Mavzu: Aylanma kapitalni boshqarish. Reja

Mahsulot birligiga xarajat va uning tarkibi o‘zgarishini tahlil etish

Mahsulot birligiga xarajat miqdorini hisoblash uchun barcha mahsulotga qilingan mehnat predmeti xarajati mahsulot soniga bo‘linadi.

Bu ko‘rsatkich normativ usulda va xaqiqiy bo‘lishi mumkin.

Ikkinchisini hisoblashda quyidagilar hisobga olinadi:
1) zaruriy xarajat
2) chiqindilar:
a) foydalaniladigan chiqindilar;
- ishlab chiqarishga kiritishda materialni tayyorlashda;
- ishlov berish jarayonida;
b) ishlatilmaydigan (yo‘qotishlar);
3) brak yo‘qotishlar;
4) jami mahsulot birligiga xarajat:
4q1+2+3
Zaruriy xarajat – texnologik karta, texnologik xarajatlar va h.k.lar asosida mahsulotda ishtirok etadigan sof material xarajatlaridir.
Masalan, ko‘ylak tikilishida ikki bo‘yi, yengining uzunligi hisobga olinadi. Ishlab chiqarishga kiritishda materialni tayyorlashdagi chiqindilar bichish jarayonida paydo bo‘lgan chiqindilar bo‘lib, ularning ayrimlaridan foydalanish mumkin, ayrimlaridan esa foydalinib bo‘lmaydi.
Masalan ko‘ylak tikishda eni bir, bo‘yi 2,7 metrli gazlamadan foydalanilsa, tikilayotgan ko‘ylakning bo‘yi 1 m 10 sm, eni 70 sm bo‘lsa faqat bo‘yiga 2 m 20 sm ketadi, enidan esa 30sm 2m 2sm0,66 sm³ qoladi, yengi 50sm 40sm bo‘lsa, 50 sm yengiga ketadi. Yonidan chiqqan 0,66 sm³ qiytiq (chiqindi)ni kerak bo‘lsa, kontovkalariga ishlatish mumkin. Kerak bo‘lmasa ishlatilmaydi. Ko‘ylak yengini bichishda lekala chizmasiga binon yonlaridan chiqqan kichik bo‘laklar, chiqindilar hech narsaga ishlatilmaydi. Demak umumiy mahsulot birligiga qilinayotgan material xarajatini inobatga olib 2m 70sm gazlama kerak bo‘ladi. Agarda yengini uloq qilib yonidan chiqqan bo‘laklardan tikilsa unda 2m 20 sm zarur. Ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish maqsadida brak mahsulot kelib chiqishning oldini olish va iloji boricha uni kamaytirish chegaralarini ko‘rish muhim ahamiyatga ega.
Masalan, poliz ekinlarini konservalash jarayonida turli xil sabablariga ko‘ra, qandaydir qismi otilib ketadi. Buning sababi turlicha bo‘lishi mumkin. Konservalangan mahsulot yaroqsiz holga kelgan, uni ishlatish mumkin emas. Demak, bu yo‘qotish – brakdir.
Mahsulot borligiga qilinayotgan xarajat dinamikasi va normativga qiyoslash yordamida tahlil etiladi.
Nisbiy miqdorda dinamika yoki normativga qiyoslashni o‘rganish


yoki

mutlaq tafovut bilan birgalikda olib beriladi, ya’ni:

yoki

Shu tariqa birlikda qilingan iqtisod (-+) ifodalanib, barchasi birlikda hisoblansa:

yoki

hamma mahsulotga qilingan umumiy iqtisodni berdi.

hamma mahsulotni turlariga ko‘ra, mahsulot birligiga qilingan material harakati indeksini hisoblashda ularga ta’sir etuvchi omillar bo‘yicha ham o‘rganish mumkin:

• 
  mahsulot hajmining o‘zgarishi (a);
  
• 
  mahsulot birligiga qilinadigan material harakati o‘zgarishi (m);
  
• 
  baho o‘zgarishi (P)
  

Surati bilan maxraji o‘rtasidagi farqi material sarfining puldagi ifodasi bo‘lib, tejash miqdorini bildiradi.

Buni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz.
Korxonaning mahsulot ishlab chiqarishi va material xarajati dinamikasi

	Aprel			May
	Mahsulot miqdori,m.	Bir birligiga material xarajati (m)	Mator bahosi (so‘m)	Mahsulot miqdori m. orna.	Bir birligiga mat xarajati	Mater xarajati
	q0	p0	m0	q1	m1	p1
«A»	20	3,2	1,3	21	2,95	1,22
«V»	10	4,6	4,0	12	3,99	3,9

Ikkala mahsulotga umumiy qilingan o‘rtacha material birligi xarajati indeksi:

Demak, umumiy qilingan xarajatlar 1,83% kamayishi natijasida

mln so‘m tejalgan.

Endi shu tejamga har bir omilning ta’sirini ko‘rib chiqamiz.

A) mahsulot hajmi o‘zgarish omili ta’siri

Mahsulot miqdori oshishi hisobiga umumiy harajat 15,33% ortgan, natijada qilinga umumiy xarajat

mln so‘mga ko‘paygan.

B) baho o‘zgarishi ta’siri

Baho omili 3,536% kamayishi natijasida qilingan umumiy material xarajati 10,896 mln so‘mlikka kamaygan.

V) mahsulot birligiga material xarajati ta’siri

Ushbu omil ta’siri ostida umumiy material xarajati 11,76% kamaygan natijada

ming so‘m tejalgan.

Endi tekshirib ko‘ramiz.

yoki

ming so‘m