Mavzu: azotifikatsiya jarayoni

MAVZU: AZOTIFIKATSIYA JARAYONI.
SINBIOZ HOLDA YASHOVCHI MIKROORGANIZMLARNI DUKKAKLI O`SIMLIKLAR ILDIZIDA VA TUGANAKLARIDAN PEREOPARATAYYORLASH.

REJA:

1.Azofikatsiya jarayonini o`rganish va azofikatsiya bilan tanishish.

2.Dukkakli va tuganakli o`simliklarni o`rganish.

3.Sinbioz holda yashovchi mikrorganizmlarni o`rganish.


Azotfiksatsiya, azot toʻplash – mikroorganizmlarning molekulyar azotni oʻzlashtirib, undan azotli birikmalar hosil qilish jarayoni. Asosiy azot toʻplovchi mikroorganizmlar tuganak bakteriyalardir. Ularga dukkaklilarda va boshqa oʻsimliklar bilan simbioz yashab, at-mosfera azotini oʻzlashtiruvchi bakte-riyalar hamda koʻk-yashil suvoʻtlar, azoto-bakter, aktinomitsetlar, klostridiyalar vakillari va boshqa tuproq bakteriyalaridan iborat erkin yashovchi mikroorganizmlar kiradi. Molekulyar azotni biologik oʻzlashtiruvchilardan ratsional foyda-lanish hosilni oshirishga va mineral oʻgʻitlardan tejamli foydalanishga im-koniyat yaratadi.Fransuz olimi J. Bussengo yuksak oʻsimliklar, mas, dukkaklilar bilan sim-bioz holatda yashovchi azot toʻplovchilar ustida birinchi aniq tajribalar oʻtkazgan (1838). Ingliz olimlari G. Gelriger va G. Vilfart oʻz ilmiy ishlarida dukkakli oʻsimliklar ildi-zidagi soʻgalsimon oʻsimtalar bilan oʻsimlikning erkin azotni toʻplashi oʻrtasida bogʻliqlik borligini isbotlab berdilar (1888). 1866-yilda rus olimi M. S. Voro-nin tuganak toʻqimalaridagi mikroskop tanachalarni tavsiflab bergan. Golland mikrobiologi M. Beyerink 1888-yilda tu-ganak bakteriyalarni toza holda ajratib olgan. U tuganak bakteriyalar molekulyar azotni oʻzlashtirib, tuganaklar hosil qilishini asoslab berdi. Rus olimi S. N. Vinogradskiy 1893-yilda birinchi boʻlib azot toʻplovchilarni toza holda ajratib olishga muvaffaq boʻldi. Bu Clostridium pasteurianum deb atalgan spora hosil qiluvchi anaerob tayoqchalar edi (qarang Ana-eroblar). M. Beyerink 1901-yilda moleku-lyar azotni oʻzlashtirish qobiliyatiga ega boʻlgan aerob bakteriya – Azotobacter ni kashf qiladi (qarang Aeroblar).Toza bakteriyalar gazsimon azotni oʻzlashtirmaydi. Bu jarayon faqat yuksak oʻsimliklar bilan simbioz holatda yuz beradi. Bakteriyalar oʻsimlik sintez qilgan organik birikmalar bilan, oʻsimliklar esa oʻz navbatida tuganaklardagi bogʻlangan azot birikmalari bilan oziqdanadi. Bo-glangan azot tuganaklardan aminokis-lota shaklida oʻsimlikning yer ustki qismiga oʻtadi. Oʻzlashtirilgan azotning bir qismi ildiz orqali tuproqqa oʻtadi. Unumli azot toʻplanishini ta’minlovchi dukkakli oʻsimliklar bilan tuganakli bakteriyalar oʻrtasidagi munosabat ma’lum tadbirlar majmuasi (optimal na-mlik, yaxshi aeratsiya, temperatura, rN, harakatchan fosfor, kaliy, mikroelementlarning boʻlishi va boshqalar) yordamida amalga oshadi. Gʻoʻza – beda almashlab ekishda beda tuga-nak bakteriyalari har gektarda 100–150 kg azot toʻplaydi.Ergash Ziyamuhamedov.
Simbioz (Symbiosis — birgalikda yashash) — ikki va undan ortiq turlarning birbiriga foyda keltirib birga yashashi. Simbiotik munosabatlar oʻsimlik bilan oʻsimlik, oʻsimlik bilan hayvon, hayvon bilan hayvon, oʻsimlik va hayvonlar bilan mikroorganizmlar, mikroorganizmlar bilan mikroorganizmlar oʻrtasida boʻlishi mumkin. "Simbioz" terminini nemis olimi A. de Bari (1879) taklif etgan.
Oʻsimliklar bilan mikroorganizmlar oʻrtasidagi S.ga mikoriza misol boʻladi. Bunda zamburugʻ mitseliysi yuksak oʻsimliklar ildizi bilan S. yashaydi. Oʻsimlik ildizi suv va mineral oziqni tuprokdan shimib oladi. Zamburugʻ esa tuprokdagi organik birikmalarning parchalanishiga yordam beradi. Azotobakteriyalar dukkakli oʻsimliklarning ildizida yashab, havodagi erkin azotning oʻsimliklar tomonidan oʻzlashtirilishiga yordam beradi. Hayvonlar bilan oʻsimliklar orasidagi S.ga misol tariqasida bir hujayrali suvoʻtlar, ayrim bir hujayrali hayvonlar, boʻshliqichlilar (gidralar, korall poliplar), kiprikli chuvalchanglar oʻrtasidagi munosabatlarni koʻrsatish mumkin. Suvoʻtlar korall poliplar hujayralariga joylashib olib, ularning oʻsishi va rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatadi. Xayvonlar (shu jumladan, odam) bilan mikroorganizmlar oʻrtasida ham S. keng tarkalgan. Ichak mikroorganizmlarining ovqat hazm qilishda ishtirok etishi bunga yaqqol misol buladi. Ayrim xasharotlar ichagida sellyulozaning hazm boʻlishi ichakda yashaydigan achitqi zamburugʻlari ajratib chiqaradigan fermentlar bilan bogʻliq. Xuddi shunga oʻxshash S. kavsh kaytaruvchi sut emizuvchilar bilan ular oshqozonida yashaydigan infuzoriyalar orasida ham mavjud.
Organizmlar oʻrtasidagi simbiotik munosabatlar evolyusiya jarayonida katta ahamiyatga ega. 19-asrning 60y.larida rus olimi A.S.Faminsin lishayniklarni S. yashaydigan organizmlardan iborat ekanligini aniqlagan. 20-asr boshlarida K. S. Merejkovskiy bu xildagi evolyusiya jarayonini simbiogenez deb atagan. Hozirgi zamon biol.sida S.ga har xil turlarga mansub organizmlar oʻrtasidagi har qanday munosabatlar (parazitizm, kommensalizm, mutualizm) tarzida qaraladi.
AZOT TOʻPLOVCHI MIKROOR-GANIZMLAR, azotfiksatorlar – at-mosferadagi molekulyar azot (N2) ni oʻzlashtiruvchi va uni organik birik-malarga oʻtkazuvchi mikroorganizmlar. Azot toʻplovchi mikroorganizmlar m. ga dukkakli oʻsimliklar (beda, sebarga, noʻxat va boshqalar) bilan simbioz hayot kechiruvchi Phisobium turkumiga mansub bakteriyalar (qarang Tuganak bakteriyalar) ki-radi. Dukkakli oʻsimliklar eqilgan har bir gektar maydonda yiliga 100– 250 kg va undan ortiq atm. azoti toʻplanadi. Beda ildizida toʻplangan biologik azot tuproq unumdorligini oshiradi, tuproq tarkibidagi chirindi miqdorini koʻpaytiradi, tuproqning gidrolitik kislotaligini pasaytiradi. Dukkak-siz oʻsimliklar (qandogʻoch, jiyda va boshqalar) ildizida tuganaklar hosil qiluvchi ak-tinomitsetlar ham Azot toʻplovchi mikroorganizmlar m. hisoblanadi. Ba’zi azot toʻplovchi bakteriyalar ayrim tropik oʻsimliklar bargi toʻqimalarida tuganaklar hosil qilib rivojlanadi. Tuproqda va suv havzalarida erkin yashovchi sporali anaerob bakteriya – klostri-dium, aerob sharoitda yashovchi mikro-organizmlar – azotobakter (qarang Azoto-bakterin), oligonitrofillar (azotsiz oziqmuhitida yashovchi bakteriyalar) ham azot toʻplovchi faol mikroorganizmlarga kiradi. Koʻk-yashil suvoʻtlarning koʻpchilik turlari (Nostoc, Anabaena va boshqalar), ayrim toʻq-qizil oltingugurt bak-225teriyalar va yashil bakteriyalar ham ak-tiv Azot toʻplovchi mikroorganizmlar m. dir. Azot toʻplovchi koʻk-yashil suvoʻtlarning 80 turi ma’lum boʻlib, 45 turi Oʻrta Osiyo tuproqlari va suv havzalarida tarqalgan. Ayrim zamburugʻ turlari, achitqilar, spiroxetlar va boshqa ham atm. azotini toʻplashda ishtirok etadi. Azot toʻplovchi mikroorganizmlar m. tabiatda azotning aylanishida, xususan oʻsimlikni oʻzlashtira olish mumkin boʻlgan azot bilan ta’minlashda, ya’ni atm. azotini oʻsimliklar foyda-lanadigan koʻrinishga keltirishda katta ahamiyatga ega (qarang Azotfiksatsiya).
Simbiozning tipik misoli zamburug'lar va suv o'tlari o'rtasidagi yaqin birgalikda yashash, bu yanada murakkab va moslashgan o'simlik organizmi - likenning shakllanishiga olib keladi. Tuproqda simbiotik birgalikda yashashning yana bir yorqin misoli zamburug'lar o'simliklarning ildizida zamburug'lar hosil qilganda, zamburug'larning yuqori o'simliklar bilan simbiozidir. Tugunli bakteriyalar va dukkakli o'simliklar o'rtasida aniq simbioz kuzatiladi.[ ...]
D. N. Pryanishnikovning ta'kidlashicha, bizning mamlakatimiz uchun maysazorlar emas, balki intensiv almashlab ekish istiqbolli. Aynan ular G'arbiy Evropada ming yil davomida hukmronlik qilgan uch dalali don turini almashtirdilar. Uchta dala ostida erning uchdan bir qismi bo'sh edi (kech ekilgan), uchdan ikki qismi esa don ekinlari ekilgan. Dukkakli ekinlar yetishtirilmagan, bu esa tugun bakteriyalari yordamida havo azotini mobilizatsiya qilish imkoniyatini istisno qilgan va o'simliklarning azot bilan oziqlanishiga va qishloq xo'jaligida azot aylanishiga salbiy ta'sir ko'rsatgan. Bu almashlab ekishda shudgorlangan ekinlar, jumladan, kartoshka va ildiz ekinlari deyarli yoʻq edi, bu esa dalalarning begona oʻtlar bosishi va doimiy yem-xashak yetishmasligiga olib keldi. Asrlar davomida dehqon xo'jaligi (kulak elitasidan tashqari) 18-asrning mashhur rus agronomi tomonidan qayd etilgan ayovsiz doiradan chiqa olmadi. A. T. Bolotov yozgan: “... goʻng boʻlmasa, yer hosil bermaydi, goʻng ham kam, chunki chorva kam, chorva ham oz, chunki yem-xashak kam, em-xashak ham kam. , chunki go'ngsiz er hosil bermaydi "(1779).[ ...]
Nitraginli agar va bulon preparatlarini saqlash, tashish va ishlatishdagi qiyinchiliklar, shuningdek, ularning qisqa saqlash muddati ushbu preparatni ishlab chiqarishdan siqib chiqarishga olib keladigan jiddiy sabablardir. Nitraginning quyma kukunli preparatlari agar va bulon preparatlariga nisbatan shubhasiz afzalliklarga ega. Ularni ishlab chiqarish texnologiyasi sodda va tejamkor. Torf ekinlari uzoqroq davom etadi va tashish osonroq. Ular tugun bakteriyalari hujayralarini o'g'itlar bilan bevosita aloqa qilishdan himoya qiladi va ularni urug'larda, ayniqsa, urug'lar ohak bilan donadorlanganda yashovchanligini saqlaydi.[ ...]
Sxema bo'yicha yuqori o'simlik uglerod o'z ichiga olgan birikmalar manbai hisoblanadi. Ularning transformatsiyasi N2 ni faollashtirish va kamaytirish jarayonlari uchun energiya materialini beradi. Faollashtirilgan azot oxirgi elektron qabul qiluvchi hisoblanadi. Uglerod o'z ichiga olgan birikmalarning to'liq bo'lmagan oksidlanish mahsulotlari ICH3 qabul qiluvchi bo'lib xizmat qiladi va tugunlarda aminokislotalarni hosil qiladi, ular yuqori o'simlik uchun mavjud bo'ladi. O'simliklar uglerod o'z ichiga olgan birikmalar (fotosintez mahsulotlari) va energiya etkazib beruvchisi sifatida ishlaydi. Bakteroidlar bosqichidagi tugun bakteriyalari nitrogenaza yordamida faollashtirilgan vodorodni azotga o'tkazish qobiliyatini ko'rsatadi. N2 dan T Shzgacha bo'lgan yo'l tiklanish jarayoni sifatida ko'rib chiqiladi.[ ...]
No'xat o'simliklari havodan azotni singdirish qobiliyatiga ega, u bilan tuproqni boyitadi va shuning uchun o'g'itlar tizimidagi asosiy yo'nalish fosfat va kaliyli o'g'itlardan foydalanish bo'lishi kerak. No'xatning yaxshi rivojlangan ildiz tizimi ozuqa moddalarini yuqori singdirish qobiliyati bilan ajralib turadi, ammo hosilni sezilarli darajada oshirish uchun almashlab ekishda o'g'itlarning keyingi ta'siridan foydalanishga ishonish mumkin emas, shuning uchun uni to'g'ridan-to'g'ri qo'llash kerak. no'xat uchun mineral o'g'itlar. Fosfat va kaliyli o'g'itlardan foydalanishga javob beradi. Fosfor o'simliklarning kamolotini tezlashtirishga yordam beradi. Tuproqda uning etishmasligi bilan tugun bakteriyalari ildizlarda yomon rivojlanadi va hosil kamayadi. Kaliy etishmasligi bilan barglar sarg'ayadi va loviya yomon rivojlanadi, ayniqsa engil tuzilishga ega bo'lgan tuproqlarda. Kislotali tuproqlarda no'xat hosilni keskin kamaytiradi, nodul bakteriyalarining faolligi zaiflashadi. Shuning uchun kislotali tuproqlarni ohaklash no'xat hosildorligini oshirish va mineral o'g'itlar samaradorligini oshirish uchun zarur shartdir. Ohakning dozasi tuproqning kislotaliligiga bog'liq (3...6 t/ga), avvalgi ekinlar ostida ohak surtish yaxshidir.[ ...]
Mikroorganizmlar va yuqori o'simlik o'rtasidagi o'zaro ta'sirning eng muhim jarayonlaridan biri bu hosilning hajmi va sifatini belgilovchi asosiy element bo'lgan atmosfera azotining simbiotik fiksatsiyasidir. Simbiotik dukkakli-rizobium tizimi tomonidan biologik aylanishda ishtirok etadigan molekulyar azotning umumiy miqdori faqat SSSRning o'zida yiliga 3 million tonnani tashkil etadi.Uzoq yillik mahalliy va xorijiy tajriba shuni ko'rsatadiki, samarali dukkakli-rizobium simbiozi nafaqat o'simlikka ega bo'lishning kafolati emas. dukkakli ekinlarning yuqori va sifatli hosili , va natijada, oziq-ovqat oqsili muammosini hal qilish imkoniyati, balki tuproqdagi azotni to'ldirishning eng iqtisodiy manbai. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida arzon “biologik azot”dan foydalanish maqsadida ko‘plab mamlakatlarda dukkakli ekin maydonlari kengaytirilmoqda, urug‘larni ekish oldidan Rhizobiumning faol shtammlari asosida olingan tugunli bakteriya preparatlari bilan ishlov berish ham keng qo‘llanilmoqda. Dukkakli o'simlik va tugun bakteriyalari o'rtasidagi simbiotik munosabatlarning tabiati va samaradorligi ikkala sherikning fiziologik va biokimyoviy holatiga bog'liq va shuning uchun har qanday omillarning ulardan biriga ta'siri, albatta, butun tizimning mahsuldorligiga ta'sir qiladi.
Tugunli bakteriyalar Rhizobium jinsiga mansub. Ular atmosfera havosidan azotni mahkamlash va organik azotli birikmalarni sintez qilish qobiliyatiga ega. Bu mikroorganizmlar simbiozga kirib, ba'zi dukkakli o'simliklarning ildizlarida tugunlar hosil qiladi. Bu bakteriyalar azotni o'simliklar tomonidan so'rilishi oson bo'lgan birikmalarga aylantiradi va gulli o'simliklar, o'z navbatida, tugun bakteriyalari uchun ozuqa manbalari hisoblanadi. Shuningdek, bu turdagi bakteriyalar tuproqni azot bilan boyitish jarayonida muhim bo'g'indir.
Ildiz sochiga kirib borganidan so'ng, bakteriyalar ildiz hujayralarining intensiv bo'linishiga olib keladi, natijada tugun paydo bo'ladi. Bakteriyalarning o'zlari azotni assimilyatsiya qilishda ishtirok etib, ildizlardagi bu tugunlarda rivojlanadi. U erda ular tarvaqaylab ketgan shakllarga aylanadi - molekulyar azot, ammoniy tuzlari, aminokislotalar, nitratlarni o'zlashtiradigan bakterioidlar. Tugun bakteriyalari uglerod manbai sifatida monosaxaridlar, disaxaridlar, spirtlar, organik kislotalardan foydalanadi.
Tugunli bakteriyalar 0,5 dan 3 mikrongacha bo'lgan o'lchamlarga ega. Ular nizo, mobil, gramm-salbiy shakllantirmaydi. Metabolik jarayonlarning normal borishi uchun ular kislorodga kirishlari kerak. Laboratoriya sharoitida tugun bakteriyalarining koloniyalari zich muhitda 25 daraja haroratda yaxshi o'sadi. Ular xarakterli yumaloq shaklga ega, shilliq mustahkamlik, shaffof.
Tugunli bakteriyalar dukkaklilar oilasiga mansub oʻsimliklarning 10% ildizida yashaydi. Bundan tashqari, ba'zi yuqori o'simliklarning ildiz tizimida har xil turdagi bakteriyalar rivojlanadi. Vetch, loviya, no'xatlarda Rh bor. Leguminosarum, shirin yoncada, beda - Rhizobium meliloti, soyada - Rh. Japonicum, yoncada - Rh. trifolia. Agar dukkakli o'simliklarning ildizlari nobud bo'lsa va tugunlar nobud bo'lsa, tugun bakteriyalari o'lmaydi, balki saprofitlarning hayotini olib boradi.
Bu bakteriyalar atmosfera havosidan 1 ga ga 300 kg gacha azot oladi, hayot faoliyati davomida tuproqda 50 kg dan ortiq azotli birikmalar qoladi. Tuproqdagi tugun bakteriyalari sonini va shunga mos ravishda madaniy dukkakli o’simliklarning hosildorligini oshirish uchun urug’ ekishda bakterial vosita nitragin qo’shiladi, ya’ni dukkakli o’simliklar urug’ini tugun bakteriyalari bilan sun’iy ravishda zararlaydi.
Bu mikroorganizmlar azotni havo oqimlaridan chiqarishga va uni foydali birikmalarga aylantirishga yordam beradi. Bakteriyalar simbiozga tushib, bir qator dukkakli o'simliklarning ildiz tizimida tugunlar hosil qiladi. Biz bugungi kunda tuproqni boyitishdan ko'ra tugun bakteriyalarini tushunamiz.
Azot nafaqat atmosferada, balki yer yuzasida ham mavjud. Va uni umumiy aylanishga jalb qilish kerak. Bunday tsiklda tugun bakteriyalari faol ishtirok etadi. Ular atmosfera massalari va tuproq tarkibidagi azotni o'zlashtiradilar, uni o'simlik dunyosi tomonidan oson iste'mol qilinadigan organik tarkibiy qismlarga aylantiradilar.
O'simliklar odamlar va hayvonlar tomonidan iste'mol qilinadi, ular vaqt o'tishi bilan denitrifikatsiya jarayonining boshlanishi natijasida azot elementlarini havoga chiqaradi.
Tuganak (tuber) — oʻsimlik ildizpoyasining yer ostidagi yoʻgʻonlashgan qismi. T.ning bargi reduksiyalangan (juda mayda), tez toʻkiladigan qipiq (tangacha)li; barg qoʻltigʻidan chiqadigan kurtaklari koʻzchalar deb ataladi. Koʻpincha, ildizning yoʻgʻonlashgan qismi ildiz T. deb yuritiladi (kartoshkagul). T.da oziq moddalar, koʻpincha, kraxmal va uglevodlar, baʼzan, moy toʻplanadi. Tuganagi isteʼmol qilinadigan yoki sanoatda ishlatiladigan oʻsimliklar (kartoshka, topinambur, batat va boshqalar) tuganak mevalilar deyiladi.
Ushbu ilmiy tadqiqot ishida Tuproqdagi N2 ni biriktiruvchi mikroorganizmlarning (jumladan, Azotobacter kabi simbiotik bo'lmagan bakteriyalar) o'simliklarning o'sishini rag'batlantirish qobiliyatini o'rganildi. Olingan natijalarga ko‘ra, bakterial shtammlar bilan ishlov berilgan bug‘doy o‘simligining rivojlanishi nazorat bilan solishtirganda poyaning uzunligini 1,4-1,5 barobarga, ildiz uzunligini esa 1,6-1,8 barobarga oshganligi aniqlandi. Urug'larni assotsiatsiya bilan ishlov berilib ekilganda nazoratga nisbatan poya uzunligini 2,0 barobarga, ildiz uzunligini 2,5 barobarga oshganligi aniqlandi.

Xulosa.

Mamalakatimizda hozirgi kunga qadar suv resurslaridan oqilona foydalanish bo’yicha tegishli qonunchilik yaratildi. Shu bilan birga suv resurslaridan oqilona va samarali foydalanish, irrigatsiya tizimlari va sug’orish texnikasini, suvdan tejamli foydalanishni yanada takomillashtirish, suv bilan ta’minlashning aylanma va takroriy-navbatli tizimidan keng foydalanishga va suvni behuda yo’qotishni qisqartirishga rag’batlantiruvchi samarali iqtisodiy mexanizmlarni joriy qilish yuzasidan qo’shimcha choralar ko’rish kerak. Suv resurslaridan samarali foydalanishni amaliyotda qancha keng qo’llasak kelajakda kutilishi mumkin bo’lgan global muammolar xavfini birmuncha kamaytirgan bo’lamiz.
Dukkakli ekinlar havo azotini Rizobium avlodiga kiruvchi bakteriyalar yordamida o’zlashtirib, mavsuv davomida ma’lum miqdorda azot to’playdi. Beda 2-3 yil davomida 1 ga maydonda 250-400 kg azot to’playdi. Bedadan keyin 2-3 yil mobaynda ekinlardan yoqori xosil yetishtirish mumkin. O’zbekistonda dukkakli o’tlar, dukkakli don ekinlari qancha ko’p ekilsa yetishtiriladigan oqsil miqdori shuncha ko’payadi, tuproq unumdorligi ortadi, ekologik muammolar hal qilinadi. Biologik azotni o’zlashtirilishi ma’lum sharoitlardagina faol o’tadi. Dukkakli ekinlarda yashaydigan bakteriyalarni 11 turi mavjud. Ularni har bir turi aloxida o’simlik turiga moslashgan. «R.yaponica»– soyada, «R.legiminozarum» – vika, ko’k no’xat, yasmiq, burchoqda, «R.lupunus» – lyupinda rivojlanadi. Tuproqda o’simlik uchun hos rizobium bakteriyalarining turlari mavjud bo’lsa, bakterial o’g’it nitragin yoki rizotorfin ishlatilmagandaxam simbioz ro’yberi, atmosfera azoti tugank bakteriyalar tomonidan o’zalshtirila boshlanadi. Ammo, tajribalarda bakteriyalar o’g’itlarni ishlatish yuqori samara berishi kuzatilgan. Tuproqda tuganak bakteriya bo’lmasa, o’simlik azotni to’plovchi emas sarflovchi bo’ladi, natijada xo’jalik zarar ko’radi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. 2013 yil 19-apreldagi “2013-2017-yillar davrida sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-1958-sonli qaror.
2. H.H.Ishanov, M.Dadajonov, J.Eshonov. Suv resurslarini oqilona boshqarish va ularni hisobga olishdagi ayrim muammolar to’g’risida // "Irrigatsiya va melioratsiya" jurnali. №03(5).2016-son.
3. www.kzdocs.docdat.com/docs/index-37435.html?page=6
4. www.fikr.uz/blog/NamMPI/meliorativ-rezhmni-sozlash.html
5. www.uzdon.uz/print/ news/info/tejamkortexnalogiya
6. www.rra.uz/news/info/agency/19/