Mavzu: Atom yadrosi va elementlar zarralar fizikasi

Mavzu: Atom yadrosi va elementlar zarralar fizikasi

Atom (qadimgi yunoncha ἄτομος — atomos — boʻlinmas) — kimyoviy elementning) barcha xossalarini oʻzida mujassamlashtirgan eng kichik zarrasi. Dastlabki „boʻlinmas“ nomini olgan bu zarraning ichki tuzilishi anchagina murakkab. Atom musbat zaryadlangan negiz (yadro va yadro atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tashkil topgan. Atom markazida barcha massasi jamlangan musbat zaryadlangan negiz (yadro) joylashgan; atrofida oʻlchovlari (~ 10~8 sm) atom oʻlchovlarini ifodalaydigan elektron qobiqlarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. Atom yadrosi protonlar tashkil topgan. Atomdagi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng (atomdagi barcha elektronlar zaryadi yadro zaryadiga teng), protonlar soni elementning davriy tizimidagi tartib raqamiga teng. Atom elektronlarni tutib olib yoki berib, manfiy yoki musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi. Atomning kimyoviy xossalari asosan tashqi qobikdagi elektronlar soni bilan aniqlanadi; kimyoviy qoʻshilib, atomlar molekulalar hosil qiladi. Atomning ichki energiyasi uning muhim koʻrsatkichi hisoblanadi. Ichki energiya maʼlum (diskret) qiymatlarga ega boʻlishi va u sakrashsimon kvant oʻtishlardagina oʻzgarishi mumkin. Maʼlum qiymatdagi energiyani yutib, atom qoʻzgʻalgan holat (energiyaning yuqoriroq sathi)ga oʻtadi. Atom foton chiqarib, qoʻzgʻalgan holatdan kichik energiyali holat (energiyaning pastroq sathi)ga oʻtadi. Atomning eng kichik energiyasiga mos sathi asosiy sath, Atom markazida Ze musbat zaryadli massiv yadro joylashgan, yadro atrofida — Ze elektronlar aylanadi. Atomning deyarli hamma massasi yadroda toʻplangan. qolganlari esa qoʻzgʻalgan sathlar deyiladi.atom tuzilishi haqidagi fan („Atom fizikasi“ „Yadro fizikasi“, „Elementar zarralar fizikasi“ va boshqa yoʻnalishlar) nazariyasi ancha murakkab boʻlib, fizikaning deyarli barcha yutuqlariga va hozirgi zamon matematik apparat yutuqlariga tayanadi.Ad.:Bekjonov R. B., Atom yadrosi va zarralar fizikasi, T., 1995; Modda tuzilishi,Atom yadrosi

Atom yadrosi– nuklonlardan– protonlar (r) va neytronlar(i)dan tash-kil topgan
atom oʻzagi. Atom yadrosining xususiyatlarini oʻrganishda yadro kuchlari kata ahamiyatga ega boʻladi. Atom yadrosida gravita-sion va elektromagnit kuchlar
ta ’ siri kam boʻlsa ham Atom yadrosi xossalariga ta’ siri boʻladi. Yadro kuchlarining ta’ sir radiusi juda kichik,
10~13 sm. Yadro kuchlari yadroning spiniga va izotop spiniga bogʻliq.
Atom yadrosining butun xususi-yatlarini oʻz
ichiga oladigan yagona nazariya
yaratilgan emas, chunki yadro strukturasi
va kuchlari toʻliqoʻrganilmagan. Undan
tashqari yadrodagi nuklonlar harakatini aniqlovchi tenglamalarni matematika nuqtai nazaridan yechish mumkin emas.
Atom yadrosining xossalarini oʻrganishda
turli modellar tatbiq qilinadi. Har qaysi Geliy-4 yadrosi (tepada oʻngda) model Atom yadrosining ma’lum
xossalarini aks ettirgan holda ba’zi
xossalarini tushuntirishda qaramaqarshiliklarga olib keladi. Masalan Atom
yadrosining yemirilish xususiyatini gidrodinamik model bilan yaxshi tushuntiril-sa,
magik yadrolar holatlarining
xususiyatlarini tushuntirish mumkin emas, aksincha, krbiklar modeli bilan magik yadrolar holatlarini yaxshi
tushuntirilsa, yemirilish hodisasini
tushuntirish mumkin emas va hokazo (qarang Yadro modellari). Atom yadrosi tuzilishi va xossalarini tajriba yerdamida oʻrganish uchun xilma-xil yadro
hodisalari: zarralarning Atom yadrosidan
ela-stik va elastikmas sochilishlari, yadro
reaksiyalari, tabiiy va sun ’iy radio-aktiv
nurlanish, yadro yemirilishi va hokazolardan foydalaniladi.
Oʻzbekistondaham atom yadrosini oʻrganishga doir ilmiy tadqiqot ishlari olib bo-riladi. T oshkentda R. B. Bekjonov , A. I. Moʻminov , T . I. Moʻminov , Q. Sh. Azimov
va boshqalarning mos tushishlar , gamma-nurlarning dopplercha kengayishi, gammachiziqlarining shakl oʻzgarishi, yadro holatlarini rezonans uygʻotish,
gamma-nurlarining gʻalayenlangan va gʻalayonlanmagan gammagamma
burchak kor-relyatsiyalari va qutblanishi usullaridan foydalanib oʻtkazgan yadro
sathlari orasidagi elektromagnit oʻtishlar ehtimolliklariga oid tajribaviy tadqiqotlari atom yadrosining tuzili-shi haqida keng ma’lumotlar olishda juda samarali boʻldi.
Natijada yadro holatlarining 10~6–
10~17 s oralikdagi yashash vaqtlari va
parsial kengli-klari oʻlchandi, spin, juftlik,
magnit va elektr momentlari,
deformatsiya pa-rametrlari aniqlandi.
Oqibatda atom yadrolarining tuzilishiga
tegishli ma ’ lumotlar olindi.