Mavzu 6 Kriptovalyutalar elektron tijorat bozorining rivojlanishi

Kriptovalyutani asosiy tushunchalari

Pul ikki shaklda mavjud:

• 
  naqd pul (banknotalar va tangalar) va naqd bo‘lmagan;
  
• 
  elektron shaklda, ularning egalarining hisobvaraqlaridagi yozuvlar shaklida.
  

Elektron valyuta nafaqat an’anaviy pul muomalasini (dollar, yevro, so‘m va boshqalar) qo‘llab-quvvatlabgina qolmay, balki raqamli valyutalar deb ataladigan joyda ham qo‘llanilishi mumkin. Raqamli valyutalar xususiy, virtual valyutalar yoki elektron naqd pullar deb ham ataladi. An’anaviy valyutalarga nisbatan
raqamli valyuta qo‘shimcha yoki muqobil hisoblanadi.
Kriptovalyuta – yaqinda keng ommalashgan va tarqalib ketgan virtual valyutalarning turlaridan biridir.
Kriptovalyuta – bu kriptografik texnologiyalar bilan himoyalangan raqamli valyuta. Ushbu pul birliklarining jismoniy o‘xshashligi yo‘q, ular faqat virtual makonda mavjud.
"Kriptovalyuta" atamasi Bitcoin texnologiyasi rivojlan- ganidan keyin foydalanila boshlandi. Bunday raqamli valyutaning operatsion ma’lumotlari ochiq. Blok tuzilishining barqarorligi kriptografiya (raqamli imzo, ochiq kalit va boshqalar) tomonidan qo‘llab - quvvatlanadi. Shuning uchun valyutaga “kriptovalyuta” nomi berildi.
Kriptovalyuta elementi, coin(tanga) - o‘zgartirilishi va nusxalanishi mumkin bo‘lmagan bloklarning shifrlangan to‘plami.

Kriptovalyuta afzalliklari va kamchiliklari

Mavjud moliyaviy vositalar bilan taqqoslaganda, kriptoval- yutalar quyidagi afzalliklarga ega [15]:

1. 
   Markazsizlashtirish. Ko‘pgina kriptovalyutalarni funksi- yasi ularda o‘rnatilgan algoritmga muvofiq markazlashtirilmagan. Ularni davlat organlari nazorat qilmaydi va barcha aloqa markazlari bir xil huquqlarga ega va bir-biriga tengdirlar. Bitcoin
   

kabi tarmoqlarda, hatto ishlab chiquvchilar ham ularning ishlash algoritmini o‘zgartira olmaydilar.

2. 
   Tranzaksion xarajatlarning pastligi. Kriptovalyuta tizimidagi tranzaksiyalar P2P printsipi asosida amalga oshiriladi (4.3.1 - bandga qarang), markaziy boshqaruv organi ishtirokisiz. Tarmoqni saqlash xarajatlarini kamaytirish, pul o‘tkazmalari uchun komissiyani sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Bank va elektron to‘lov tizimlaridan farqli o‘laroq, foydalanuvchilar komissiya miqdorini mustaqil ravishda belgilash va hatto ularsiz tranzaktsiyalarni yuborish imkoniyatiga ega.
   
3. 
   Tez to‘lovlar. Kriptovalyutatranzaksiyalari yuqori ishlov berish tezligiga ega. Bunga qo‘shimcha ravishda, blockchain-ga tranzaktsiya qo‘shgandan so‘ng, qaytarib bo‘lmaydigan holga keladi. Tranzaksiyalarning qaytarilmasligi yozuvlarning qalbaki- lashtirilishi va tizimdagi firibgarlikning oldini olishga imkon beradi.
   
4. 
   Maxfiylik. Maxfiylik – bu kriptovalyutalar asosiy afzal- liklaridan biri. Tizimdan foydalanish uchun shaxsiy ma’lumotlarni ko‘rsatish shart emas, bu ism-sharifni saqlashga va xarajatlarlarni hukumat, moliya institutlari yoki marketing kompaniyalaridan kamaytirishga imkon beradi.
   
5. 
   Tarmoq mijozi o‘z pulining yagona egasi. Hamyonda kripto tangalariga kirish faqat egasi bilan birga bo‘lgan shaxsiy kalitni taqdim etish orqali olinishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, hech kim hisobdagi tangalarni olib tashlay olmaydi yoki ularning harakatini to‘xtatmaydi. Kriptovalyutalar o‘z kapitallarini himoya qilish vositasiga aylanishi mumkin. Omonat saqlangan bank o‘zini bankrot deb e’lon qilgan bo‘lsa yoki hukumat o‘z majburiyatlarini vijdonan bajarmayotgan bo‘lsa, faqat pul hamyoniga ega foyda- lanuvchi foydalanuvchini kriptovalyuta hamyonidagi mablag‘larni boshqarishi mumkin. Ular uning moliyaviy sug‘urtasi.
   
6. 
   Ma’lumotlarning ishonchli himoyasi. Tovarlar va xizmatlarni to‘lashda xaridor har doim uning shaxsiy ma’lumotlarini xavf ostiga qo‘yadi, bu to‘lov vaqtida to‘lanishi yoki sotuvchidan o‘g‘irlanishi mumkin va keyinchalik egasiga qarshi ishlatilishi mumkin. Kriptovalyutatranzaksiyalarida hech
   

qanday shaxsiy ma’lumotlar sotuvchiga uzatilmaydi, shuning uchun ma’lumot buzg‘unchilarning qo‘liga tushmasligiga amin bo‘lishingiz mumkin.

7. 
   Inflyatsiyaga tobe emas. Kriptovalyutalar inflyatsiyaning oldini olishning murakkab mexanizmiga ega. Xususan, Bitcoin tarmog‘ida inflyatsiyaning oldini olish uchun bir nechta xususiyatlar mavjud:
   

• 
  21 million tanga bilan cheklangan emissiya, ularni o‘zgartirish mumkin emas;
  
• 
  yangi tangalar har 10 daqiqada qat’iy ravishda chiqariladi;
  
• 
  har 4 yilda tangalar emissiyasi ikki baravar kamayadi.
  

Har bir kriptovalyuta tarmog‘ida shunga o‘xshash usullar mavjud, bu ma’lum vaqt ichida qancha tangalar mavjudligini oldindan aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari, chiqindilarni ko‘paytirish bo‘yicha yagona qaror qabul qiladigan nazorat qiluvchi organ yo‘q.
Kriptovalyutalar afzalliklari shuni ko‘rsatadiki, bu rivojlanish uchun ulkan salohiyatga ega taraqqiy etgan texnologiya.
Ammo barcha afzalliklarga qaramay, har qanday texnologiya kabi, kriptovalyutalar bir qator kamchiliklardan xoli emas:

1. 
   Yuqori narx oralig‘i. Bu ularning globalizatsiya qilinishiga xalaqit beradigan kriptovalyuta xususiyatlaridan biridir. Hozirgi vaqtda kriptovalyutalar kursi juda o‘zgaruvchan bo‘lib, qisqa vaqt oralig‘ida keng doirada o‘zgarishi mumkin.
   
2. 
   Bo‘zish xavfi. Kriptovalyutalar raqamli shaklda mavjud bo‘lganligi sababli, ular kiber jinoyatchilarning o‘ljasiga aylanishi mumkin. Kriptovalyuta xizmatlari o‘g‘irlanishning oldini olish uchun yuqori darajadagi xavfsizlikka ega bo‘lishi kerak. Shuningdek, kriptovalyuta tarmoqlari tarmoq kuchining katta qismi bir kishining qo‘lida bo‘lganida va u bitimlar to‘g‘risida mustaqil ravishda qaror qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan 51% deb ataladigan hujumga duchor bo‘ladi.
   

Yuqoridagi quyidagi 4.4.1-jadvalda keltirilgan.
4.4.1-jadval