Mavzu: 7-sinfda o'quvchilarni mutatsiya jarayonini xisobga olgan holda qo'shiq o'rgatish uslublari kirish I bob. Bolalarda vokal apparati va kuylash faoliyati turlari

1.2. 7-sinf o’quvchilarining qo’shiq kuylash imkoniyatlari

7-9 yoshli bolalarning ovozi o’zining yengilligi, tiniqligi, yorqinligi hamda ovozning tanglaydan chiqishi bilan ajralib turadi. O’g’il va qiz bolalarning ovozi bir-biriga o’xshaganligi sababli ba’zi vaqtda qo’shiqni kim ijro etayotganligini o’g’il bolami, qiz bolami bilish qiyin. Ovozlarning deyarli hammasi diskant ovozlardir. Ovoz hajmi do1-re2 dan do2-re2 gacha birinchi oktavadagi fa, sol, lya tovushlari (primar zonasi) eng yaxshi sado beradigan tovushdir.

10-11 yoshli bolalalarning ovozi ancha kuchli va quyuqroq eshitiladi. Quyi tovushlarda, ko’krakdan chiqarib aytish elementlari uchraydi. Bu yoshda ovoz shakllana boshlaydi, hiyla muayyan tembrdagi ohang paydo bo’ladi. Shu tufayli o’g’il bolalar ovozi diskant va altga bo’linadi.
Qiz bolalarning ovozi yengil va tiniq bo’lib, ba’zan ularda tembr alomatlari ham uchraydi, lekin o’g’il bolalardagidek ravshan bo’lmaydi. Ovozning 1 va 2 da bo’linishi shartli bo’lib, asosan diapazaon kengligi va musiqa o’quvchining sifatiga qaratiladi.
Diapazon: diskantlar (1-ovozlar do1 – dan fa2, primar tovushlar sol1, lya1, si1, altlar 2ovozlar si1 – dan re2 gacha, primar tovushlar fa, sol gachadir).
Bolalar bilan olib boriladigan vokal ishlarida bu hodisalarni hisobga olishi kerak. Mutatsiya: o’g’il bolalar ovozini saqlab qolishda o’tish davri katta ahamiyatga ega, bunda bolalik ovozi erkak ovoziga aylanadi ya’ni mutatsiya (o’zgarish) yuz beradi.
O’g’il bolalarda mutatsiyaning boshlanish davri odatda, jinsiy balog’atga yetish davriga to’g’ri keladi. Bu narsa ko’proq 12-15 yoshlar o’rtasida yuz beradi, lekin ba’zan mutatsiya ertaroq 11-12 yoshda, ba’zan kechroq 16-18 yoshda sodir bo’ladi.
7-sinfda musiqa o’qitish jarayoni yakunlanadi. Unda quyi sinflarda olingan bilim va malakalar chuqurlashadi, takomillashib umumlashadi. Ayniqsa, musiqani badiiy jihatdan mustaqil tinglab, uni mukammal idrok etib, yangi qo’shiqlarni mustaqil o’rgatish, hayotimizdagi musiqa faoliyatiga aktiv qatnashishga o’rgatib borish ishi nihoyasiga yetadi.
Vokal xor ishlari: qo’shiq o’rgatish jarayonida ularni ovozlarini tarbiyalash ishi murakkablashadi. Chunki bu yoshda mutatsiya davri kuchayadi. Ayniqsa o’g’il bolalarda ovoz boylamlari yo’g’onlashib, ovoz registri bor oktavaga pasayadi. Natijada, o’quv va ovoz o’rtasidagi koordinatsiya buzilib, ba’zan bolalar intonatsiyani aniq kuylay olmaydilar. Bunday paytda o’qituvchi kuylash uchun qulay yo’llarini tushuntirishi kerak.
Ovozni toliqtirmasdan, erki, ravon kuylashga o’rgatish kerak. Mutatsiya davrida bolalar ovozida kun sayin o’zgarish ro’y beradi. Buni hisobga olib o’z partiyasini ko’paytirish lozim. Yoki ovozlarni transportirovka qilib pastki tovushlarga tushirish lozim. Ovoz hajmi I-ovozlar (do1-mi2), II-ovozlar (sikich-re2) gacha bo’ladi. Tajribalar mutatsiya davrida ovozlarni to’g’ri taqsimlash, ovozlarni tekis chiqishi va qiyinchiliklarga duch kelmaslikka olib keladi. Tanlangan qo’shiqlar qahramona, lirik, estrada, o’zbek xalq qo’shiqlaridan bo’lsa, o’quvchilarga o’rganishga qiziqish uyg’otishi lozim.
Ma'lumki, musiqiy qobiliyat insonning boshqa ko'plab qobiliyatlaridan oldin namoyon bo'ladi. Musiqiylikning ikkita asosiy ko'rsatkichi, hissiy sezgirlik va musiqaga quloq, bola hayotining birinchi oylarida paydo bo'ladi. Chaqaloq quvnoq yoki sokin musiqaga hissiy jihatdan javob berishga qodir. U diqqatini jamlaydi, tinchlanadi, agar u ningni ovozini eshitsa. Quvnoq, raqsga tushgan kuy eshitilsa, uning yuz ifodasi o'zgaradi, harakat bilan jonlanadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bola hayotining birinchi oylaridayoq tovushlarni balandligi bilan ajrata oladi. Bu haqiqat, ayniqsa, professional musiqachiga aylanganlar uchun yaqqol ko'rinadi. Motsart to'rt yoshida ajoyib qobiliyatlarni namoyon etdi, u organ, skripka chaldi, besh yoshida o'zining birinchi kompozitsiyalarini yaratdi. Musiqaning bolalar tarbiyasiga ta'siridan ko'zlangan maqsad ularni butun musiqa madaniyati bilan tanishtirishdan iborat. Bolalar ijodiy faolligini rivojlantirishda musiqaning bola shaxsini shakllantirishga ta'siri juda katta. Musiqa, har qanday san'at kabi, bola shaxsining har tomonlama rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishga qodir, axloqiy va estetik tajribalarni uyg'otadi, atrof-muhitni o'zgartirishga, faol fikrlashga olib keladi. Umumiy musiqiy ta'lim asosiy talablarga javob berishi kerak: universal bo'lishi, barcha bolalarni qamrab olishi va bola shaxsini shakllantirishning barcha jihatlarini har tomonlama, uyg'un rivojlantiruvchi. Bolalarning musiqiy tajribasi hali ham juda oddiy, ammo u juda xilma-xil bo'lishi mumkin. Musiqiy faoliyatning deyarli barcha turlari eng asosiy asoslarda bolalar uchun mavjud bo'lib, ta'limning to'g'ri shakllantirilishi ularning musiqiy, musiqiy va bolaning shaxsiyatida umumiy rivojlanishining ko'p qirraliligini ta'minlaydi. Atrofdagi hayotga estetik munosabatni tarbiyalash, qobiliyatlarini rivojlantirish, hissiy jihatdan empatiya qilish, asarlarda ifodalangan turli xil his-tuyg'ular va fikrlar orqali bola obrazga kiradi, xayoliy vaziyatda ishonadi va harakat qiladi. Musiqa ta'siri uni "boshqalar uchun quvonish, o'ziniki kabi birovning taqdiri haqida qayg'urish uchun ajoyib qobiliyatga" undaydi. Musiqa bilan muloqotda bo'lgan bola har tomonlama rivojlanadi, bolaning jismoniy ko'rinishi yaxshilanadi, garmonik aloqalar o'rnatiladi. Qo'shiq aytish jarayonida nafaqat musiqiy quloq, balki qo'shiq aytuvchi ovoz va, demak, ovozli vosita apparati ham rivojlanadi. Musiqiy ritmik harakatlar to'g'ri turishni, harakatlarni muvofiqlashtirishni, ularning moslashuvchanligi va plastikligini rag'batlantiradi. Bola musiqa asarining xarakterini, kayfiyatini his qila oladi, eshitgan narsasiga hamdard bo'ladi, hissiy munosabatda bo'ladi, musiqiy tasvirni tushunadi, yaxshi va yomonni sezadi va shu bilan turli xil badiiy faoliyat turlariga qo'shiladi. Bolalar shuningdek, eng yorqin va tushunarli musiqiy hodisalarni tinglash, taqqoslash, baholash imkoniyatiga ega. Musiqa ta'siri bevosita bolaning his-tuyg'ulariga ta'sir qiladi, uning axloqiy xarakterini shakllantiradi. Musiqa ta'siri ba'zan ishontirish yoki ko'rsatmalardan ko'ra kuchliroqdir. Bolalarni turli xil hissiy tarbiyaviy mazmundagi asarlar bilan tanishtirish orqali biz ularni empatiyaga undaymiz. Vatan haqidagi qo‘shiq Vatanga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otadi. Turli xalqlarning dumaloq raqslari, qo‘shiqlari, raqslari ularning urf-odatlariga qiziqish uyg‘otadi, baynalmilal tuyg‘ularni tarbiyalaydi. Musiqaning janr boyligi qahramonlik obrazlari va lirik kayfiyatni, quvnoq hazil va qizg‘in raqslarni idrok etishga yordam beradi. Musiqani idrok etishdan kelib chiqadigan xilma-xil tuyg'ular bolalarning kechinmalarini, ma'naviy dunyosini boyitadi. Ta'lim muammolarini hal qilish, asosan, bolalar umumiy tajribalar bilan qamrab olingan jamoaviy qo'shiq, raqs, o'yinlar orqali yordam beradi. Qo‘shiq kuylash ishtirokchilardan birlashgan sa’y-harakatlarni talab qiladi. Umumiy tajribalar individual rivojlanish uchun qulay zamin yaratadi. O'rtoqlarga misol. Umumiy ishtiyoq, ijro quvonchi qo'rqoq, qat'iyatsiz bolalarni faollashtiradi. E'tibor bilan buzilganlar uchun boshqa bolalarning o'ziga ishongan, muvaffaqiyatli ishlashini o'zgartirish salbiy ko'rinishlarga yaxshi ma'lum bo'lgan tormoz bo'lib xizmat qiladi. Bunday bolaga o'z o'rtoqlariga yordam berishni taklif qilish mumkin, shu bilan kamtarlikni rivojlantiradi va shu bilan birga individual qobiliyatlarni rivojlantiradi. Musiqa darslari maktabgacha yoshdagi bolaning xatti-harakatlarining umumiy madaniyatiga ta'sir qiladi. Har xil faoliyat, harakatlar (qo'shiq aytish, musiqa tinglash, bolalar cholg'u asboblarini chalish, musiqaga o'tish va h.k.) almashinishi bolalardan e'tiborni, zukkolikni, tezkor javob berishni, tashkilotchilikni, ixtiyoriy harakatlarni namoyon qilishni talab qiladi: qo'shiqni ijro etayotganda, boshlang. va uni o'z vaqtida tugatish; raqslarda, o'yinlarda harakat qila olish, musiqaga bo'ysunish, tezroq yugurish, kimnidir quvib o'tish istagini tiyish. Bularning barchasi inhibitiv jarayonlarni yaxshilaydi, bolaning irodasiga ta'sir qiladi.