Mavzu: 6-7 yoshli bolalarda maktab ta’limiga qiziqishni shakllantirish xususiyatlari kirish

Bolaning maktabda o’qishga aqliy tayyorligi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy maksad va vazifalari bolalarni jismoniy va Aqliy jixatdan rivojlantirish, ularning ruxiyat, shaxsiy kobiliyatlari, intilish va extiyojlarini kondirish, milliy va umuminsoniy kadriyatlarga, mustaqillik goyalariga sodik xolda voyaga yetib borishni ta’minlash, ularni maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga kuyilgan davlat talablariga muvofiq maktab ta’limiga tayyorlashdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga kuyilgan maksad va vazifalarning bajarilishiga erishish «Uchinchi ming yillikning bolasi» tayanch dasturi asosida amalga oshiriladi.
Xar bir oila barkamol avlodni tarbiyalash uchun kaygurishi lozim. SHu bois «Ta’lim to’g’ri sida»gi konun xamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da mamalkatning ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyotini ta’minlashning asosiy omili bo’lgan kadrlarni tayyorlash borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab berildi. Sog’lom avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yunalishidir.
Xech kimga sir emaski, respublikada bolalarni maktabgacha ta’lim-tarbiya muassasalariga jalb qilish 17 foizni tashqil qiladi. Bunday sharoitda maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb qilinmagan 83 foiz bola bilan yukorida kursatilgan 17 foiz bolaning rivojlanish darajasi urtasida nomutanosiblik vujudga kelmokda. Bunday nomutanosiblik, bolalar maktab ostonasiga kadam kuygan kundan boshlab ularning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir kursatadi. Sungi yillarda maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim tarbiya mazmuni, shAqli, vosita va metodlarini yengilashga aloxida e’tibor berilmokda. Davlat va jamiyat maktabgacha yoshda bo’lgan bolalarni yagona talab asosida rivojlantirish vazifasini kuydi. SHunga kura Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga kuyiladigan davlat talablariga tayangan xolda maktabgacha yoshdagi bolalarga integral tarzda ta’lim-tarbiya berish maksadida tayanch dasturlari takdim etilmokda. Bu tayanch dasturlari bugungi kunda maktabgacha ta’lim-tarbiya muassasalariga jalb etilmagan 3 milliondan ortik bolani xam rivojlantirish va yagona davlat talablari asosida maktabga tayyorlash imkonini beradi. Ta’lim-tarbiya jarayoni yakunida mustaqil fikrlaydigan, erkin, bilimli, bir so’z bilan aytganda barkamol shaxsni voyaga yetkazish asosiy maksad qilib belgilandi. Bu o’zluksiz ta’lim tizimining ilk turi – maktabgacha ta’limga o’ziga xos yondoshuvni talab etar edi.
Bola dunyoga kelgan kundan boshlab, davlat va jamiyat xamda ota-ona zimmasiga uni sog’lom, Aqlli, xush xulkli qilib tarbiyalash vazifasi kuyildi.
Bolalarda Aqliy faoliyatni dastlab muomila orkali, sung mashg’ulotlar, o’yin lar, bilim berish orkali amalga oshirildi. Bola xar doim buyumlar, xodisalar orasida buladi. Doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab kuradi, nimagadir qo’lok soladi, shu tarzda bola dunyoni anglaydi. Tevarak-atrof buyum va narsalar bolalarining sezgi organlariga, analizatorlarga ta’sir etadi va sezgi xosil buladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam beradi. Bolada Aqliy malaka va ko’nikmalarni rivojlantirish, eng oddiy faoliyat usullari predmetlarini tekshirish, ulardagi muxim va muxim bulmagan belgilarni ajratib kursatish boshka predmetlar bilan takooslash maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda Aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir.
Bu ko’nikma, malakalar bilish faoliyatining tarkibiy kismlarga bo’lib, bola bilimlarni chukur egallab olishga yordam beradi.
Pedagogika, psixologiya fani Aqliy tarbiya vazifalarini samarali xal etish birinchi navbatda bolaning imkoniyatlarini to’g’ri foydalanishni, ikkinchi tomondan bola organizmining charchashiga sabab buladigan ortikcha nagro’zka bulmasligi kerak degan fikrni ilgari suradi. To’g’ri tashqil etilgan faoliyat jarayonidagina tula konli Aqliy rivojlanish ruy beradi. SHu sababli pedagoglarning vazifasi muayan maksadni ko’zlab, tarbiyaviy ta’sir kursatish uchun kerAqli sharoitni yaratish bolalarda Aqliy faoliyatni dastlab muomala orkali sung mashg’ulotlar, bilim berish orkali amalga oshiriladi. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda Aqliy tarbiyaning roli kattadir. Bolani bilimlarini egallab oolishlari, ularni Aqliy faolligini rivojlantirish, Aqliy malaka va ko’nikmalarini egallab olishlari, ularning maktabda muvaffakiyatli o’qishlari uchun, bulajak mexnat faoliyatiga tayyorlanishda manba bo’lib, xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni Aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari kuyidagilar:

1. 
   Bolalarda tabiat va jamiyat to’g’ri sidagi bilimlar sistemasini ilmiy dunyokarashini shAqllantirish. Bola tevarak atrofdagi narsalar, ularning vazifasi, sifati, xossalari xakida, kaysi materiallardan foydalanganligi, tayyorlanganligi to’g’ri sida anik tasavvurga ega bulishi kerak.
   
2. 
   Bilishga dorir ruxiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutk va boshkalar. Bilimga doir nutkni rivojlantirish aqliy tarbiyaning erkin vazifasidir.
   
3. 
   Bilishga kizikish va Aqliy kobiliyatlarni, Aqliy mexnat madaniyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar kizikuvchanligini ular Aqlning sinchikovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga kizikish xosil qilishdan iborat.
   
4. 
   Aqliy malaka va ko’nikmalarni rivojlantirish, ya’ni oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muxim va muxim bulmagan belgilarni ajratib kursatish boshka predmetlar bilan takkoslash maktabgacha yoshdagi bolalarga Aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir.
   

Usimlik va xayvonlar bilan tanishish buyicha sistemali mashg’ulotlar olib borilgandan keyin bolalar usimlik, yosh xayvonlar to’g’ri sidagi ma’lum bir tasavvurga ega buladilar. Sungra bolalardagi Aqliy ko’nikma, malakalarni rivojlantirish maksadida tarbiyachi bolalar bilan mashg’ulotlarni o’tkazishni rejalashtirish mumkin. Bular kuyidagilar: «Sen ta’rifla, men topaman».
Didaktik vazifa - Kattalarning savollariga narsaning xarakterli
belgisini ajratib va nomini aytib javob berish.
O’yin xarakati – Kattalarga topishmokni aytish.
O’yin koidasi – Ta’riflanayotgan narsani nomini aytish mumkin emas.
Tarbiyachi ning savollariga anik va to’g’ri javob berish.
Jixozlash – Sabzavot va mevalarni stol ustiga kuyiladi. Tarbiyachi
stulini usimliklar kurinmaydigan qilib kuyiladi.
O’yinning borishi – Tarbiyachi bolalarga stol ustidagi sabzavotlardan bittasini tanlang. Men sizdan uning kandayligini surayman. Siz javob berasiz. Fakat uning nomini aytmang. Sizlarning javoblaringizdan men uni topishga xarakat qilaman. Keyin tartib bilan tarbiyachi savol beradi: «SHAqli kanday?, Xamma tomoni shardek dumalokmi?, CHukurchasi bormi?, Rangi kanday?» va boshka.
Bolalar savollarga tula javob berishadi. Bolalar narsaning xarakterli belgilari xakida gapirib berganlaridan keyin tarbiyachi topishmokni topadi.
Mashg’ulotda, o’yin da, tabiat burchagida va maydonchadagi mehnatda, ekskursiya va sayr vaktida tarbiyachi bolalarga atrofdagi olamning turli-tumanligini, chiroyini kursatadi, usimlikning turli xususiyatlari, sifatlari bilan tanishtiradi, usimlik va xayvonot olami xakida elementar tushunchani shAqllantiradi. Tarbiyachining xikoyasidan faolrok o’zlashtirib olishga bolalarning jozibali munosabati imkon beradi. Mashg’ulotlarda, didaktik o’yin larda kuyilgan vazifani xal etishda bola buyum va xodisalarning ayrim xususiyatlarini ajratishga, solishtirishga, umumiy xususiyatlarga, belgilariga karab guruxlarga ajratishga, klassifikatsiya etishga o’rganadilar. Bolalar fikr yuritishga, xulosalar chikarishga urganadi, bolalar dikkati, xotirasi va ixtiyoriy idroki rivojlanadi. Mashg’ulotni, o’yin vazifasini xal etishda bola o’zining xatti-xarakatini tushuntiradi. Bu esa nutkining usishiga yerdam beradi. Mashg’ulotlar, didaktik o’yin lar davomida turli maktabgacha yoshdagi bolalar kup marotaba takrorlash orkali bolalar bogchasining ta’lim-tarbiya dasturiga xos bilimlar majmuini o’zlashtiradilar. Tabiiy materiallar bilan uynaladigan o’yin larni tanlashtirishda tarbiyachi o’yin ning mazmuni atrof muxitdagi tabiatdagi o’zgarishlarga mosligini unutmasligi lozim.
Masalan: «Urug’ sotib olish» o’yin i bahorda, «Hosil yig’ishtirish» esa yoz yoki ko’zda o’tkazilishi kerak. Tarbiyachining o’zi xam mashg’ulot, o’yin ning turlicha variantlarini uylashi mumkin: o’yin ga, mashg’ulotga kushimcha vazifa, yengi rol, bolalarning atrofdagi tabiat xakidagi bilimlarini boyitishga va boshkalar. Ba’zi bir xil didaktik o’yin ni turli variantda, turli yoshdagi bolalar uchun tavsiya etiladi. O’yinlar usimliklar, xayvonlar yoki boshka predmetlarning soni oshishi, turlicha koida va o’yin xarakatlarining oshishi hisobiga murakkablashadi. Masalan: paypaslab bilish uchun sabzi, bodiring, olma va boshkalar olish mumkin, keyinchalik shAqli uxshash bo’lgan meva va sabzavotlarni kiritish mumkin.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga barg, gullar bilan uynash kupincha gurux xonasini, ovkat stolini bezash, guldasta, barglarni kattalarga, kichik bolalarga sovga qilishga xoxishlari bilan boglanadi. Bunday o’yin larni, mashg’ulotlarni o’tkazishda bolalarni usimliklarga nisbatan extiyotkorlik, gullarni bekordan-bekorga o’zmaslikka urgatish lozim.
Agar bola olma yoki boshka predmetlarni shAqliga dikkatini karatgan bulsa, unga olmani dumalatib kurish, koptokdek silab kurish, uning sillikligini aniqlashni tAqlif etish lozim. Bolalarda rang, shAql, kattalik tushunchalarini ishlatishga urgatish lozim.
Xilma-xil tabiat xodisasi olamida bolalarning bevosita Kuzatishlari uchun eng tushunarligi usimlik va uy xayvonlaridir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni usimlik va xayvonlar bilan tanishtirish jarayonida bolalarda tabiatga nisbatan muxabbat tarbiyalanadi, xayvonlarni parvarishlashga, usimliklarni ustirishga nisbatan istAqlari tarbiyalanadi.
Maktabga Aqliy tayyorlikning muxim tarkibiy kismi maktabga o’qishga kirayotgan bolada atrof, dunyo haqida yetarlicha keng bilish boyligining mavjud bulishidir. Bilimlarning bu fondi o’qituvchi o’z ishini tashqil etishda tayanadigan zarur asos hisoblanadi. Bolani maktabga Aqliy tayyorligida bolalar egallagan bilimlarning sifati axamiyatlidir. Bilimlar sifatining kursatkichi birinchi navbatda ularni bolalar tomonidan ongli egallaganligi; tasavvurlarining anik va tabakalashtirilganligi; oddiy tushunchlar mazmuni va xajmining tulikligi; o’zlariga tushunarli o’quv va amaliy vazifalarni xal etishda bilimlarni mustaqil qo’llana olish kobilyatlari; muntazamlilik, ya’ni maktabgacha tarbiya yoshidagilarning narsa va xodisalar o’rtasidagi tushunarli, muxim aloka xamda munosabatlarni aks ettira bilish kobiliyatidir.
Bolani maktabga Aqliy tayyorgarligining tarkibiy kismi bola bilish faoliyatini muayan darajada rivojlangan bulishidir. Bu o’rinda