta o’nta qilib bog’lab sanaydilar. 1 ta o’ntalik , 2 ta o’ntalik va h.k.
Shundan so’ng yaxlit o’ntaliklarning nomlarini o’rganishga kirishadilar.
Bitta o’nlik oling. Unda nechta cho’p bor? (10 ta) . 100 soni bilan tanishtirishda o’qituvchi o’nta o’nta qilib bog’langan o’nliklarni bittalab qo’yib chiqadi, bolalar esa o’qiydilar: o’n, yigirma………. To’qson, yuz.
O’qituvchi bu dastalarni birlashtirib uning ortiga 100 soni yozilgan ranka qo’yadi. Bolalar ko’ring, 100 soni qanday yoziladi. Bu yerda hammasi bo’lib, nechta raqam bor ? (3) qanday sonlar (1, 0, 0, )
O’nliklar va birliklardan iborat ikki xonlai sonlarning hosil bo’lishini o’ntaliklar bog’lamlari va alohida birliklardan foydalanib ko’rsatish mumkin. Nechta bog’lamlar- o’ntaliklar bor? (3) ular qanday sonni hosil qiladi? (30) 3 ta o’nlik va 6 ta alohida birlik qanday sonni hosil qiladi? (36) .
Teskari masalani ham qo’yish mumkin. Masalan, 18 va 81 27 va 72 sonlarni nechta bog’lamlar- o’ntaliklar va alohida birliklar bilan bunday amaliy ishlar har qanday ikki xonali sonni o’nliklar va birliklar yig’indisi (61=60+1 va h.k.) ko’rinishda tasvirlash kabi muhim amalni egallash uchun asos bo’ladi. Bu amalni erkin bajara olish o’quvchi sonlar ustida arifmetik amallarni bajarishni o’rganishida boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qiladi. Bu bosqichda bolalar bir xonali va ikki xonali sonlar bilan tanishadilar, ikkita raqam bilan yozilgan har qanday son (40, 32, 75, 81,) – ikki xonali, uchta raqam yordamida yozilgan 100 soni – uch xonali son ekanini bilib oladilar. Quyidagi mashqlarni bajarish bir xonali va ikki xonali sonlarning farqini yaxshi bilib olishga xizmat qiladi:
1) sonlar qatoridan dastlab bir xonali so’ngra ikki xonali sonlarni yozib chiqing: 2, 13, 8, 17, 22, 15, 6, 16, 3.
2) faqat bitta 7 raqamidan foydalanib bir xonali va ikki xonali son yozing (7, 77). Bunday mashqlarni bajarishni sonlarning o’nli tarkibini aniqlash va ularning natural qatordagi o’rnini aniqlash bilan qo’shib olib boorish foydalidir.
Yuz ichida sonlarni nomerlash ustida ishlash natijasida o’quvchilar 1-100 ichida narsalarni sanashni, sonlarni o’qish va yozishni, bir xonali, ikki xonali va uch xonali sonlarni taqqoslashni o’rganishlari kerak.
Ma’lumki matematik nutq umumiy nutqni tarkibiy qismidir. Boshqa fanlar qatori matematik nutq ham bola nutqini rivojlantirib, uni so’z zaxirasini oshirib borishida muhim o’rin egallaydi. Shuning uchun ham matematika darslarida bola nutqini rivojlantirish hozirda dolzarb mavzular sirasiga kiradi. Matematika darslarida mantiqiy fikrlashni o’stirishda matematik nutq muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Chunki turmushda va hayotda bo’ladigan jarayonlarni matematik modelini tuzish uchun bu jarayon tilda aytib tasavvur qila olish kerak. Shu bois matematika darslarida o’quvchilarni mantiqiy tasavvurini rivojlantirish usullarini o’rganiladi.
Mantiqiy fikrlash bo’layotgan jarayonni o’quvchilar tomonidan tasavvur etib, so’ng uni til bilan bayon etishda bolada matematik nutq rivojlanib boradi.
O’quvchilar tomonidan matematik formulalarni so’z bilan ifodali qilib aytishda ham nutq rivojlanadi. O’quvchilardagi og’zaki hisoblash malakalarni shakllantirishda ham nutq rivojlanadi. Og’zaki nutqni rivojlanishida masala va misollar yechish ham muhim ahamiyatga ega.
Sir emaski, keyingi vaqtlarda umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida bola nutqini rivojlanishiga uncha ahamiyat bermayapti va natijada bolani matematik bilimi sayoz bo’lib qolmoqda. Bolada matematik nutqi rivojlanishi uni o’ylagan fikrini aniq va lo’nda bayon etishi asos bo’lib xizmat qiladi. Matematik nutq o’quvchida dars jarayonida, uy vazifasini bayon etib berishda, berilganlar asosida masala tuzishda, rasmga qarab misol va masala tuzishda asta-sekin rivojlanadi va sayqalanib boradi.