Mavzu: “Attuhfa”ning lug’at tuzilishi Reja: Kirish

Mavzu: “Attuhfa”ning lug’at tuzilishi

Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   “Attuhfa”ning lug’at tuzilishi
   
3. 
   Xulosa
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
   

Kirish
“Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turkiya” (“Turkiy tillar haqida noyob tuhfa”) asarini kim yozganligini bilmaymiz. Asar Misrda yaratilgan deya chamalanadi. Uning bitta qo‘lyozmasi ma’lum. Qo‘lyozma hozir Istanbulda Validuddin afandi kutubxonasida saqlanmoqda (o‘zbekcha nashriga qarang: AZFT).
Kitob “qipchoq tili” grammatikasiga bag‘ishlangan. Bu to‘g‘rida: “Men bu asarda qipchoq tiliga asoslandim. Chunki eng ko‘p qo‘llanadigan til qipchoq tilidir. Turkman tilini bu ishda bayon qilmadim. Faqat juda zarurat bo‘lgandagina ko‘rsatdim”, - deb yozadi uning muallifi kirish bo‘limida (AZFT,8).
Asar uch bo‘limdan iborat: kirish, arabcha-turkiy so‘zlik, grammatik qoidalar bo‘limi. Kirish qismida kitobning yozilish sababi, unda turkiy tilning qay lahjasiga asoslanganligi bayon etiladi. So‘ng turkiy alifbo va imlo qoidalari xususida ma’lumot beriladi.
“Attuhfa”ning lug’at tuzilishi
So‘zlik bo‘limida avval arabcha so‘zlar, keyin esa uning turkiy tarjimasi beriladi. Shuning uchun fasllarning tuzilishida so‘zning arab tilidagi shakli inobatga olingan. Masalan, ilk hamzali so‘zlar bo‘limida arab tilida hamza bilan boshlanuvchi so‘zlar nazarda tutilgan. Bu prinsipning turkiy so‘zlikka ko‘pda ziyoni yo‘q. Sababi, hamzali so‘zlarga tegishli qolgan bo‘limlar tematik guruhga ko‘ra turkumlashtirilgan: otlarning ranglari, ot asboblari, yer va unga bog‘liq narsalar, yeyiladiganlar, tomonlar, o‘tgan zamon fe’llari. So‘ng harfi bilan boshlanuvchi otlar, ketinida fe’llar; keyin harfi bilan boshlanuvchi otlar, ketinida fe’llar, shu tartibda davom etib oxirida harfi bilan boshlanuvchi otlar keladi.
“Attuhfat” asaridagi ba’zi so‘zlarni og‘zaki shug‘ullanamiz.

abushqa – qariya	bȉttȉ - yozdi	jaman – yomon
avlavčȉ - ovchi	bulut – bulut	joq – yo‘q
otlaq - o‘tloq	gȁvdȁli – gavdali	jumurtqa – tuxum
otačȉ - tabib	jǝdȉ - yedi	tul – tul, beva
aqsaq – oqsoq	jamav – yamoq	sari - sariq

Qo’shimchalar nomlanishi (10-b)

Bo‘limlar bilan tanishuv: hamzali so‘zlar bo‘limi (11), otlar ranglari (14), yer va unga bog‘liq narsalar (15), yeyiladiganlar (16), zamon va yer zarfi (16), tomonlar, o‘tgan zamon fellari (16), b harfli otlar (23), fe’llar (28), t harfli otlar (30), o‘tgan zamon fe’lli (33), s harfi bo‘limi, otlar (36), o‘tgan zamon fe’llari (42),h harfi bo‘limi, otlar (44), o’tgan zamon fe’llari (48), d harfi bo‘limi, otlar (55), o’tgan zamon fe’llari (57), z harflilar, ot (58), o‘tgan zamon fe’llari (59) kabi.
Teskor savol-javoblar:

1. 
   “Attuhfat” kimning qalamiga mansub?
   
2. 
   Asar nechanchi asrga tegishli?
   
3. 
   Nechta harf ifoda etilgan?
   
4. 
   Asar nechi bo‘limdan iborat?
   
5. 
   “Devonu lug‘otit turk”ga o‘xshash jihatlari?
   

Xulosa
Xullas, ushbu tadqiqotda Xorazmdagi qipchoq shevalarining leksik 
xususiyatlari birinchi marta monografik o‘rganilishi barobarida, birinchidan, 
tadqiqot obyektidagi shevalarning tasnifiga aniqliklar kiritildi, ikkinchidan 
shevalardagi arabcha, forscha-tojikcha, rus tili va u orqali o‘zlashgan lug‘aviy 
birliklar ilmiy tadqiq qilindi, uchunchidan ko‘p ma’noli so‘zlar, omonimlar, 
sinonimlar, antonimlar va ularning o‘ziga xos xususiyatlari misollar yordamida 
yoritildi. Xorazmdagi qipchoq shevalarining lingvistik jihatdan o‘rganilishi o‘zbek 
adabiy tili, shevashunoaligi o‘zbek tili tarixi uchun amaliy qimmatga egadir.