Mavzu-4: Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi hujjatlari (O‘zr mda). O‘zbekistonning XX asr tarixiga oid manbalar

Statistik manbalar va davriy matbuot materiallari.
Sovet davrida davlat statistika xizmati yo‘lga qo‘yildi. 1918 yilda Markaziy statistika 
boshqarmasi tuzildi. SHu vaqtdan Turkiston SSRda xam statistika tizimi shaxobchalari vujudga 
kela boshladi. Statistik xisob iqtisodning turli tarmoqlari xamda ijtimoiy jarayonlarning boshqa 
muxim soxalarini qamrab oldi. Jumladan, axoli, sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va aloqa, xalq 
ta’limi, savdo, moliya, sog‘liqni saqlash, mexnat va ish xaqi xamda boshqa soxalarga taalluqli 
statistik ma’lumotlar muntazam ravishda yig‘iladigan bo‘ldi. 
Statistik manbani taxlil qilish chog‘ida unga tanqidiy yondashish zarurdir.
Bundan asosiy maqsad, keltirilgan fakt va raqamning to‘g‘ri ekanligiga ishonch xosil qilishdir. 
SHuni xam esdan chiqarmaslik kerakki, ayrim davrlarda masalan urushdan oldingi yillarda, 70-
80 yillarda ayrim statistik ma’lumotlar ataylab soxtalashtirilgan edi. Masalan I Ba II besh 

---

yilliklarning yakunlari shaxsan Stalinning ko‘psatmasi bilan ancha oshirib ko‘rsatilgan. Bundan 
maqsad Stalin va kompartiya tutgan yo‘lning naqadar samarali ekanligini xalq va jaxon afkor 
ommasiga ko‘z-ko‘z qilish edi. 70-80 yillarda esa O‘zbekistonda etishtirilgan paxta xom-
ashyosining miqdori oshirilib yozilar edi. SHu yo‘l bilan sovet xukumatida ro‘y berayotgan 
iqtisodiy inqirozni xaspo‘shlashga xarakat qilardi.
Statistik ma’lumotlarni qiyosiy tarzda taxlil etish maqsadiga muvofiqdir. Bitta yoki ikkita 
fakt biron-bir xodisa xususida atroflicha ma’lumot bera olmaydi. SHuning uchun bunday 
ma’lumotlarni taxlil etishda ko‘pincha qiyoslash uslubi qo‘llaniladi. Turli fakt va raqamlarni 
bir-biriga solishtirib, ijtimoiy xodisalarni rivojlanish tendensiyalari va sur’atlari aniqlanadi. 
Statistik ma’lumotlar o‘z vaqtida qisman nashr etilgan. 1960 yildan to 1983 yilga qadar rus 
tilida «O‘zbekiston xalq xo‘jaligi ___ yilda» nomli statistik to‘plami nashr etildi. Mazkur 
to‘plam respublikamiz xalq xo‘jaligining barcha soxalariga doir faktik ma’lumotlar yig‘ilgandir. 
Ammo statistik ma’lumotlarni asosiy qismi nashr etilmagan va xozirgi kunda arxiv fondlarida 
saqlanmoqda.
E’tiborga loyiq statistik ma’lumotlardan yana biri - bu aholini umumiy ro‘yxatga olish 
materiallaridir. Bunday ro‘yxatga olish dastlab 1897 yilda amalga oshirilgan edi. Sovet davrida 8 
marotaba axoli ro‘yxatga olindi. (1920 1923,1926,1939,1959,1970,1979 va 1989 yillarda). 
Axolini ro‘yxatga olish materiallari tarixchi uchun juda muxum ma’lumotlar beradi. Lekin 
axolini ro‘yxatga olishlar o‘rtasida ancha uzoq muddat o‘tganligi sababli tadqiqotchilar ko‘p 
xollarda joriy demografik statistika materiallariga murojat qilishadi.
Sovet davri manbalari orasida davriy matbuot muxum o‘rinda turadi. Kompartiya va Sovet 
davlati fuqorolarining ongiga sotsialistik mafkurani singdirishda matbuot organlariga muxim rol 
ajratgan edilar. SHu boisdan Sovet davrida O‘zbekistonda nashr etilgan gazeta va jurnallar soni 
muttasil oshib bordi. 1918 yilda Turkiston ASSRda 18 ta nomda gazeta va jurnallar nashr etilgan 
bo‘lsa, 70 yillarga kelib respublikamizda nashr etilgan gazetalar soni 125 tani, jurnallar soni 50 
tani tashkil etdi.
Sovet davrida nashr etilgan gazeta va jurnallarni shakli va mazmuniga qarab turli shakllarga 
bo‘lish mumkin. Davriy matbuot respublika va maxalliy gazeta va jurnallar: partiya va xukumat 
va jamoat tashkilotlari nashrlariga ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ilmiy adabiy-badiiy nashrlarga 
bo‘linadi. Bu davrda O‘zbekistonda 6 ta tilda gazeta va jurnallar nashr etilar edi. SHuni qayd 
etish kerakki, sovet davrida matbuot partiya komitetlarining nazorat ostida bo‘lib, sotsialistik 
mafkura zaminida shakllandi va rivojlandi. Senzura partiya va xukumatning siyosatiga mos 
bo‘lmagan materiallarni nashr etishga yo‘l qo‘ymasdi. Lekin shunga qaramay, matbuot davr 
nafasini bizga etkazdi, o‘tmishninig jonli lahzalarini o‘z sahifalarida aks ettiradi.
Tadqiqotchi o‘zini qiziqtirgan mavzudan kelib chiqqan xolda qaysi gazeta va jurnallardan 
foydalanishni bilishi mazkur matbuot organlarida nashr etilgan ma’lumotlarning to‘g‘riligini 
aniqlashi zarur. Buning uchun matbuotdagi materiallarni boshqa manbalar bilan solishtirish 
lozim.