Mavzu: Badiiy matn timsollar tizimi Reja: Isojon Sulton asarlarida tisollar Timsol haqida sharq falsafasi

Дўндим шохдан қўпган қуруқ япроққа,
Саҳар ели, тўзғит мени, ур мени.
Кўтар тўзонимни бундан узоққа
Ёрнинг яланг оёғига ур мени…
Шакллар, сувратлар кезар эди бунда. Турли-турли, ёшу қари, сарвқаду эгик, соғлому хаста шакллар. Уларнинг дилларининг сувратларига разм солишнинг иложи бормикин? Кўпчилигининг қалбларида ғалати ёлғизлик ҳукм сураётган бўлса не ажаб? Аслида оломон ичида кезиб, кулиб-изтироб чексалар-да, ўз нафсу истаклари жарликларининг зулматларида санқиб юрган бўлсалар-чи? Ахир, ҳаммаси бениҳоя кўп нарсаларни сўраб, бетиним тавалло қилмоқдалар-ку? Орзулар ҳам дил осмонида тунда мен кўрган юлдузлар каби учармикин? Тилакларига етолмаганларнинг қалблари боя ерда ётган ўша темир парчаси каби парчаларга тўлиб кетган бўлса-чи? Орзулар юлдуз каби учиши ва ушалмагач, ерга тушиб, сўнган юлдуз парчаларига айланиб кетиши ҳам мумкинми?
Бир қари чолни кўрдим, умри тугашига бир ёки икки кунгина қолган бу бебахт вужудига ёпишган ва ҳозир азоб бераётган касалликдан қутқаришини сўраб илтижо қилмоқда эди.
Тужжорларни ҳам кўрдим, молу дунёси беҳисоблиги йилтиллаб ёғ босиб кетган кўзларидан билиниб турган бу кишилар у молларга яна қўшишини сўраб тавалло қилар эдилар. Бироқ, бу ердан чиққанларида қайси бири яна қайтиб ўша молу дунёсигача соғ-омон ета оларкан, биров билмас эди.
Бу оломонда яшаш истаги шу кадар зўр эдики, ақл бовар килмасди. Тўқсон олтига кирган илвираган бир чол баданида пайдо бўлган оқ доғлардан халос қилишини сўраб келибди. Аравачада қўлсиз-оёқсиз, ғўла каби бир одамни ҳам олиб келишган экан, у тушунарсиз ва тузалмас бир касалликка мубтало бўлибди, ўша касаллигига даво сўраб ёлвормоқда эди. Фақат шамолгина бегидир ва озод кезар, кумларни ва қуриган майсаларнинг хазонларини бетиним сочиб ўйнарди.
Ўйга ботиб узоқ ўтирдим бу ерларда. Қаршимдаги номаълум зот ҳам жим эди. Шу маҳалгача қошида бўлганим ҳамма-ҳаммаси улкан бир сирни бағрида яширганини, унга эришсам ҳаётим ўзгариб кетишини билсам-да, у муқаддас билимлар бобида, яъни Хазрати Хизрни қандай учратиш мумкин экани ҳақида ҳануз тасаввурим йўқ эди. Халқда бу кишилар ҳалолликлари, ростгўйликлари, Тангри таоло белгилаган чегаралардан чиқмаганлари ва сидқидилдан ибодатлари ила юксак мақомларга эришганлари ҳақида ривоятлар юради. Биpоқ, ростгўй ва ҳалол кишилар камми дунёда? Бир халқдан юз йилда бир авлиё чиқади деган гап-чи? Ҳар ҳолда, уларнинг мен англаб етмаган яна бошқа хусусиятлари борлиги аниқ, бироқ нима?
Ҳа, икки дарё оралиғидан то Табризу Кўниёга қадар азиз-авлиёларнинг қабрлари сочилиб ётибди. Уларнинг кўпидан бехабармиз. Исмларинигина биламиз, холос. Мен эсини таниганидан бери ибодат ичида бўлган жуда кўп инсонларни танийман. Аммо биронтасида юксаклик ва комиллик аломатларини кўрмадим. У қандай ғалати мақомки, айтилганларнинг барини адо этилганида ҳам эришиш мушкул? Аслида, азиз ким? У қанақа мақом? Не сабаб ила уларга бундай каромат ато этилган?
* * *
Ҳеч қаерда излаганимни топмадим. Афросиёб шамоллари, Нурота изғиринлари, Самарқанду Бухоронинг етти авлиёси дахмаларию номаълум тошлари… биронтаси менга ўз сирини очмади.
Ниҳоят, жонсиз тошлар орасидан яна бир хазинабон қабрини топдим.
Бу – сўник хазинабон эди. Балки у ҳам бир маҳаллар ёғдулана-ёғдулана, сўнг сўниб қолгандир? Худди шам ёнгани каби. Аммо шам ёғду тарата-тарата ўзини харжлаб юборади. Хазинабон эса ичида сақлаган сирлари туфайли ёғдуланади. Унинг ёғдуси битмас-туганмас бўлади.
Бироқ, сўниб қолибди-ку? Нега сўнди экан? Умуман хазинабонлар мангу яшайдилар деган гап аслида нисбий бўлса-да, уларнинг ёғдуланиш ва сўниш сабаблари бизга барибирам мавҳум. Сабабини билиш қийин.
Бу хазинабоннинг сўниш сабабини ўзимча мулоҳаза қилиб кўрдим. Мен каби сонсиз-саноқсиз инсонларнинг тарихларини ўз ичида сақлаган, ҳаётларини беҳуда нарсалару янглиш эътиқодлар учун сарф қилганларнинг муаррихи эмасмикин бу? “Ерда ётган мана бу сўник тош аскар эди, – деди тавоф учун ортимдан эргашиб келган бир киши. – У юртим дея ҳалок бўлиб кетганида, у билган юртдан асар ҳам қолмаган эди. Қаранг, ичкарироқда яна юзлаб тошчалар ётибди…”
Ерда ётган ғуж-ғуж тошчалар ўша-ўша, сўнган юлдузларнинг қолдиқларига, совиб қолган темир парчаларига ўхшар эди.
Осмон хира тусда, дашт аро изғирин шабада эсарди. Нарироқда бир тўда кишилар тўпланиб еб-ичиб ўтиришарди. Сўйилган қўйларнинг терилари кўзга ташланарди. “Тиғ тегмаган қўй бўлиши керак”, дер эди биров дўриллоқ овозда.
Авом, авом! Йўқ, каромату мўъжизалар бу авомнинг инсофга келиши учун берилмагандир? Ўзига берилган мўъжизалардан ҳеч қачон қониқмайдиган, яна ва яна кўлини чўзиб бетиним ва бетиним сўрашни, тиланишни яхши кўрадиган авом зотан сув устида сузмоқда, бўладиган воқеа-ҳодисаларни олдиндан билмоқда, хасталиклардан даво топмоқда, кўр-кўрона тимирскиланиб ҳаёти дунёдан яшаб ўтмоқда! Наҳр олдида, соҳилда қайиқ тургач, сув узра пиёда юриб ўтишдан не наф? Сув узра пиёда кетаётган киши емиш ҳақида ўйлармиди? Йўқ, албатта. Юпқа парда устида яратганнинг исмини айтиб кетаётган одам қўрқув ва ҳайиқиш ичра қадам босиши ҳақиқатга яқинроқ. Чунки юриб бораётган ғоят инжа сатҳ остида тубсиз чуқурликлар борлигининг ваҳми ҳар доим шуурида ўргимчак каби ўрмалаб туради. “Сени сув устида тутиб турган зот дунё узра ҳам мана шундай тутиб турмоқдадир”, деган қаттиқ садони эшитаётган бўлиши ҳам мумкин. Бўладиган воқеаларни олдиндан билиш янада ҳалокатлироқ билим эканига шубҳа йўқ.
Ниҳоясиз шу йўлимда кетар эканман, сўқмоқда яна бир мискин учради. Ёнида ёш бир бола бор эди.
– Худо йўлига садақа қилинг, болам, – деди мискин, ёлвориб. – Бу бола етим, мен ишлаб пул тополмайман. Худо ҳаққи, очмиз, озгина садақа қилинг.
Сўровлари ижобат бўлмаганларнинг биттасими бу? Азизлар қабри тепасида бу бебахт ҳам хазина ёки бойлик сўраб анча ёлворгандир? Дахма ичидаги зотнинг қай изтироблар ичида эканидан бехабар, пул, тилла, омад сўрагандиру тилаклари ижобат бўлмагач, тирикчиликнинг осонроқ йўлига ўтиб олгандир?
Уни қаттиқ маломат қилиб ўтиб кетдим. Мискиннинг кўзлари ёшланганини, эзилиб тупроққа ўтириб қолганини, болакай эса бошини эгиб маъюсланганини ҳам кўрдим. “Ҳой инсон, ёнингдаги ёш болангдан уялмайсанми, қай юз билан уялмасдан садақа сўрайсан?”
– Дилимни вайрон қилманг, – деди мискин. – Ҳар Мусога бир Хизр деганларини эшитмаганмидингиз, болам?
Яна қараганимда мискин ҳам, бола ҳам йўқ эди. Балки ҳўв ортда қолиб кетган дахма сари кетишгандир?
Шамол улар турган жойдаги дарахтнинг қуриган баргини узиб олди. Бироқ оёқларим остига олиб келиб урмади, балки узоқ-узоқларга учириб кетди.
* * *
Ҳа, баъзи кишиларнинг ер юзида тентирай-тентирай, ғалати нарсаларни сўраб-тилаб юришининг ўзиёқ бу оломондан узоқ туриш кераклигини билдириб турар эди. Умрларининг бир неча ўн йилини сарфлаб муҳташам баланд иморатлар қуриб, ичида олма қурти каби еб-ичиб семириб кеган кишилар азизлар қошига айниқса кўп келмоқда эдилар. Уларнинг жуда-жуда бахтсиз эканликларини кўрмоқда эдим. Эй бадбахт, ўзинг тилаган ҳашамнинг ичидасан-ку, яна қандай саодатдан лоф уряпсан, дедим фароғат илинжида келган бойлик эгаларига.
Эсимга дарахт шохида кўрганим олма қурти келди. Унинг ҳикматини ҳам дарровгина англай қолдим. Емишнинг энг лаззатлиси олма қуртига берилган экан. Бироқ ҳаёти мобайнида қуртлик мақомидан чиқа олмаслиги унинг қисмати эди. Ёдимга яна бир азизнинг ҳикмати келди, қурт жондин кечиб ипак бўлди, ипак қуртича ҳимматинг йўқми, демоқда эди у.
Лекин, мақбарлар қошига келиб турли нарсаларни сўрайдиганларга Тангрим сўраганларини беришини ҳам тушундим. Зидди берилмаслигини ҳам билдим. Ман этилган лаззатлар билан фароғат ҳеч ҳачон қўшиб берилмаслиги олов билан сувнинг бирлашолмаслиги каби эди. Оломон эса бетиним оқиб келар, дахма пойида ясланар ва тинмай, тинмай ҳожат сўрар эди. Бировнинг хасмини севиб қолган ёш йигит, ўғирлик қилиб қўлга тушиб қолишидан хавфсираган ўғри, гуноҳлари ва хатолари боис вужудига касаллик илашган нафси тўймаслар, “Бер! Бер! Бер” дея азизларнинг маконлари томон қўлларини чўза-чўза, баҳайбат оқим бўлиб оқар, оқар, оқар эдилар.
* * *
Ниҳоят, сўнгги – еттинчи авлиё дахмаси қошида чуқур ўйга ботиб узоқ, жуда узоқ ўтирдим.
Дахманинг нуроний хизматчиси – кекса чол елкамдан туртиб, “Турақолинг, саҳар вақти кира бошлади” дегандагина ўзимга келдим.
– Болам, жуда узоқ ўтириб қолдингиз. Юрагингизда армонларингизу таассуфларингиз қанчалар кўп бўлса ҳам, Тангри сўраганингизни албатта беради, ноумид бўлманг, – деди у кулимсираб.
Эҳ отахон, сизга нима ҳам дея олардим? Тилакларим ижобат бўлмади, бирон ерда ўзим истаган нарсага эришолмадим. Ҳазрати Хизрни қай тарз топиш мумкинлигига ўзимнинг ақлим етмади. Яна ниманиям сўрай? Энг оддий бир тилагим – Каъбани кўриш эди, ҳеч йўқса шу тилагим амалга ошармикин?
Гапларимни эшитиб, чол қўлларини дуога очди.
– Келинг унда, ўғлим, биргалашиб дуо қилайлик. Шояд тилагингиз ижобат бўлса.
Унга қўшилиб мен ҳам худойимдан шу ерда ётган азиз кишининг ҳаққи ҳурмати, муқаддас Каъбани кўрсатишини ёлвориб сўрадим.
Шунда… мўъжиза рўй берди!
Кўз ўнгимда Каъба ери қалқиб кўринди!
Воажаб! У ерда ҳеч нима йўқ, бўм-бўш… Каъба вайрон бўлиб кетган эди!
Нега? Нега?
Қулоғимга оқсоқолнинг сўзлари кирди: “Азиз-авлиёлар сираям сиз ўйлагандек кароматлару мўъжизаларга кўмилиб ётган кишилар эмаслар. Уларнинг янада ҳайбатлироқ изтироблари, армонлари ва афсуслари бор. Лекин Тангримнинг буюклиги – сўраганга сўралганни албатта беришидадир!..”
Ўгирилиб қараганимда, ёнимда ҳеч ким йўқ эди.
Лекин, ҳозиргина у турган ердаги бир дона қувроқ ўт жонланиб, яшил тус олган, икки дона митти баргчасини ёзиб ҳам улгурган эди!
Ҳаяжон ичра дахмадан қандай чопиб чиққанимни эслолмайман. Атрофимга аланглаб анча югурдим. Минг афсуски, атроф бўм-бўш, ҳеч кимса кўринмас эди. Яйдоқ бир қоятош тубида тиз букдим. Булоқчадан милтираб зилол сув қайнаб чиқар эди. Барча узуқ-юлуқ сафарларимнинг мазмуни садаф маржонидай тизилди-да, ҳикмати ақлимда ёлқинлана бошлади. Худди дашт ёнгани каби, узрлариму баҳоналаримни ёндира-ёндира, ақлу шууримни эгаллай бошлади бу ёнғин.
Турай десам, ўрнимдан қалққани мажолим йўқ. Жуда узоқ вақт изтироб ичра қолганим сабабли атрофимда буталар чангал ҳосил қилиб ўсган, тўзон ва чанглар устимга қўниб, баҳор ёмғирларида лойга айланган, қуёш қаттиқ қиздирганида сополсимон қатлам ҳосил қилган ва аллақачон фикрловчи қоятошга айланиб бўлган эдим.
Бағримда ҳашаротлар чопиб юришар эди. Устимда нимадир қимирлаганини ҳам сездим, қарасам – бир қуш, бошимга уя қурибди.
Юлдузлар учган кечаларда, ой ва чақмоқлар остида, елкаларимни тилкалаб, ҳамма нарсани ювиб кетадиган ёмғирлару жалалар тагида қаққайиб турар эдим, холос.
Ажабланарли жойи шундаки, нарироқдаги оғочлар остида бир тўп киши, гужум шохларига ранг-баранг латталарни бойлаб, остида еб-ичиб ўтиришарди. Яна бир тўп оломон теграмда айлана бўлиб олган эди. Кимдир тутила-тутила, янглиш тарзда тиловат қила бошлади. Хасталар, мажруҳлар, иши юришмаганлар, фарзандсизлар оломони бу ерда ҳам айни эди.
Нарироқда бир-иккита бола қўлида тумор, айланиб юрарди. “Бу – ҳазрати Хизрга дуч келган зот. Ҳаёти дунёда ўқиб юрган дуоларидан сотиб олинг”, деб қичқирарди қора соқолли давангирдай бир йигит.
Гужум остида тиғ тегмаган қўйлар сўйилмоқда эди. Атрофимда гир айланиб ўтириб олган кишилар ҳар доимгидек, ҳожатларини сўраб ялиниб-ёлворардилар.
Мен нима бера оламан сизларга? Излай-излай, излаганини тополмаган бир бандаман-ку? Тирикликнинг, яшашнинг, ҳаёт ва мамотнинг сирларига бир марта бўлсин боқишни истаб, боқолмасдан қолиб кетганимни билсайдингиз! Неки билсам, неки қилсам, бари беҳуда бўлиб чиққанини ҳам билсайдингиз!
Шу маҳал бир чол пойимга келди. Ёнида ўн бир-ўн икки ёшлар чамаси болакай ҳам бор эди. Сўз қотай десам, тилим йўқ… ўсмир эса мусаффо кўзларини менга тикиб, жим турар эди.
– Мана, Ҳазрати Хизрга дуч келган яна бир киши, – деди чол, соқоли титраб, ўғлига. – Дахмасининг ич-ичидан ёғдуланаётганини кўряпсанми? Бу одам ҳаёти дунёнинг сирларига етаман деб кўп уринди. Сўра, ўғлим, сидқидилдан сўрасанг, зоти ҳурмати, Худо тилагингни ижобат қилса ажабмас.
– Ростданми? – деди болакай, кўзлари чақнаб. Кейин ёнимга келиб, қўлларини сиртимга қўйиб, ўз тилакларини айтиб пичирлай бошлади.
Қўзғалмоққа уриндиму қўзғала олмадим.
Юлдузлар менинг ҳам тепамда ғуж бўлиб олишган, баъзилари ёруғ из қолдириб пастга шўнғир, ерда эса кичкина, совуқ темир парчалари ётар эди.
– Бобо, қаранг! Унинг ёғдуси сўна бошлади, – деди болакай тўсатдан, ҳайратланиб.
– Тавба, – деди чол ҳам. – Ғалати хазинабон экан-ку?!
…Кейин хўрсиниб, боланинг қўлидан тутди:
– Юрақол, болам, бизнинг борар манзилимиз бу эмас, бошқага ўхшайди…