Mavzu: Bionika asoslari va uning inson hayotidagi o’rni
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
Bionika asoslari va uning inson hayotidagi o’rni
|
Tez yordam. Tok urgan joyga birinchi etib kelgan kishi hammadan avval
shikastlangan kishini tok ta’siridan qutqarish lozim. Tok urishining oldini olish uchun o‘z-o‘zini himoya qilish vositalarini qo‘llab (rezina qo‘lqop yoki kovush kiyish, oyoq ostiga izolyatsiya qiluvchi material qo‘yish), rubilnikni o‘chirish, saqlash qopqonlarini echish, elektr simini quruq yog‘och bilan olib tashlash yoki yog‘och sopli boltada chopib tashlash kerak. Shikastlangan kishini xavfsiz joyga olib chiqish kerak va tezlik bilan tez yordam chaqirish lozim. Lekin shifokor etib kelguncha, darhol uni tiriltirishga kirishish kerak, ya’ni sun’iy nafas berish va yopiq yurakka massaj qilish. So‘ngra bemorni eng yaqin davolash muassasasiga olib boriladi. Xalk xujaligining barcha tarmoklaridagi rivojlanish darajasini elektr energiyasisiz tasavvur kilish kiyin. Lekin, elektr energiyasi inson mexnatini engillashtirib ish unumdorligini oshishiga olib kelish bilan bir katorda ,uning xaeti uchun xavfli xam xisoblanadi.Ishlab chikarishda uchraydigan boshka xavf manbalaridan elektr xavfi keskin fark kiladi. Chunki, ularni fakatgina maxsus jixozlar va asbob-uskunalar bilangina aniklash mumkin. Elektr tokidan jaroxatlanish asosan kuyidagi xolatlarda yuz berishi mumkin: 1. Elektr eyi orkali tok tasiri 2. Jixozlar korpusining metall kismlarida bexosdan tok sodir bulishi natijasida 3. Katta ulchamdagi mashinalarni elektr uzatmalari liniya- lariga ruxsat etilgan mikdordan kam masofada yakinlashuvi. Yukoridagi xolatlarga boglik xolda elektr tokidan jaroxatlanish sabablarini kuyidagi ikki guruxga, yani tashkiliy va texnik sabablarga ajratish mumkin: Tashkiliy sabablarga, ishchilarni elektr xavsizligi buyicha ukitilmaganligi va tegishli yuriknomalardan utkazilmaganligi; ishchilarni shaxsiy ximoya vositalari bilan taminlanmaganligi; elektr kurilmalarini muxandis-texnik xodimlar tomonidan konikarsiz nazorat kilinishi; elektrik kurilmalariga profilaktik tamirlash ishlarini sifatsiz olib borilishi; ish joylarida elektr kurilmalari va jixozlari bilan ishlash koidalari xamda kursatmalarining bulmasligi kiradi. Texnik sabablarga esa: tok utkazuvchi kismlarda ishonchli tusiklarni bulmasligi; elektr kurilmalari, jixozlari va utkazgichlarini notugri urnatilishi xamda elektr kurilmalarini urnatishda binolarning elektr xavfsizligi buyicha kategoriyalarini xisobga olinmasligi; ximoya va saklash kurilmalarining bulmasligi eki ularni notugri urnatilishi. Ishlab chikarishdagi elektr kurilmalarida sodir buladigan baxtsiz xodisalarning taxlili, asosan ushbu baxtsiz xodisalar elektr kurilmalari bilan ishlashga nomutaxassis ishchilarni kuyilishi, ximoya vositalari bilan taminlash va undan foydalanish masalalariga etiborsiz munosabatda bulish okibatida sodir bulaetganligini kursatadi. Shu sababli elektr kurilmalaridan foydalanishda baxtsiz xodisalarni oldini olish “Elektr kurilmalarini urnatish koidalari - (PUE)” talablariga tulik rioya etilishini talab kiladi. Elektr xavfsizligi deb insonlarni elektr toki, elektr eyi, elektromagnit maydoni va statik elektr tokining xavfli va zararli tasiridan ximoya kilishga karatilgan tashkiliy va texnik tadbirlar xamda vositalar sistemasiga aytiladi. Elektr tokining inson tanasiga tasiri bir necha faktorlarga, jumladan, tok kuchiga, inson tanasining elektr tokiga karshiligiga, kuchlanish mikdoriga, tok turiga va chastotasiga, tokni tasir etish vaktiga, tokning inson tanasi buylab utish yuliga xamda insonning shaxsiy xususiyatlariga boglik buladi. Elektr toki insonga uch xil, yani, ximiyaviy, issiklik va biologik tasir kursatadi. Ximiyaviy tasirda inson tanasidagi kon va boshka organik suyukliklar buzilishi mumkin. Issiklik tasirida esa tananing ayrim kismlarida kuyish xosil buladi. Biologik tasirda tananing tirik xujayralarini kuzgalishi va uygonishi okibatida muskullarni ixtiersiz ravishda tortishishi, kiskarishi yuzaga keladi. Yukoridagilarga mos xolda, elektr tokining inson tanasiga tasiri elektr zarba, elektr kuyishi va elektr shikastlanishi kurinishida bulishi mumkin.Ushbu tasirlar ichida elektr zarba eng xavfli xisoblanadi va u elektr tokining inson tanasidagi muxim azolari: yurak, upka, asab sistemasi va boshka shu kabi azolari orkali utishi natijasida yuzaga keladi. Elektr kuyishlar esa kuyidagi ikki xil kurinishda buladi: bevosita eki kontaktli -bunday xolat inson tanasining elektr kurilmalaridagi tok utkazuvchi kismlar bilan yaxshi kontaktda bulmasligi natijasida yuz beradi; bilvosita (“kosvenno’y”)-elektr simlarining kiska tutashuvi okibatida erigan metall parchalarining sachrashi eki elektr eylaridagi uchkunlar tasirida yuz beradi. Elektr tokining inson tanasiga tasirini belgilovchi faktorlar orasida tok kuchi mikdori asosiy kursatkichlardan xisoblanadi. Tok kuchini, inson tanasiga tasir darajasiga karab kuyidagi guruxlarga ajratishimiz mumkin: 1.Sezilarli tok (2 mA.gacha) . 2.Kuyib yubormaydigan tok (10…25 mA.) 3.Fibrillyatsion tok (50 mA.dan yukori). Elektr tokidan shikastlanishda inson tanasining karshiligi muxim rol uynaydi. Inson tanasining elektr toki tasiriga karshiligi terining xolatiga (kuruk eki xul, dagal eki mayin, jaroxatlangan eki jaroxatlanmagan), elektr simi bilan boglanish yuzasiga va darajasiga, tok kuchi va tok chastotasiga, tokning inson tanasi orkali utish yuliga xamda tasir vaktiga boglik buladi. Inson tanasining elektr tokiga karshiligi 1000 Om.dan 100000 Om.gacha bulishi mumkin. Odamning tok tasiriga karshiligi 30 sek. dan keyin taxminan 25%, 90 sek.dan keyin esa 70 % ga kamayadi. Inson uchun 10 mA gacha bulgan uzgaruvchan tok, 50 mA gacha bulgan uzgarmas tok xavfsiz xisoblanadi, shuningdek 0,05 a tok kuchi xavfli va 0,1 A tok kuchi xalokatli xisoblanadi. Elektrokimyoviy analiz usullari — moddalarni elektr toki yordamida tekshirishga asoslangan kimyoviy analiz usullari majmui. Amalda elektrokimyoviy analizning elektroliz (elektrogravimetrik analiz, ichki elektroliz, metallarni kontakt almashtirish — sementatsiya, polyarografik analiz) va titrimetrik (ampermetrik, konduktometrik, potensiometrik titrlash) usullaridan foydalaniladi. Elektrogravimetrik analiz elektroliz natijasida hosil boʻlgan elementning massasini aniqlashga asoslangan. U, asosan, rangli, ogʻir va baʼzan qora metallarni miqdoriy aniqlashda yoki ularni bir-biridan ajratishda qoʻllanadi. Ichki elektroliz usuli turli materiallar tarkibidagi metallar miqdorini aniqlashda qoʻllanadi. Metallarni kontakt almashtirish (sementatsiya) usulidan modda tarkibida juda oz miqdorda uchraydigan metallarni ajratib olishda va ularning konsentratsiyalarini oshirishda foydalaniladi. Polyarografik usulda analiz qilinishi zarur boʻlgan modda eritmasi simob tomchilardan iborat katod yordamida elektroliz qilinadi. Bunda modda sifat va miqdoriy jihatdan analiz qilinadi (qarang ). Titrimetrik usullarda neytrallanish, choʻktirish, kompleks hosil boʻlish, oksidlanishqaytarilish reaksiyalarining tugashi indikatorlar ishtirokida titrlash yoʻli bilan aniqlanadi. Ampermetrik usulda titrlashning tugashi mikroelektrod maʼlum potensialga ega boʻlganida tok kuchining keskin oʻzgarishi boʻyicha (qarang ), konduktometrik usulda esa eritmaning elektr oʻtkazuvchanligi oʻzgarishiga qarab aniqlanadi. Potensiometrik titrlash usulida eritmadagi moddaning konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Elektrokimyoviy analiz usullari Elektrokimyoviy analiz usullarining umumiy tavsifi va sinflanishi. Elektrokimyoviy zanjir. Indikatorli elektrod va taqqoslash elektrodlari. Elektrokimyoviy muvozanat potensiali. Tok o’tayotganda elektrokimyoviy zanjirlarda kuzatiladigan hodisalar: kuchlanishning qarshilik ta’sirida pasayishi, konsentrasion va kinetik qutblanishlar. Potensiometrik analiz usuli Potensiometrik analiz usullarini asosiy prinsiplari va ularni sinflanishi. To’g’ridanto’g’ri potensiometriya (ionometriya) va potensiometrik titrlash. Elektrod potensiallari va ularning paydo bo’lish mexanizmlari. Potensiometriyada ishlatiladigan elektrod turlari: 1-chi va 2-chi tur elektrodlari, oksidlanish-qaytarilish, membranali va ionselektivelektrodlar. Taqqoslash elektrodlari: kalomel va kumush xloridli elektrodlar. Ionometriya Ionometriya, asosiy tushunchalar va usulini mohiyati. Ionselektiv elektrodlarining sinflanishi, ularning elektr almashuvchi elektrodlardan afzalligi. Qattiq gomogen va geterogen membranali ionselektiv elektrodlar. Suyuq membranali elektrodlar. Fermentli elektrodlar. Membranali elektrodlarning selektivlik koeffisiyenti. .Potensiometrik titrlash Potensiometrik titrlashda kimyoviy va elektrokimyoviy reaksiyalarga qo’yiladigan talablar. Titrlash jarayonida to’g’ri potensiometriya yordamida aktivlikni va aniqlanayotgan moddani potensialini va elektrod potensialini aniqlash Titrlash egrilari Titrlash egrilari. Potensiometrik titrlashda titr nuqtasini aniqlash usullari. Suvli va suvsiz eritmalarda titrlash. Kislota-asosli potensiometrik titrlash, kuchli va kuchsiz protolitlarni, ko’p protonli va ularni aralashmalarini titrlash usullari. Ekvivalent nuqtani aniqlashda potensiometrik aniqlashda titrlash kriteriylari. Kompleksonometrik va cho’ktirish uslubi potensiometrik titrlash. Potensialni har xil omillarga bog’liqligi, titrlash egrilari. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarni titrlash meyori. 2 ta oksidlovchi yoki qaytaruvchilarni aralashmasini titrlash meyori. Potensiometrik titrlash xatolarini baxolash. Potensiometrik titrlash uchun ishlatiladigan asbob-uskunalar. Elektron mikroskopiya usullarini tibbiyotda ahamiyati Reja 1. Mikroskopning tuzilishi va turlari 2. Zamonaviy mikroskoplarning ayrim turlari 3. Mikroskopning asosiy komponentlari 4.Mikroskopning biologiya va tibbiyotdagi ahamiyati 5.Mikroskop bilan ishlash qoidalari Mayda biologik obyektlar (viruslar, mikroorganizmlar, sodda hayvonlar, ko‘p hujayralilar)ni asosiy tekshirish usularidan biri ularni kattalashtiruvchi optik asboblar — mikroskoplarda (micros — mayda, juda kichik, copeo — ko'raman) o‘rganishdir. Mikroskoplar xilmaxildir (yorug'lik, elektron, luminessent, fazo- kontrast, fluoressent, polarizatsiyalovchi va boshqalar). Ulardan eng ko‘p qo‘ llaniladigani yorug'lik mikroskopi bo'lib, u biologik tadqiqotlardagina emas, tibbiyotda ham amaliyot shifokorlari uchun laboratoriya tashhisi uchun eng zarur asboblardan biridir . Mikroskopik tadqiqot usullari - mikroskop yordamida turli ob'ektlarni o'rganish usullari. Biologiya va tibbiyotda bu usullar o'lchamlari inson ko'zining ruxsatidan tashqarida bo'lgan mikroskopik ob'ektlarning tuzilishini o'rganish imkonini beradi. Mikroskopik tadqiqot usullarining (M.m.i.) asosini yorugʻlik va elektron mikroskopiya tashkil etadi. Amaliy va ilmiy faoliyatda turli ixtisoslikdagi shifokorlar - virusologlar, mikrobiologlar, sitologlar, morfologlar, gematologlar va boshqalar an'anaviy yorug'lik mikroskopiyasidan tashqari, faza-kontrast, interferentsiya, lyuminestsent, polarizatsiya, stereoskopik, ultrabinafsha, infraqizil mikroskopiyadan foydalanadilar. Bu usullar yorug'likning turli xossalariga asoslanadi. Elektron mikroskopiyada o'rganilayotgan ob'ektlarning tasviri elektronlarning yo'naltirilgan oqimi tufayli paydo bo'ladi. Ob'ektlarning kattalashtirilgan tasvirlarini berish uchun ikkita linzali tizimning xususiyati 16-asrda ma'lum bo'lgan. Gollandiya va Shimoliy Italiyada ko'zoynak linzalarini yasagan hunarmandlarga. Taxminan 1590 yilda M tipidagi asbob Z. Yansen (Niderlandiya) tomonidan qurilganligi haqida dalillar mavjud. M.ning tez tarqalishi va ularning, asosan, optik hunarmandlar tomonidan takomillashtirilishi 1609—10-yillardan boshlanadi, G. Galiley oʻzi yaratgan teleskopni oʻrganar ekan (qarang. Spotting Scope), uni M. sifatida ishlatib, linzalar orasidagi masofani oʻzgartirgan. va ko'zoynak. M.ni qoʻllashning birinchi yorqin muvaffaqiyatlari ilmiy tadqiqot R. Guk (taxminan 1665 yil; xususan, hayvon va oʻsimlik toʻqimalarining hujayrali tuzilishga ega ekanligini aniqlagan) va ayniqsa, M. (1673--77) yordamida mikroorganizmlarni kashf etgan A. Levenguk nomlari bilan bogʻliq. 18-asr boshlarida Rossiyada M. paydo boʻldi: bu yerda L. Eyler (1762; Dioptrisa, 1770—71) M. ning optik birliklarini hisoblash usullarini ishlab chiqdi. 1827 yilda J. B. Amici M.da birinchi boʻlib immersion linzadan foydalangan. 1850 yilda ingliz optikasi G. Sorbi qutblangan yorug'likdagi ob'ektlarni kuzatish uchun birinchi mikroskopni yaratdi. 19-yilning 2-yarmi va 20-asrda M.ning har xil turlarini mikroskopik tekshirish usullarining keng rivojlanishi va takomillashtirilishi. M.da yorugʻ boʻlmagan jismlar tasvirini hosil qilishning klassik nazariyasini ishlab chiqqan (1872—73) E. Abbening ilmiy faoliyati ilmiy faoliyatga katta hissa qoʻshdi.1893 yilda ingliz olimi J.Sirks. interferentsion mikroskopiya uchun asos. 1903 yilda avstriyalik tadqiqotchilar R. Zigmondy va G. Siedentopf deb atalmish yaratgan. ultramikroskop. 1935 yilda F. Zernike M.da yorugʻlikni kuchsiz tarqatuvchi shaffof jismlarni kuzatish uchun fazaviy kontrast usulini taklif qildi. Mikroskopiya nazariyasi va amaliyotiga boyqushlar katta hissa qo'shgan. olimlar - L. I. Mandelstam, D. S. Rojdestvenskiy, A. A. Lebedev, V. P. Linnik. Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|