Mavzu-4: Koinot haqida tushuncha. Quyosh tizimi Reja: Koinot haqida tushuncha. Yulduzlar. Quyosh tizimi

 Meteoritlar (grekcha meteora-koinot hodisasi). Fazodan yer yuzasiga tushadigan 
tosh yoki temir holdagi osmon jismlari. Ular asteroidlarning (kichik sayyoralarning) 
parchalari hisoblanadi. Ularning og’irligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha 
boradi. Meteoritlarning Yerga tushishi juda katta chaqnash, shovqin bilan kuzatiladi. Bu 
paytda osmonda uchib kelayotgan olovli shar ko’rinadi (Bolid). Meteorit Yerga urilganda 
yer yuzasida chuqurlar va xandaklar hosil bo’ladi. Arizonaga tushgan meteorit diametri 
1200 metr, chuqurligi 200 metrli botiqni hosil qilgan (11-rasm). Yer yuzasida aniqlangan 
eng yirik meteorit Afrikadagi Goba qishlog’i chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning 
og’irligi 60 tonna bo’lgan. 
Kometalar (grekcha kometos - uzun sochli ma’nosida). Quyosh tizimidagi o’ziga 
xos osmon jismidir. To’la shakllangan kometa quyidagi qismlardan iborat: qattiq jismdan 
iborat, diametri bir necha kilometr keladigan va ravshan ko’rinib turadigan yadro; 

---

uzunligi bir necha 100 mln. km. keladigan dum. Ayrim kometalar dumining uzunligi 900 
mln.km.ga yetadi. Kometalar sovuq jismlardir. Quyosh nurlari kometalarga tushib 
qaytganda ularni ko’rish mumkin. Kometalar keyinchalik Quyosh nuridan qizib, o’zlari 
ham yorug’lik socha boshlaydi. Quyosh nurlarining yorug’lik bosimi taьsirida kometa 
dumlari doimo quyoshdan teskari tomonga cho’zilgan bo’ladi. Quyosh tizimi 
Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh, sayyoralar, 
asteroidlar, kometalar, yo’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat. 
Quyosh tizimidagi hamma sayyoralar Quyosh atrofida elliptik orbita bo’ylab 
aylanadi. Bir vaqtning o’zida sayyoralar va ularning yo’ldoshlari o’z o’qlari atrofida 
orbital harakat yo’nalishida aylanadi. Quyosh ham o’z o’qi atrofida huddi shu 
yo’nalishda aylanadi. Sayyoralarning harakat qonunlari I.Kepler tomonidan aniqlangan. 
Mazkur qonunga binoan sayyoralarning harakat tezligi ulardan Quyoshgacha bo’lgan 
masofaga bog’liq. Quyosh tizimidagi osmon jismlarini harakatga keltiruvchi kuch 
quyoshning tortish kuchidir. 
Quyosh. Quyosh koinotdagi yerga eng yaqin bo’lgan yulduzdir. U sariq mitti 
yulduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, o’ta 
qizigan, yorug’lik tarqatib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Yernikidan 4 
marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. atmosferaga, harorat esa 10-15 mln. 
darajaga yetadi. Quyoshning markazidagi yuqori bosim va harorat yadro reaktsiyalarini 
hosil bo’lishiga imkon beradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi. 
Quyoshning ichki tuzilishi qatlamsimon ya’ni sferasimon (yadro, issiqlikni nur 
orqali taralashi oblasti, konvektiv zona, atmosfera) tuzilishiga ega.
Yadro-Quyoshning markazi, bosim va harorat juda yuqori, natijada doimo yadro 
reaktsiyalari sodir bo’lib turadi. Yadro deyarli ko’zga ko’rinmaydigan va harakatsiz o’ta 
yuqori haroratga ega bo’lgan gazlardan iborat. 
Issiqliqni tashqi qobiqlarga uzatilishi nur yordamida amalga oshiriladi, bunda gazlar 
harakatsiz qoladi. Mazkur jarayon quyidagicha sodir bo’ladi: yadrodan issiqlik nur 
oblastiga qisqa to’lqinli diapozonlarda keladi (gamma nur taratish), ketishda esa uzun 
to’lqinli (rentgenli) diapozonlarda ketadi, bu esa tashqarida xaroratni pastligi bilan 
bog’liq. 
Konvektiv oblast issiqlikni nur yordamida tashilish oblastining tepasida joylashgan. 
Mazkur oblastь ham konvektiv holatdagi ko’zga ko’rinmaydigan gazlardan iborat. 
Issiqlikning konvektiv harakati Quyoshning markazi va tashqarisida bosim va 
haroratning farqlari tufayli sodir bo’ladi. 
Atmosfera. Quyosh atmosferasi bir necha qatlamlardan iborat: 
- Fotosfera. Quyosh atmosferasining quyi qatlami. Bevosita konvektiv oblastining 
tepasida joylashgan. Fotosfera qizigan, ionlashgan gazlardan iborat. Uning quyi qismida 
(asosida) harorat 6000 daraja, yuqori qismida esa 4500 daraja. Fotosfera juda yupqa gaz 
qatlamidan iborat; 
- Xromosfera. Quyosh to’la tutilganda qoraygan doiraning eng chekkasida och qizil 
yog’du ko’rinadi. Ana shu yog’du xromosfera deyiladi. Xromosfera fotosferaning 
tepasida joylashgan; 
- Quyosh toji-Quyoshning tashqi atmosferasi hisoblanadi. U juda siyrak ionlashgan 
gazlardan iborat. Quyosh tojining tashqi qatlamlari koinotga toj gazlarini tarqatadi. 
Mazkur gazlarni Quyosh shamoli deb atashadi. 
Quyoshda quyidagi jarayonlar sodir bo’lib turadi.: 
-Quyoshning ichki qismidan tashqi qismiga issiqlikni nur yordamida tashilishi; 
-gazlarning konvektiv harakati; 

---

-gazlarning turbulent (tartibsiz) harakati. 
Quyosh yuzasida sodir bo’ladigan jarayonlarga Quyosh dog’lari, Quyosh 
mash’allari (fakellar), protuberantslar kiradi. 
Quyosh dog’lari. Vaqti-vaqti bilan Quyosh yuzasida dog’larni ko’rish mumkin. 
Dog’larning diametri bir necha kilometrga yetishi mumkin. Quyosh dog’lari Quyoshda 
faol oblastlarni vujudga kelishiga olib keladi. Dog’larning holati, soni va harakatchanligi 
doimo o’zgarib turadi. Dog’lar ma’lum davrlarda faollashib turadi.
Eng mashhur va ma’lum davr 11 yillik davrdir. Quyosh dog’lari Quyoshning 
ko’rinadigan qismida sodir bo’ladigan chuqurliklar va o’pirilishlardir. Quyosh dog’lari 
fotosferaning nisbatan salqin qismlari hisoblanadi. Ularning harorati atrofdagi haroratdan 
1500 daraja past bo’ladi, shuning uchun ularga nisbatan qoraroq bo’lib ko’rinadi. Dog’lar 
hosil bo’lishidan avval, ularning o’rnida kuchli magnit maydoni hosil bo’ladi. Bu esa 
gazlarning konvektsiyasining sekinlashtiradi, natijada quvvat (energiya) fotosferaga 
pastdan uzatiladi. Dog’lar guruh-guruh bo’lib vujudga keladi va bir necha soatdan bir 
necha oygacha faoliyat ko’rsatadi. Quyosh dog’lari asosan Quyosh ekvatorining har ikki 
tomonida 5 darajadan 45 daraja kenglikgacha bo’lgan hududlarda hosil bo’ladi. 
Quyosh mash’allari va flokkulalari. Quyosh doirasining chekkasida quyi 
atmosferaning sovuq qatlamida yorug’ mash’allar kuzatiladi. Olimlarning taxminicha 
mash’allar fotosferaga nisbatan yuqori haroratga ega. Mash’allarning balandligi ming, 
hattoki bir necha 10000 km.ga yetishi mumkin. Mash’allar Quyosh dog’larini o’rab 
turadi. Xromosfera qatlamida mash’allarning tepasida flokkulalar joylashadi. Ularning 
balandligi bir necha 100000 km.ga yetadi. Gorizontal yo’nalishda ular Quyosh 
doirasining (diskining) 30 foizigacha bo’lgan maydonni egallaydi. 
Protuberantslar. Quyosh atmosferasidagi gazlarning tartibsiz harakatining alohida 
shakli. Ular Quyosh doirasi (diskning) chekkasida turli xil shakllarda (oqimsimon, 
favvorasimon, arkasimon, daraxtsimon, bulutsimon yoki tutun ustunsimon va x.k ) 
kuzatiladi. Protuberantslar tufayli xromosfera va Quyosh dog’lari o’rtasida modda 
almashinuvi sodir bo’lib turadi.
Quyosh energiyasi. Quyoshning markazida yadro reaktsiyasi sodir bo’ladi. Bunda 
ulkan miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Yerga Quyosh taratadigan issiqlikning 
milliarddan ikki qismi yetib keladi. Quyosh taratayotgan issiqlik bilan birga yilliga 1,4 x 
10
12
t. modda Quyoshdan olib ketiladi. Olimlarning hisoblashlaricha 10 mlrd. yildan 
so’ng Quyosh so’nadi.