Mavzu: Alifbo usulida kodlash. Reja: Alifbo usulida kodlash. Axborotlarni kodlash

Mavzu: Alifbo usulida kodlash.

Reja:

1. Alifbo usulida kodlash.

2. Axborotlarni kodlash.

3. Axborotlarni kodlashning usullari. 

1. Alifbo usulida kodlash.

Axborotni ma’lum  qoida,  qonun  va  belgilar  asosida  qayta  ifodalash  kodlash 

deb  ataladi.  Qadimda  kodlash  maxfiy  yozuv  uchun  foydalanilgan.  Rim  imperatori 
Yuliy  Sezar  begonalar  davlat  ahamiyatiga  ega  taalluqli ma’lumotlarni  o’qiy 

olmasliklari  uchun  shartli  belgilardan  foydalangan.  Uning  shartli  belgisi  bo’yicha 

alifbo aniq sondagi harfga o’ngga yoki chapga surilar edi. 
Masalan,  biri o’zgarmagan,  ikkinchisi  bir  harfga  chapga  surilgan  ikki  qator 
o’zbekcha harflarni yozaylik:  
ABVGDEYOJZIYKLMNOPRSTUFXSCHSH’EYUYAUKGXBGDEYOJZI
YKLMNOPRSTUFXSCHSH’EYUYAO’QG’H 
U  holda  bunday  usul  bilan  "PAXTA" so’zi  "RBSUB"  ko’rinishda maxfiylashtirilishi mumkin. Huddi shunga o’xshash kodlashning boshqa usulini ko’rish mumkin. Masalan, 
alifbo harflarni mos raqamlarga mos qo’yib kodlash mumkin: "a" harfini 1,"b" harfini 
2  ,"v"  harfini  3  va  h.k.  Shu  kabi  davom  etib,  "x"  harfini  35  soni  bilan  kodlaylik.U holda,  bunday  kodlarda  "Paxta" so’zini  17;  1;  23;  20;  1;  kabi  raqamlar  ketma  –
ketligida yozish mumkin, bu usul eng sodda kodlashdir. Eski  telegrafda,  masalan  

axborot  Morze  alifbosi  bilan,  ya’ni  nuqta  va  tirelar ketma-ketligi ko’rinishida

kodlashtirishlar  va  uzatilar edi. Masalan, Morze alifbosida 
STOP so’zi kabi yozilishi mumkin. Kompyuter ixtiyoriy harfni "tanishi" uchun uning 
xotirasida  harflar  har  xil  usulda  yozilgan bo’lishi  mumkin.  Kompyuter  ixtiyoriy 
harfni" tanishi" uchun uning xotirasida harflar har xil usulda yozilgan 
bo’lishi kerak. Shuning  uchun  uning qo’lingizdagi  darslikdagi  matn  harflarini  

kompyuter tanishi  uchun  uning  xotirasida  harf  va  belgilarning  taxminan 

2  ming  xilk o’rinishlarini  saqlash  kerak.  

Bu  juda  mushkul  va  qimmatga  tushadigan  ish.  

Bu  jarayonni soddalashtirish uchun barcha harflarni 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlari 
bilan  almashtirish  mumkin.  Shu  yo’sinda  tinish  belgilarini  ham  raqamlar  orqali 
kodlash imkoniyati bo’ladi. Masalan, nuqtani 36, vergulni 37 bilan va h.k. Tabiiyki, 
mashina  raqamlari  emas,  balki  raqamlarni  ifodalovchi  signallar  farq  qiladi.  Xullas, 
kodlash  murakkab  tushunchani  hammasi bo’lib  signalning  ikki  qiymati  bilan 
(magnitlangan yoki magnitlanmagan, manbaga ulangan yoki ulanmagan, yuqori yoki 
past  kuchlanishi  va  h.k)  ifodalashdir.  Bu  holatning  birinchisini  0  raqami  bilan, 
ikkinchisini  esa  1  raqami  bilan  begilash  qabul  qilingan bo’lib,  axborotni  ikkilikda 
kodlash  nomini  olgan.  Bunda  har  bir  murakkab  tushuncha,  ikkilik  belgilari  ketma-
ketligida ifodalanadi. Shunday qilib, quyidagilar bajariladi: 
-o’nlik raqamlarini ikkilikda (binarli ) kodlash (I K): 
-alifbo  belgilarini  ikkilikda  kodlash  (axborot  almashishning  alifboli  standart 
kodi - AASK) 
Kodlar  ikki:  tekis  va  tekis  bo’lmagan  turda  bo’lishi  mumkin.  Tekis  ikkilik 
belgilariga ega. 
Tekis bo’lmagan kodga Morze alifbosi misol bo’la oladi, chunki unda har bir 
harf  va  raqamga  uzun  va  qisqa  signallarning  ikkilik  ketma-ketligi  mos  keladi. 
Masalan, E harfiga birgina nuqta mos kelsa, R harfi uchun to’rtta tire mos keladi. 
Hisoblash  texnikasida  odatda  tekis  kodlarda  foydalaniladi.  Shular  qatoriga 
axborotlarni kiritish va chiqarish uchun EHMda foydaniladigan axborot almashinish 
kodi  AAK-8;  ikkilik  axborot  almashinish  kodi-  IAAK  va  boshqalarni  kiritish 
mumkin.  Ko’pgina  zamonaviy  kompyuterlarda  har  bir  belgiga  8  bitlik  (1  bayt) 
ketma-ketlik  mos qo’yiladi.  8  ta  0  va  birlardan  tashkil  topgan  turli  ketma-ketliklar 
jami  2*=256  ta bo’lib, ular 256 xil turli belgilarni kodlash mumkin. Masalan, lotin, 
rus  alifbosining  katta  va  kichik  harflari,  raqamlar,  tinish  belgilari  va  boshqa 
belgilarini kodlash imkonini beradi. Bayt va belgilarning mosligi, ya’ni har bir kodga 
mos  belgi  jadvalda  ko’rsatiladi.  MDH  davlatlarida  keng  tarqalgan  harf  raqamli 
kodlashning AAK-8 (8-xonalik) jadvalni keltiramiz. 
O’zbek  alifbosi  harflarining  kodlari  lotin  alifbosi  harflarinikidan  farq  qiladi. 
Masalan, o’zbekcha katta "I" harfi 11 101 001, "L" harfi 11 101 100 kodlariga ega. 
Nol  va  birlar  ketma-ketligi  bilan  grafik  axborotlarni  ham  kodlash  mumkin. 
Gazetadagi  rasmga  diqqat  bilan  razm  solsangiz  u  mayda  nuqtalardan  tashkil 
topganligini ko’rasiz. Turli poligrafiya uskunalarida bu nuqtalarining zichligi turlicha 
bo’ladi.  Ko’pchilik  gazetalardagi  rasmlarda  bir  santimetrlik  uzunlikda  24  ta  nuqta 
bo’ladi, yani 10x10 sm li rasm taxminan 60 ming nuqtadan iborat. Agar bular faqat 
oq va qora nuqtalardan iborat bo’lsa, u holda ularning har birini bir bit bilan kodlasa 
bo’ladi. Agar nuqtalar har xil bo’lsa, u holda bitta nuqtaga bir bit yetarli bo’lmaydi. 
Ikki bit bilan nuqtaning 4 xil rangini: 00 - oq, 01 - och kul rang, 10 - to’q kul rang, 

11 - qora rangni kodlashi mumkin. Uch bit sakkiz xil rangni, 4 bit 16 xil rangni kodlash 

imkonini beradi va h.k. 
Shuningdek,  ovozni  ham  kodlash  mumkin.  Musiqaga  yozilgan  notalar  ovozni 
kodlashning turlaridan biridir. Nota belgilariga raqamlarni mos keltirib, ovozni bitlar 
orqali ifodalash mumkin. 
Kompyuter  axborotni  faqat  kodlashtirilgan  ko’rinishda  qayta  ishlaydi.  Unga 
kiritilgan ma’lumotlar  xotira  qurilmasiga  joylashtiriladi.  Shuni  eslatish  zarurki, 
axborotning  mazmuni,  uni  uzatuvchilarning  turi  va  tashuvchilaridan 
ma’lumotlarni o’qiydigan kiritish qurilmasining ko’rinishiga bog’liq bo’lmagan holda, ular xotiraga nol va birlar ketma-ketligida yozilishi ma’lum.