Mavzu: Axloq va uning jamiyat hayotidagi o'rni Reja: Axloq tushunchasi

Axloqshunoslik axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining 
jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o’rganadi. Axloqshunoslik deb 

---

shunday falsafiy sohani aytishadiki, u inson faoliyatining, odobi va axloqiy 
me’yorlarini o’rganadi. «Axloq» so’zi arabchadan olingan bo’lib, «xulq» 
so’zining ko’plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy 
tushuncha sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan tushuncha 
sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakat ining eng qamrovli qismini 
bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks 
ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq 
qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Agar axloq tushunchasi 
ostida ko’pincha ijtimoiy ong shakli (ya’ni anglangan me’yorlar va qoidalar) 
anglashilsa, odob doirasi kishilar orasidagi o’zaro munosabatda ularning 
voqeiy hayotdagi aloqalarini tashkil etadi.
Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat 
va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy 
urf-odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o’z ichiga oladi.
Xulq – oila, jamoa, mahalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo 
jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan yoqimli 
insoniy xatti-harakatlarning majmui.
Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan 
ijobiy xatti-harakatlar yig’indisidir.
Bu fikrlarimizni misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, 
avtobusda yoshgina yigit, talaba hamma qatori o’tiribdi. Navbatdagi 
bekatdan bir keksa kishi chiqib, uning ro’parasida tik turib qoldi. Agar 
talaba darhol: «O’tiring, otaxon!» deb joy bo’shatsa, u chiroyli a’mol qilgan 
bo’ladi; chetdan qarab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: 
«Baraka topgur, odobli yigitcha ekan», deb qo’yadi. Aksincha, talaba yo 
teskari qarab olsa, yoki o’zini mudraganga solib, qariyaga joy bo’shatmasa, 
g’ashimiz keladi, ko’nglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan fikr 
o’tadi, xullas, u bizda yoqimsiz taassurot uyg’otadi. Lekin, ayni paytda, 
talabaning qariyaga joy bo’shatgani yoki bo’shatmagani oqibatida 
avtobusdagi yo’lovchilar hayotida biror-bir ijobiymi, salbiymi – muhim 
o’zgarish ro’y bermaydi.
Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila 
boshliqlaridan biri imkon boricha qo’ni-qo’shnilarning barcha 
marakalarida xizmatda turadi, hech kimdan qo’lidan kelgan yordamini 
ayamaydi, ochiq ko’ngil, ochiq qo’l, doimo o’z bilimini oshirib borishga 
intiladi, tirishqoq, oila a’zolariga mehribon va h. k. Unday odamni biz 

---

hushxulq inson deymiz va unga mahallamizning namunasi sifatida 
qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bo’lsa, u qo’ni-qo’shnilar bilan qo’pol 
muomala qilsa, to’y- ma’rakalarda janjal ko’tarsa, sal gapga o’dag’aylab, 
musht o’qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni 
badxulq deymiz. Uning badxulqliligidan oilasi, ba’zi shaxslar jabr ko’radi, 
mahalladagilarning tinchi buziladi, lekin xatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy 
hayotiga yoki insoniyat tarixiga biror bir ta’sir o’tkazmaydi.
Axloqqa kelsak, masala jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yohud 
viloyat prokurori o’zi mas’ul hududda doimo qonun ustuvorligini, adolat 
qaror topishini ko’zlab ish yuritadi, lozim bo’lsa, hokimning noqonuniy 
farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy 
fuqaro nazdida na faqat o’z kasbini e’zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq 
posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u – umrini millat, 
Vatan va inson manfaatiga bag’ishlagan yuksak axloq egasi; u, o’zi 
yashayotgan jamiyat uchun namuna bularoq, o’sha jamiyatning yanada 
taraqqiy topishiga xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun 
himoyachisi bo’laturib, o’zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo’lida oqni 
qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo’ladi: oddiy fuqoro nazdida 
birgina kishi prokuror-amaldor emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, 
degan tasavvur uyg’onadi. Bu tasavvurning muntazam kuchayib borishi 
esa, oxir-oqibat o’sha jamiyat yoki to’zumni tanazzulga olib keladi.
Albatta, har uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. 
Chunonchi, hozirgina misol keltirganimiz prokurorning axloqsizligi darajasi 
bilan o’z yakka hukmronligi yo’lida millionlab begunoh insonlarni o’limga 
mahg’um etgan Lenin, Stalin, Gitler, Pol Pot singari shaxslar orasida farq 
bor: agar prokurorning axloqsizligi bir millat yoki mamlakat uchun zarar 
qilsa, totalitar tuzum hukmdorlari hatti-harakatlari umumbashariy 
miqyosdagi fojealarga olib keladi.
Har bir olingan shaxs va jamiyat qadriyatlari tizimida axloq muhim o’rin 
tutadi. Ijtimoiy falsafada axloq ijtimoiy ongning shunday shakli sifatida 
tushuniladiki, unda ayrim olingan kishilar, ijtimoiy guruhlar va umuman