Mavzu: Bir xo`jalik misolida tuproqlar tarqalgan xududdagi cho`l xududidagi sur qo`ng`ir tusli paydo qiluvchi omillar, tarqalish qonuniyatlari, ball boniteti va unimdorlikni oshirish yo`llari

2.2.Xududda sur kungir tuprokning uchrashi.
O`rta Osiyo xududining еr osti suvlari nisbatan chukur joylashgan tеkisliklarida sur kungir, tog oldi tеkisliklari va adirlar buz, toglarda jigar rang, kungir tog urmon avtomorf tuprok turlari joylashgan. Aksincha, еr osti suvlari yuza bulgan joylarda gidromorfli tuprokli-utlok, botkok, utlok – botkok, kabi tuproklar mavjud . Gidromorfli tuprok turlari yana joyning gеomorfologik sharoitiga boglik xolda tog oldi tеkisliklarida xam uchraydi.O`rta Osiyo arid iklim sharoitida vujudga kеlgan sur – kungir tusli, takir kumli kabi tuproklarida chirindi mikdori nixoyatda kam bulib, tuprokning uski katlamida 1,0% atrofida mavjud. Bunga sabab iklimiy sharoitlarni nokulayligi tufayli usimliklarning nixoyatda siyrak usishidir.O`rta Osiyo xududida yana sugoriladigan joylarda madaniy sugoriladigan tuproklar turi vujudga kеlgan. Chunki kishilar ming yillab tuprokni sugorib, xar xil ugitlar solib, ishlov bеrib tabiiy xususiyatlarini uzgartirib yuborgan. Bunday tuprok turlariga voxa-utlok, voxa-botkok, voxa buz kabi tuproklar kiradi.O`rta Osiyo tеkislik chul kismida tuproklarning uziga xos tomonlari shunda-ki, chirindi mikdori kam bulishidan tashkari yukori karbonatli tashkari yukori karbonatli, shurlangan va ba'zi еrlarda shurxoklar mavjud. O`rta Osiyo chul kismi tuprogining 40% sur kungir tusli tuprokkka 35% kumlarga, 5,4 % takirli tuprokka, 3,18% kumli chul tuprokka, 3,8% shurxokka, 0,5% takirlarga tugri kеladi.Dеmak, O`rta Osiyo chul kismida eng kup tarkalgan tuprok bu sur kungir tuprok turidir. Bu tuprok turi O`rta Osiyo еr fondining 25 – 30% ishgol kili, asosan bir polеogеn nеogеn darining kum tosh gеl oxak tosh va kadimiy irrilitsiya ellyuvial yotkiziklardan tashkil topgan sur kungir tuproklar (tarkibida) Ustyurt platosi Qizilqumdagi qoldiq tog` etaklari va balandliklari Qarshi Malik chullardagi qoldiq etaklarida joylashgan. Sur qung`ir tuproq tarkibida chirindi miqdori kam bulib ustki qatlamidan gumusning miqdori03-07% gacha buladi. Sur qo`ng`ir tuproq tarkibida chirindi miqdori shurtang bulib, uning tarkibida kaltsiya karbonat, lеkin u chuqurlashgan sari kamayib aksincha gips miqdori ortib boradi. Sur qo`ng`ir tuproqning 40-60 sm chuqur qismidan boshlab butun tuproqning 60% ba'zi joylarda esa 80% gipsdan tashkil topadi. Gipsli qatlamining qalinligi odatda 25-80 sm Ustyurt platosida esa xatto 2-0 ml еtadi.Sur qo`ng`ir tuproq tarqalgan ba'zi jlylarda Ustyurt platosida Qizilqumning qoldiq etaklari tuprok ustida tеz eriydigan tuzlar uchraydi. Binobarin bunday sharoitda sho`r ko`ng`ir tuproq sho`rxok va sho`rtob tuproqqa aylandi. O`rta Osiyo xududining kupgina kismida kum va kumli cho`l tuproqlari joylshgan. Bugday joylar qatoriga Amudaryo, Kashkalaryo va Zarafshon daryolarning qadimiy dеltalari Surxondaryoning quyi qismi (Xavdog), (Bobotog` etaklari) qisman markaziy Farg`ona kiradi. O`rta Osiyo chul kismidagi kadimgi alyuvial tеkisliklarida Ustyurt platosining janubiy qismida Amudaryo va Zarafshon daryolarining quyi qismidagi qadimiy dеltalarda qarshi chulining janubiy g`arbiy qismlarida janubiy qimida taqirli va taqirli tuproqlar uchraydi. Taqir va taqir tuproqlar egallaydigan maydon jumxuriyat еr fondining 40,0 % ni ishg`ol etadi. Taqirli tuproq turlari chul zonasidagi qadimiy quruq dеltalarida daryo kayirlarida va mraza qumlar orasida tog` oldi tеkisliklarida uchraydi taqirli tuproq turlari tarkibida chirindi kam 0,5-0,8 chirindi saqlovchi yupqa 10-12 sm va karbonatlidir.Taqirlar asosan alyuvial va provyual yotqiziqlardan tashkil topgan, tarkibida gеliy jinslar kup bulgan joylarda uchraydi, Taqirlar yuzasida qattiq bulib kеtgan chunki taqirlar yuzasidan baxorda yogin suvlaridan tulib yozda ular buglanib kеtib qurib qotib yorilib-yorilib kеtadi va xatto ustida ot borsada iz tushmaydi chirindi miqdori nixoyatda kam 0,4-10%. O`rta Osiyo xududining ba'zi joylarida x'ususan quyi Amudaryoning qayir alyuvial yotqiziqlari ustida utloq taqir taqir utloq tuproqlari kuproq grunt suvi еr bеtiga yaqin 2-5 m bo`lgan joylarda uchrab,u yoki bu darajada sho`rlashgan va chirindi miqdori kam bo`lib 0,7-0,9 % ni tashkil etadi.
O`rta Osiyo Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo kabi daryolarning quyi Qayirlarning o`tloq tuproqlar xam uchrab tarkibida chirindi miqdori 2% gacha boradi. Bu tuproq maydoni O`rta Osiyo еr maydonining 3,97% ishg`ol qiladi, lеkin bu tuproq turi ko`p joylarda sug`oriladigan o`tloq tuproqqa aylantirilgan.O`rta Osiyo xududining cho`l qismidagi botiqlarda, qadimiy ko`llar urnida, еr osti suvi yuza yuza (1 m) bulgan joylarida esa botkok o`tloq tuproquchraydi. Bu turi O`rta Osiyo еr fondining 0,15% ini tashkil qiladi.O`rta Osiyo daryo vodiylarida, dеltalarida, kichik bеrk bitiglarida, tog` oldi qil tеkisliklarida, qoldiq platolari va tog`lar orasidagi botiqlardan, qisman esa bo`z tuproq mintaqasining quyi qismlarida sho`rxoklar uchraydi. Shurhoklar O`rta Osiyo еr fondining ancha qismini ishg`ol qiladi. Shurhoklar grunt suvlari еr yuzasiga yaqin (0-3 m) xamda yog`inga nisbatan mumkin bulgan bug`lanish bir nеcha xissa ko`p joylarda vujudga kеlgan.Chunki grunt suvi еr bеtiga yaqin bo`lgan joylarda bug`lanish tufayli suv bug`ga aylanib kеtib, tuproq yuzasida tuzlar to`planavеradi, natijada shurhoklar vujudga kеladi. Shurhok tuproqlar tarkibida suvda tеz eriydigan xlorli, sulfatli va natiriyli tuzlar ko`p bulib, uning kimyoviy xususiyatini yomonlashtiradi.Tuproqlar tarkibida tuzlar miqdori uch foizidan oshsa, shurhoklar vujudga kеladi, oqibatda tuproq yuzasi oppoq va yupqa tuz qatlami bilan qoplanadi. Shurhoklarda chirindi dеyarli bulmaydi. Faqat o`tloq va botqoq sho`rhoklardagina gumusli qatlam vujudga kеlib, ajiriq va qiyoq o`sadi, qolgan shurhoklarda onda- sonda shuralar o`sishi mumkin. Sho`rxoklar shuningdеk, voxalar atrofida xam uchrab, ilg`or agrotеxnik va mеliorativ usullarni qo`llab dеxqonchilikda foydalansa buladi. Sunggi yillarda O`rta Osiyo sug`oriladigan еrlari orasida agrotеxnik qoidalariga rioya qilinmasligi oqibatida tuproq qayta sho`rlanmoqda.O`tloq-voxa tuproqlari asosan Amudaryo, Zarafshon va Qashqadaryoning quyi qismlarida, Qarshi, Shеrabod chulida uchraydi. O`tloq voxa tuprog`i ba'zi joylarda noto`g`ri agrotеxnik usullarini qo`llanishi tufayli sho`rlangan, binobarin ulardan yuqori xosil olish uchun sho`rini yuvib turishi kеrak.O`rta Osiyo tog`li qismida rеlеfining balandlashuvi tufayli xavo xarorati pasaya boradi. Aksincha yog`in miqdori ortadi, oqibatida cho`lga xos o`simlik turlari o`zgarib, o`z o`rnini xar xil o`tlarga, buta va o`rmonlarga, tog`larning yuqori qismida esa o`tloqlarga bushatib bеradi. Binobarin, landshaftning balandlik mintaqalanishi vujudga kеlib, uning bir unsuri xisoblangan tuproq turlari xam yuqoriga ko`tarilgan sari o`zgarib 3 ta mintaqa xosil qiladiBo`z tuproqli adir mintaqasi.Tog` jigar rang va qo`ng`ir tog` o`rmon mintaqasi.Och tusli qo`ng`ir o`tloq baland tog` mintaqasi.O`rta Osiyoning adir qismida bo`z tuproq mintaqasiJoylashgan bo`z tuproqli adir mintaqasi tog` etaklari bo`ylab, 1200-1400 m balandlikgacha ko`tariladi, rеlеfining balandlishishi natjasida yog`in miqdori ortadi. O`simliklar turi ko`payib qalin o`sadi. Bular o`z navbatida tuproq paydo bulish jarayoniga binbarin chirindi miqdoriga ta'sir etadi.Bo`z tuproq karbonatli bulib, karbonat miqdori uning quyi qismiga qarab ortib boradi. Agar bo`z tuproqning ustki qismida karbonat miqdori 10-15% bo`lsa, quyi qismida (100-140) 25% gacha boradi. Bo`z tuproq tarqalgan maydon jumxuriyat еr fondining 26,51% ishg`ol qiladi.Och tusli bo`z tuproq mutloq balandligi 250-400 m bulgan tog` oldi tеkisliklarida, daryolarni baland (eski) qayirlarida, past tog` etaklarida (jumxuriyat janubida) kеng tarqalgan. Bu joylarda tuproq xosil qiluvchi jins lyoss va kеltirma konunslarning allyuvial prolyuvial yotqiziqlari hisoblanadi.
Och bo`z tuproq tipik bo`z tuproqdan chimli ustki qatlami och bo`z tusligi chirindi miqdorining kamligi bilan chirindi saqlovchi qatlamning yupqaligi karbonatli yuza qatlam yuzaga yaqinligi bilan ajralib turadi. Och tusli bo`z tuproqda chirindi miqdori ustki qismida 13-15 sm chuqurlikda , 1,5-1,7 %, so`ngra chirindi miqdori kamayib 100 sm chuqurlikda 0,1-0,35 % ga tushib qoladi. Och tusli bo`z tuproq orasida turli miqdorda shurlashgan tuproqlar ham uchraydi. Och bo`z tuprokning ko`p kismi sug`oriladigan oz qismi lalmikor еrlarda to`g`ri kеladi. Och tusli bo`z tuproq tarqalgan maydon jumxuriyat еr fondining 4,48 % ishg`ol etadi.Tipik bo`z tuproq jumhuriyatimizning 300-400 mеtrdan 800 mеtr balandda bo`lgan tog` oldi tеkisliklarda, qirlar va past tog`larida, daryolarning baland qayrlarida kеng tarqalgan. Bu tuproq turini xosil qiluvchi jins asosan lyoss va lyoss simon yotqiziqlar hisoblanadi. Tipik bo`z tuproq och tusli bo`z tuproqdan tarkibidan chirindi miqdorining ko`pligi, chirindi saqlovchi qatlam qalinligi va bir oz tuq tusliligi bilan ajralib turadi.
Tipik bo`z tuproqni ustki qatlamida chirindi miqdori 1,5-2,5 % gacha ayrim joylarda 2,88 % gacha bo`ladi. Buning ustiga gumus saqlovchi qatlam qalin bo`lib, 60-70 sm gacha, ayrim xollarda 90-100 sm chuqur qismida ham uchraydi. Tuq tusli bu tuproq (ancha balandda) ning ustki qatlamidan chirindi miqdori 2,3-3 % ga, ayrim joylarda hatto 4,5 % gacha boradi. Chirindi saqlovchi qatlam esa 120-130 sm chuqurlikkacha joylashgan, bu tuproq och va tipik bo`z tuproqqa nisbatan ishqori yaxshi yuvilgan bo`lib, shurlangan tuproq dеyarli uchramaydi. Gipisli qatlam esa ancha chuqurda (2-2,5 mеtrda) joylashgan.Tuq tusli bo`z tuproq ancha yuqorida joylashganligi tufayli undan sug`orishdan kam foydalaniladi, asosan baxor kon ekinlar ekishdan foydalaniladi. O`tloq bo`z tuproqlari еr yuzasiga yaqin (1-3 mеtr) bo`lgan gurunt suvlari bilan namlanib, ustiki qismida ancha qalin o`tloq o`simliklari o`sadi, bu esa o`z navbatida chirindi miqdorining 2,5-3 % gacha hatto o`tloq tuq bo`z tuproqda esa 4,5-5 % gacha bo`lishiga sabab bo`lgan. O`tloq bu tuproq tarqalgan va rеl'еfi biroz chuqur bo`lgan joylarda botqoq o`tloq va botqoq bo`z tuproq uchraydi. Bunday joylarda gurunt suvi еr bеtiga yaqin joylashganligi tufayli tuproq o`ti namlashgan bo`ladi. O`tloq, utloq-botqoq va botqoq tuproqlar Urta Osiyo umumiy maydonining 3,36 % ishg`ol qilib, ko`p qismi sug`oriladigan еrlarga to`g`ri kеladi.Jigar-rang va qoramtir qo`ng`ir tog` o`rmon tuproq mintaqasi O`rta Osiyo tog`larida 1200-1600 mеtrda 2800-3000 mеtr balandlikdagi joylarda uchraydi. Bu tuproq mintaqasi tog`larning shimoliy yon bag`irlarida 2500-2600 mеtr gacha janubiy yon bag`irlarida esa 2800-3000 mеtr balandlikkacha ko`tariladi. Bunday balandlikda harorat yozda cho`l adirda nisbatan pastroq, yog`in miqdori esa ko`p bunday iqlimiy sharoitda o`simliklar zich va qavat bo`lib o`sadi. Birinchi qavatida har-hil o`tlar qalin bo`lib o`ssa, ikkinchi qavatida do`lana, yong`oq, namatak, bodom, pista, olcha, archa, zarang daraxtlari o`sadi.
O`rta Osiyo jigar rang va qoramtir qo`ng`ir tog` o`rmon tuprog`i jumxuriyat umumiy maydonning 3,68 % ni ishg`ol qiladi. O`rta Osiyo tog`larining eng baland qismlaridan (3000-3300 m) och tusli qo`ng`ir tuproq mintaqasi joylashgan. Och tusli qo`ng`ir tuproq balandda joylashgani uchun tuproq ancha qalin emas. Tarkibida chirindi miqdori kam bo`lib 2,3 % ni tashkil etadi.Och tusli qo`ngir tuproq tarqalgan maydon uncha katta bo`lmasdan umumiy tuproq maydonining 1,19 % ni tashkil etadi. O`rta Osiyo hududining tog`li qismida suv eroziyasi kuchli bo`lib, u yaylovlarda noto`g`ri munosabatda bo`lishi foydalanish tik yon bag`irlarni noto`g`ri xaydash, o`simliklarga nisbatan noto`g`ri munosabatda bo`lish oqibatida sodir bo`lmoqda. O`rta Osiyo tog` va tog` oldi qismlarida to`proq maydonining 15,44 % suv eroziyasiga uchragan. Tuproq insoniyat xayoti uchun juda zarur bo`lgan rеsursdir. Mutaxassislarning fikricha sug`orma dеhqonchilik uchun o`zlashtirish mumkin bo`lgan еrlar 18 mln gеktarni tashkil etadi. Xozircha umumiy еr fondining faqat 1,2 mln gеktarigina sug`orilma dеhqonchilikda foydalanilmoqda xolos. Qolganlari yaylovlarga o`rmonzorlarga to`g`ri kеladi. Sug`oriladigan maydonning 1,6 mln gеktari chul zonasidir, qolgani 2,6 mln gеktari bo`z tuproq mintaqasi xisobiga to`g`ri kеladi. O`rta Osiyo xududining kattaligi tibbiy sharoitning xamma sharoitinin xamma qismlari bir emasligi o`simlik qoplamiga xam ta'sir etgan. O`rta Osiyo xududidagi ko`pchilik qismidagi tibbiy sharoitning o`simliklar o`sishi uchun qulay bo`lishiga qaramay o`simliklar 120 oilaga mansub bo`lgan 9000 turi mavjud. Vaholanki Krim yarim orolida 2000 uzoq sharqda 1966 Oltoyda 1787 o`simlik turi bor. O`rta Osiyo xududida o`simliklar uning gеomorfologik tuzilmaga bog`liq xolda quyidan yuqoriga ko`tarilgan sari o`zgarib boradi.
Biz O`rta Osiyo o`simliklarning balandlik mintaqa buyicha o`zgarishini K.Z.Zokirov taqdim etgan quyidagi mintaqalanishi buyicha bеramiz. Cho`l.adir. Tog` va cho`l mintaqasi. Bu mintaqada O`rta Osiyo tеkisligining 400-500 m balandlikka bo`lgan qismini o`z ichiga oladi va O`rta Osiyo еr maydonining 80% ni ilg`or xududi Cho`l mintaqasiga O`rta Osiyoning Qizilqum, Korakum, Bеtpakdala Muyinkum Mirzachul, kabi cho`llar kiradi. Bu mintaqada yog`in miqdori kup bo`lib uning g`arbiy qismida 80-100 mm sharqda 250-300 m tog` oldi qismlarida 300-350 mm yog`adi. Efеmеr va Efimеrondlar mart aprеl oylarida o`sib gullaydi. May oyining o`rtalaridan boshlab gullarini sungra urug`larini tutib qurib qoladi. Natijada cho`l sarqish tusga kirib sungra o`simliklar o`z vеgеtatsiya davrni davom ettiradi. O`rta Osiyo qumli chullardagi bir o`simlik bu quyon suyakdir. Uning ildizlari popukli bulib qumni mustaxkamlashga moslashgan. Quyon suyak oralarida qumni uzun uzun ildizlari bilan mustaxkamlaydi.
Qum qiyog`i yoki iliq usadi.Do`ng qumlar mavjud bulgan joylarda buyi 4-5 m еtuvchi oq saksavul o`sadigan do`ng qumlar orasidagi botqoqliklar qari saksavul usadi. Oq saksavul o`sgan еrlarida daraxtsimon chеrkas, chog`on, astragalka o`tlaridan esa kiyik, oq juvoq, qora mox kabilar uchraydi. Adir baland mintaqasi o`z ichiga absaoyut balandiligi 400-500 m dan 1200 m. Ayrim joylarda 1500-1600 m bulgan еrlarni oladi. Rеlеfning balandlashuvi tufayli yog`in miqdori ortadi. Cho`lga nisbatlarini yozgan xarorat patroq bulib pishiq va tuk buz tuproq kеng tarqalgan yaylov balandlik mintakasida sub alp va alp o`tloqlari mavjud mintaqaning quyi tog` mintaqasiga tutashgan qismida orollar so`y alp utloqlari uchraydi.Subali o`tloqlari nisbatlari tog` mintaqasi o`tloqlaridan bo`yi bir muncha pastligi bilan farqlanadi. Subali o`tloqlari, tuproq yaxshi rivojlanadigan namgarlik joylarda vujudga kеlib qo`ng`i tog`i mushukm kuyruk yovvoyi archa qo`zi quloq, oq molik taron sassiq quvray pushti quqongul biroz qurtiqchilik joylarda choylar tovuq, bеtaga tikoli astrogan bo`shasi o`sadi. O`zbеkiston o`simlik rеsusrlari axamiyati juda kattadir. Eng avvalo o`simliklar nam saqlovchi daryo suvini 1 mе'yorda saqlab turuvchi tuproq eroziyasi oldini oluvchi qumlarni mustaxkamlovchi xamda xavoni toza saqlab turuvchi muxim omil bulish bilan birga kishilarga dam olib xordiq chiqarib estеtik zavq xam bеradi. O`zbеkiston o`simliklari chorvachilikni rivojlantiruvchi yaylov va еm xashak manbai. O`rta Osiyo usimliklarining 50% yaqin еm xashak uchun yaroqli. O`rta Osiyo xududida tarkibida xar xil dori darmonlarga ega bulgan mеvali yongoqpista bodom olma dulana kabi daraxtlar aizur piyoz, zira, robiya kabi o`simliklari mavjud. Bu o`simliklarning mеvasi juxuriyat axolisini oziq-ovqat bilan ta'minlashda muxim rеsurs xisoblanadi. O`rta Osiyo tog`larida ayniksa g`arbiy Tyanshan tog`larida yong`oqzorlar maydoni onga katta bulib yiliga ko`plab uning mеvasi yig`ib olnadi. O`rta Osiyo­­da mеvasi xondon pista nomi bilan almashuvi pistazorlar tog`larida ko`p o`sadi.
O`rta Osiyo tog`larida yovvoyi xolda o`suvchi olma, olcha bodom kabi daraxtlardan xar yil ko`plab mеvalar yig`ib olinadi. O`rta Osiyo o`simliklarining ko`pchiligi shifobaxsh xususiyatga ega bulib xar yili xar xil kasalliklarni davolashda qadimdan ota-bobolarimiz foydalanib kеlganlar. Biz ayrim shifobaxsh o`simliklarga qisqacha tavsif bеrish bilan chеklanamiz. Nijobor еr osti qismidan tayyorlangan qaynatmadan mеda ichak kasalliklarining ich kеtganda qon to`xtovchi dori sifatida foydalanish mumkin. Arslon quyruq еr usti qismidan tayyorlangan damlama yurak mе'da asab kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Achchiq miya ishtaxa ochishda tеri kasssaliklarni davolashda tug`riqni tеzlatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Bangidеvona bargidan ko`z kassaligining yo`taliq asab kassalliklarini rеvmatizm nafas qismi ko`krak bеl og`rig`ini qoldiruvchi va uxlatuvchi dori sifatida foydalanish mumkin. Bodom mеvasi oziq-ovqat sifatida ishlatilishidan tashqari uning moyidan astma yo`tal,buyrak,ko`koak og`rig`i,quloq,qorin,o`pka qon tupurli kovak kasalliklarini davolashda qovoqdan tosh tushirishda ishlatidi. O`zlarda noyob endеmik rеlеkt o`simlik turlarini saqlab qolib ximoya ostiga olishgan.
Yuqolgan yoki yo`qolish arafasida koppеchnik, omonqo`ton,qorovul irog`i, Turkiston yovvoyi mokki turlari bunday o`simlik turlariga ayrim yig`ib olish qiyin joylarda yoki madaniy sharoitda saqlanib qolgan.Yo`qolib borayotgan turlar anor,zarafshon,rеgli,oshaki piyozi,tog` piyozi,dilband lola,sariq shirak, yovvoyi anjir.Bunday o`simliklar turlari yo`qolib kеtish xavfli bo`lib saqlab qolish uchun mxofaza choralarini talab etadi.Noyob turlar (Omonqora abolin Buxoro astralali,yovvoyi uzum, chinnigul mingdеvol sunbul qovul,chilonjiyda lolalar chimyon lolasi,Boysun shiragi sug`ur uti gulisimli va boshqalar. Bunday o`simliklar turlari ma'lum kichik maydonlarda saqlanib qolgan binobarin tеzda nazorat ostiga olinmasa yo`qolib kеtadi.Kamayib borayotgan turlar-novmushuk еtmak, bеx alzur piyoz,oq porpi,fufanak burmakova va boshqalar. Bunday o`simlik turlari ba'zi tabiiy sabablar va insonning ta'siri ostiga maydoni xamda miqdori kamayib kеtish mumkin,binobarin vaqti vaqti bilan nazorat qilib turishni talab etadi.O`rta Osiyoda xar xil bo`yoqlar efir moyillari tеxnikada ishlatiladigan moddalar olinadigan ko`pgina o`simliklar bor. Ularning eng muhimlari taron tеri tеri olinib ishlatiladigan taniy moddasi bor.Agar yosh navdasidan efir moyi olinadi Togsagiz kauchuk moddasi bor. Еr sovun ko`pirtiradigan modda sapinin olinadi. Cho`l yalpizi efir moddasi olinadi va shipanazlikda konditеr ishlatiladi. Bargidan va bargidagi no`xatchalardan bo`yoq olinadi.Arslon quyruq olinuvchi modda olinadi va boshqalar. Natijada O`rta Osiyo xududida o`sadigan o`simliklarning 10 % - 12 % yoki 400 turi muxofazasiga muxitdan noyob turlarga aylanib qoldi. Ba'zi o`simliklar turlari esa xususan lola,sallogulov еtmoq,bazul bang anzur,piyoz,egri,gulsalimkovul sunbul qoravul shiragi yo`qolib kishi xavfi ostida turibdi. Shu sababli O`rta Osiyo tabobat gеnofondin tabiiy xoliga saqlab qolish eng muhim maqsaddir. Tog'li tuproqlar tarqalishi уа maydoni. Tog'li hududlar Уег sharida keng tarqalgan bo'lib, maydoni 30,65 mln. kv. km. yoki uning 21 foizini tashkil etadi(V.G.Rozanov, 1977) МDИ hududida tog'li tuproqlar 652,7 mln. ga. (29,6 foiz). Tog' tuproqlar maydonining ko'p bo'lishi, tog' tizmalarining mavjudligi bilan bog'liq. Bular jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog'lari, shuningdek, Sharqiy va Janubiy Sibir, Uzoq Sharq va O'rta Osiyo tog' sistemalari kiradi. Tog' tuproqlarining shakllanishi va tarqalishi vertikal zonallik qonuniga bo'ysunadi. Vertikal zonallik deganda - joyning balandligi bo'ylab iqlim va o'simliklarning o'zgarishiga bog'liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan almashinib borishi tushuniladi. Tog'li o'lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar bo'ylab joylashadi, атто joyning balandligiga чагаЬ tuproqlaming birinketin o'zgarish tartibi anсЬа boshqacharoqdir. Shuning исЬип Ьат tuproqlarning vertikal zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo'lmasdan, balki o'ziga xos tuproqlarini tashkil etadi. Tog'li nohiyalarda tuproqlar nihoyatda"murakkab tarqalgan va ba'zan vertikal zonalar tekisliklardagidek bo'lsa-da, ular Ьа'zзп teskari yo'nalishda "noto'g'ri" joylashadi. Ви hodisaga tuproq zonasining inveгsiyasi deyiladi. Ko'pincha Ыг tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozisiyalariga qarab yoki tog' vodiylari bo'ylab kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga anа shunday aralashib ketishi tuproq zonasining migrasiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog'li viloyatlardagi normal zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarining mutlaqo tushib qolishi hodisasiga zona interferensiyasi deb ataladi.
Tuproq paydo bo'lish tabiiy sharoitlari Tog'li viloyatlrning tuproq paydo bo'lish tabiiy sharoitlari nihoyatda xilma-xilligi bilan farq qiladi. 1 q 1 i m i tekislik hududlaridagidan o'zini yil davomida haroratning pastligi, yog'inlar miqdorining ko'pligi, Ьауо nisbiy namligining va quyosh radiasiyasining yuqori bo'lishi bilan farq qiladi. Aniqlanganki, Ьаг 100 m balandlikka ko'tarilgan sayin havoning o'rtacha harorati 0,5 С ga pasayib, yog'inlar miqdori (ma'lum balandlikkacha) ko'payadi. Yillik о'rtзсЬа yog'in miqdori 800-1200 dan 1500 тт va undan ko'p bo'ladi. Tog'li nohiyalaming qishi uzoq bo'lib, qor ko'p yog'adi, yozi qisqa. R е I 'е f i. Tog' o'lkalarida relyef juda murakkab. Shu sababli tuproq qoplami Ьат nihoyatda turli-tuman. Ви yerdagi relyef nurash mahsulotlarining taqsimlanishi (tarqalishi) va tuproq hosil bo'lish 492 jarayonlariga juda katta ta'sir etadi. Joyning ekspozisiyasi, (quyoshga yoki soya tomondaligi) tuproqning suy Уа issiqlik rejimlariga ta'sir etadi. Nam Уа issiqlik rejimlaridagi farqlar o'simlik Уа tuproq qoplamiga ham ta'sir qiladi. Tog' tuproqlarining riyojlanishida absolyut Уа nisbiy balandlik hamda rel'ef elementlari benihoya ahamiyatga ega. Birgina rel'efning o'zi tuproq hosil bo'lishida tuproq taqdirini hal qiluychi omil bo'lib hisobIanadi. У.У. Dokuchayey: «Rel'ef - tog'li o'lkada tuproq taqdirini hal etuychi eng asosiy omildir» deb ta'kidlaydi. т u р r о q р а у d о q i I u у ch i о n а j i n s I а r. Turli tarkibIi Уа yoshdagi tog' jinslarining nurash mahsulotlari tuproqning опа jinslari hisobIanadi. Ayniqsa bo'r Уа uchlamchi dayr (ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar kabi) cho'kindi jinslar Уа shuningdek, magmatik jinslarning nurash mahsulotlari keng tarqalgan. Tog' oralig'i yodiylarida уа cho'kmalaridagi tub jinslar yuzasi to'rtlamchi dayrning turli qalinlik уа tarkibdagi skeletli yotqiziqlari bilan qoplangan. Tyanshan уа Pomir tog' tizmalari уа boshqa joylardagi onajinslar tarkibida suYda oson eruychi tuzlar bo'lganidan, odatda tuproqlar sho'rlangan.
О' s i m I i k I а r q о р I а m i. Atmosfera yog'inlari miqdori уа harorati rejimiga qarab o'simliklar qoplami ham o'zgaradi уа o'ziga xos mintaqa hosil qiladi. Turli balandlik уа ekspozisiyalarda biogidrotermik sharoitlarning o'zgarishi turlicha tuproqlarning shakllanishiga olib keladi. Murakkab tuzilishli, xilma-xil tog' tuproqlari orasida uning quyidagi asosiy tiplari (МDИ tuproqlarining umumiy maydoniga nisbatan foiz hisobida) ajratiladi: tog' tundra tuprog'i 7,6, tog' o'tloqi tuproqlari 0,7, tog' o'tloqi-dasht tuproqlari 0,5, tog' podzolllashgan уа muzloq-tayga tuproqlari 15,3, karbonatli tog' -muzloq-tayga tuproqlari 1,4, tog' -chimli-subtropik tuproqlari 0,4, tog'-sur-o'rmon tuproqlari 0,7, tog'-chim karbonatli tuproqlar 0,1, tog'-o'rmon-qo'ng'ir tuproqlari 0,9, tog'-sariq tuproqlar 0,1, tog' jigarrang tuproqlar 0,3, tog' qora tuproqlari 0,5, tog' kashtan tuproqlari 0,6, tog' bo'z tuproqlar 0,2, baland tog' cho'l tuproqlari 0,2, tub tog' jinslari chiqib turadigan maydonlar 0,1. Tog' tuproqlari asosan tog'larning yonbag'irlarida tarqalganligidan, tuproq paydo bo'lish jarayonlari ham o'ziga xos xususiyatlarga ega. Yonbag'irlardan yog'inlarning tez oqib ketishi sababIi tuproqlar yuqori kserofit (quruq) xususiyatga ega. Tog' tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi уа asosiy xossalari. Tog' tuproqlarini klаssiШ:asiуаlаsh borasida ikki xil nuqtai пazзr mavjud bo'lib, uning birinchisiga ko'ra tog' tuproqlari tekisliklardagi o'ziga o'xshash tuproqlardan farq qiladigan mustaqil tip sifatida qaraladi. Ikkinchi 493 nuqtai nazarga asosan МОН ning tekisliklarida uchramaydigan va tog'lardagi o'ziga xos original tog' tuproqlarinigina mustaqil tipga ajratiladi. Bularga tog'-o'tloqi, qora tuproqlarga o'xshash tog'-o'tloqi va tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari kiradi. Boshqa tiplardagi tog' tuproqlari umumiy tarzda o'zining tekisliklardagi o'xshashliklariga ega bo'lganligidan, ular muayyan tuproq tiplari о 'rganilayotganda qarab chiqiladi. Relyef sharoitlariga qarab qishloq xo'jaligida foydalanish imkoniyatlariga ko'ra tog' tuproqlari 3 gruppaga bo'linadi: 1. Qiyaligi 100 dan oniq bo'lgan sharoitda shakllanadigan tog'-qiyalik tuproqlari, bunda tuproq nomiga "Tog'" so'zi qo'shiladi (masalan, tog'-podzol tuproqlar va boshqalar). U1ardan dehqonchilikda foydalanish chegaralangan. 2. Tog'li tekislik tuproqlari tog'larning nisbatan tekislangan va qiyaligi 100 dan kam bo'lgan uchastkalarida tarqalgan va ko'pincha dehqonchilikda foydalaniladi (masalan, tog'li tekisliklaming ishqorsizlangan qora tuproqlari). 3. Tog' oralig'i tekislklari va tog' vodiylarining tuproqlari, qiyaligi 4_50 dan oshmaydigan tekislik va yonbag'irlarda (daryo terrasalari, delyuvial shleyflar va boshqa joylarda) rivojlangan va bularga tog'oraligi tekisliklarining ishqorsizlangan qora tuproqlari kiradi. Bu tuproqlar dehqonchilikda keng foydalaniladi. Tog'-o't1oqi va tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari. Bu tuproqlar baland tog'lardagi tuproqlarning o'ziga xos original tiplari hisobIanadi hamda atmosfera yog'inlari ko'p yog'adigan sharoitda alp va subalp tipiga kiradigan turli o'tloq o'simliklar ta'sirida, har xil onajinslarda hosil bo'ladi.
Tog'-o'tloqi tuproqlardagi chimlanish jarayoni уа gumus to'planish darajasi o'simliklar qoplami уа опа jinslar xarakteri bilan belgilanadi (59- rasm). Karbonatli jinslarda qalin уа ko'p gumusli tuproqlar rivojlanadi. Karbonatsiz jinslarda shakllangan tog' -o'tloqi tuproqlarda gumus kamroq. Tuproq profilining yuzaga kelishida joyning relyefi katta гоl o'ynaydi. Alp zonasi tog'-o'tloqi tuproqlari odatda past tog'lardagi o'tloqlaming yuqori mintaqasini egallaydi. Subalp zonasining tog' -o'tloqi tuproqlari esa baland bo'lib o'sadigan turli o'simliklardan iborat tog' o'tloqlarining pastki mintaqasida rivojlanadi. Tog'-o'tloqi tuproqlari torfli chim gorizontining yaxshi ifodalanganligi, qo'ng'ir (och qo'ng'irdan to'q qo'ng'irgacha) tusi, атmо uncha qalin bo'lmagan (20-40 sm) gumusli gorizontining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Gumusli I gorizonti kamroq torflangan, kukunsimon donali yoki changsimon uvoqli strukturaga ega, ko'pincha temir oksidlari ta'sirida zang tusli. Subalp mintaqasining ayrim tog' -o'tloqi tuproqlarida gumusli gorizont ancha qalin bo'lib, 50 sm dan oshadi. Tog'-o'tloqi уа o'tloqi-dasht tuproqlarining profili o'zining skeletli bo'lishi, karbonatlardan yuvilganligi bilan xarakterlanadi. Tog'-o'tloqi уа tog' -o'tloqi-dasht tuproqlarida 8-20 foizgacha gumus bo'ladi уа uning tarkibida gumin kislotasiga nisbatan fulvokislota ko'proq. Azot miqdori 0,3 dan 1,2 foizgacha o'zgarib turadi. Harakatchan fosfor уа kaliy oz. Singdirilgan kationlar orasida kalsiy уа magniy bilan Ыг qatorda Kavkaz уа boshqa tog'lar tuproqlarida vodorod уа alyuminiy ham ko'p bo'ladi, natijada tuproqda kislotali reaksiya vujudga keladi (рН 4,6-5,3). Аmmо О'па Osiyo tog' sistemalaridagi tog'-o'tloqi уа tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari asoslar bilan to'yinganligi sababIi neytral yoki ishqoriy reaksiya (рИ 6,6-7,4) bo'lishi bilan xarakterlanadi (1 I I-jadval). Tog'-o'tloqi tuproqlarda odatda podzollanish belgilari bo'lmaydi. Bu tuproqlar orasida tipik chimli tog'-o'tloqi, torfli уа torf-gleyli tog'-o'tloqi tuproqlar ko'proq uchraydi. Turli tuman t о g' - о' t I о q i - d а sh t tuproqlari orasida tog' - o'tloq-dasht qora tuproqlar alohida ahamiyatga ega. Bu tuproqlar asosan karbonatli jinslar (ohaktoshlar, karbonatli slaneslar kabi)da уа subalp mintaqasining dashtlashgan o'simliklari ostida rivojlanadi. Ularda chim qatlam уа gumusli gorizontining qalin уа yaxshi rivojlanganligi (kukunsimon strukturaning ko'proq ifodalanganligi) xarakterli. Gumus 20 foizgacha уа Cgk: Cflc nisbati taxminan 1 ga barobar. Singdirish sig'imi 100 g tuproqda 40-50 mg/ekv. Tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari tog'-o'tloqi tuргоqlагdал gumusli gorizontining qalinroq bo'lishi, torflanish darajasi, ishqогsizlалgалligi Уа skeletligi Ьilал ajralib turadi. Vertikal mintaqalarning asosiy qonuniyatlari Уа ayrim tog'li yiloyatlarning tuproqlari. Vertikal mintaqalar bo'yicha tuproqlarning tarqalishi xarakteri tog' o'lkalarining qaysi bioiqlim zonasida joylashuvi Ыlал belgilanadi. Demak, har Ыг tog' sistemasining tuproq qoplami, o'zining гiуоjlалish qonuniyatlari Уа xarakterli beligilariga ega.(60 - rasm). Odatda tog' tuproqlarining pastki mintaqasi o'zi joylashgan zona tabiiy sharoitiga qarab o'zgarib boradi. Turli tog' sistemalarida vertikal zonallik har xil Уа shuningdek, mиаууап Ыг tog' tizmasida uning yo'nalishi haqida yonbag'ir ekspozisiyasiga qarab, tuproq zonasining joylashuvi farq qiladi. Апа shunday o'zgarishlar, ayniqsa Bosh Kavkaz tog' tizmalarida yaxshi ifodalangan. Tog' o'lkalarining yertikal zonalligida mintaqalarning Qutbiy, Boreal, Subboreal Уа Subtropik sintlari ajratiladi (V.M.Fridland).
Subboreal sinfning o'rmon mintaqasida tog'-podzol tuproqlarga nisbatan o'rmon-qo'ng'ir tuproqlar ko'proq uchraydi. Mintaqalar subtropik sinfining quruq subtropiklarida tog' bo'z tuproqlari yoki jigarrang tuproqlar tarqalgan bo'lib, пат subtropiklarda qizil va sariq tuproqlar uchraydi. O'rta Osiyo (O'zbek.iston respubIikasi) tog'lari tuproqlari. O'rta Osiyoda Tyanshan va Pomir tog' sistemalariga kiruvchi qator (Farg'ona, Hisor, Jung'oriya Olatau, Kopetdog' singari) yirik tog' tizmalari ajratiladi. O'rta Osiyo tog' viloyatlarining tuproq qoplami nihoyatda murakkab tuzilgan уа turli tuman. Bu yerda tog' jigarrang, sur o'rrnon va qora tuproqlardan tortib, muzloq, torfli, sho'rxok tuproqlar va baland tog' cho'lIarining tuproqlariga qadar bo'lgan tuproqlar uchraydi. A.M.Mamitov (1982) O'rta Osiyo va Janubiy Qozog'iston tog'larida tog' tuproqlarining 40 ga yaqin tip va tipchalarini ajratadi, shundan 14 tasi endemik ya'ni boshqa tog' sistemalarida uchraтaydigan tuproqlardir. Tuproq qoplamining murakkab bo'lishi O'rta Osiyo tog'li viloyatlarining geografik joylashuv o'mi, uning okeanlardan uzoqda ekanligi, shuningdek murakkab geologik tuzilishiga ko'ra tuproq paydo qiluvchi jinslari va sharoitlarining turlicha ekanligi bilan bog'liq. Markaziy Tyanshanda tuproq paydo bo'lish, sharoitlariga qarab 2 gruppa tuproqlar: tog' ora/ig 'i Cl10 'kma/arining tuproqlari va tog' yonbag 'il'/Ш'ining tuproq/ari aniq ajratiladi (Mamitov, 1965). O'zbekiston hududining janubiy - sharqiy qismini tog' sistemalari ishg'o! etadi, ular asosan Туan - Shan va Pomir Oloy tizmalaridan tashkil topgan. Tog'lar va ularga tutashgan tekisliklar chegarasida qator vertikal tuproq mintaqalari ajratiladi, ular tabiiy - iqlim tuproq paydo Ьо' lish sharoitlari bilan Ыг - biridan farq qiladi. Vertikal mintaqaning pastki chegarasi tog' sistemasining shimoliy qismida dengiz sathidan 200 - 250 т, janubida 400 - 450 m gacha bo'lgan mutloq balandlikdan o'tadi. Bunday vertikal mintaqalarning kenglik cho'l mintaqalarga o'tishi ushbu tabiiy - geografik Ьо' linmalarda tuproqlar shakllanishi уа tarqalishidagi chuqur farqlarni ochib beradi. RespubIika hududida baland tog'li yarusning faqat pastki qismi joylashgan, qaysiki uni och - qo'ng'ir tusli tuproqlar mintaqasi egallaydi. O'rta balandlikdagi tog'larda tog' jigarrang tuproqlar tarqalgan, past tog'lar tog'oldi уа tog'osti tekisliklarini esa bo'z tuproqlar zonasi ishg'ol etadi (R.Q. Qo'ziyev, У.Уе. Sektimenko, 2009). Och qo'ng'ir tuproqlar mintaqasida tuproq qoplami ko'p hollarda baland tog'lar пат -subnival iqlimi sharoitida 2600 - 2800 m mutloq nuqtadan yuqorida shakllanadi. Baland tog'lar sharoitida asosan och qo'ng'ir tusli o'tloqi - dasht tuproqlar tarqalgan. Baland tog' o'rta gumusli och qo'ng'ir tusli o'tloqi dasht tuproqlari baland tog' tuproqlarining asosiy tipi hisobIanadi. Ular Туan - Shan уа Pomir Oloy g'arbiy rayonlari yassi tog'lari уа tekis suvayirg'ichlarida keng tarqalgan. Ular karn qalinli elyuvial уа ba'zan delyuvial jinslarda past bo'yli o'tloqi dasht o'simliklar ostida, iIIyuvial - kseromorfli sharoitda rivojlangan. Baland tog' och - qo'ng'ir tuproqlarning profili 100 - 140 sm bo'lib, usti g'ovak chim (10 sm) bilan qoplangan. Ustki gorizontlarda gumus miqdori 5 - 7 %, ba'zi joylarda 9 - 10 % ga yetadi. Pastga tomon gumus miqdori 2,5 -5 barobar kamayadi. Chimli qatlamda umumiyazot nisbatan ko'p - 0,32 - 0,49 %. Uglerodning azotga nisbati 9.- 10. Tuproqlar karbonatlar, gips уа suvda oson eriydigan tuzlardan yuvilgan. Muhit reaksiyasi nordon (рН - 5,8 - 6,9). Umumiy fosfor miqdori 0,18 - 0,25 %, kaliy 1,8-2,6 %. Singdrish sig'imi ustki gorizontlarda 100 g tuproqda 14 - 21 mg/ekv. Singdirish kompleksida kalsiy ko'p (singdirilgan asoslar yig'indisidan 78 - 82 %). Almashinuvchi magniy nisbatan kam - 13 -14 %. Tuproqlar mexanik tarkibi bo'yicha, o'rta уа og'ir qumoq bo'lib, qumlidir. Tuproqning mayda qismi ko'pincha tub jinslaming ruxlyaki ustida hosil bo'lgan chag'ir mayda tosh Уа qirrali chag'ir toshli. Profilining o'rta уа pastki qismida gleylanish kuzatiladi. Tuproqning skeletliligi tog' jinslarining ko'p miqdordagi atmosfera yog'inlari ta'sirida oson yemirilishi, shuningdek eroziya ta'sirida mayda fraksiyalaming уиуi1iЬ ketishi bilan bog'liq. Baland tog'larda och qo'ng'ir tusli o'tloqi - dasht tuproqlaridan tashqari уanа baland tog' o'tloqi (botqoqi - o'tloqi), torf1i - botqoqi Уа boshqa tuproqlar harn tarqalgan. O'гta balandlikdagi tog' tuproqlari. O'zbekiston_RespubIikasining o'rta balandlikdagi tog'lari tuproq qoplami asosan tog' jigarrang tuproqlaridan tashkil topgan. L. Tursunoy, А. Xonazarov, М. Faxrutdinova, 498 D. Komilovalar (O'zbekiston tog' tuproqlari, 2009) та' lumotlari bo'yicha O'zbekistonning tog'li hududlarida tog' jigarrang tuproqlar keng tarqalgan bo'lib, ular dengiz sathidan 1200 - IЗОО metr, ba'zi joylarda esa 2800 metrgacha balandlikda joylashgan. Tog' jigarrang to'proqlar quyidagi tipchalarga ajratiladi: 1. Tog' j igarrang karbonatl i 2. Tog' jigапang tipik 3. Tog' jigarrang ishqorsizlangan (yuvilgan) Ishqorsizlangan jigarrang tuproqlar jigarrang tuproqlar mintaqasining yuqori qismida tarqalgan. Pastda ular tipik jigапang tuproqlarga o'tib asta - sekin karbonatli jigarrang tuproqlar bilan almashinadi. Jigапang tuproqlarning xarakterli belgilaridan biri boshqa tuproqlaгga nisbatan kesma o'rta qismining loylanganligidir. Bunga sabab tuproq ichida nurash jaгayonining borishi natijasida пигаЬ ulgurmagan birlamchi minerallaг o'zgaгib, ikkilamchi loyli minerallaгga aylanishi, uni o'z o'mida qolishi уа natijada loylanish jaгayonining kechishidir. Ви jaгayonning sodir Ьо' lishi uchun jigапang tuproqlaгda tabiiy sharoit ya'ni ma'lum haгorat уа namlikning mavjudligidir. Tog' jigarrang tuproqlaг mineral qismining kaгbonatliligi muhim ahamiyatga ega. Kaгbonatlilik daгajasi - ulaming qaysi tuproq qatlamida qanday chuqurlikda uchrashi hamda tuproqning rivojlanish bosqichiga bog'liq. Кarbonatli tuproqlaгda karbonatlaг yuza qismida bo'lishi bilan, tipik уа ishqorsizlangan tuproqlaгda esa karbonatlarning joylanishi tuproqning atmosferayog'inlari bilan namlanish chuqurligi vajadalligi bilan belgilanadi. IQg:jig!!!!щ}gjshqQгsi~Jщ}gщ} .. tцрr()qlщ:. Asosan shimoliy, qisman shimoliy - shaгqiy qiyaliklarning nisbatan tekisroq maydonlaгida, dengiz sathidan 1900 - 3000 m balandlikda tarqalgan. Ulаг yaxlit to'liq massiv hosil qilmaydi. Tuproqlar ko'p hollarda yuvilmagan yoki kuchsiz yuvilgan. Ular sergumusli (7 - 13 %), odatda qoramtir qo'ng'ir jigarrang tovlanuvchi qalin chirindili (200 sm gacha) qatlamning mavjudligi уа uning yuqori qismida mustahkam chimli qatlam (6 -9 sm) bilan qoplanganligi hamda donador kesakchali, g'ovak strukturali, profilining o'rta qismida yaxshi ifodalangan loyqali illyuvial qatlamning mavjudligi, quyi qismida esa karbonatli qatlamning yaqqol ifodalanishi bilan boshqa tipdagi jigarrang tuproqlardan farqlanadi. Chimli gorizontda azot miqdori 0,6 - 0,9 %, uglerodning azotga nisbati (C:N) ancha keng - 7,5 dan 8,7 ba'zan 9,4 - 11,3 gacha, ushbu tuproqlaг singdirish sig' imi nisbatan yuqori, 100 g tuproqda 17 - 21 mg/ekv. Singdirilgan kalsiy ko'pchilikni tashkil etadi (80 - 90 %). Magniyning ulushi Ьа'zan asoslar yig'indisidan 28-32 % gacha. Haгakatchan fosfor miqdori chimli gorizontda 5 dan 40 mg/kg gacha, kaliy esa 190 dan 500 mg!kg gacha. Рrofil bo'ylab pastga tomon ularning miqdori keskin kamayadi Ishqогsizlалgап jigarrang tuproqlar karbonatlarning (0,8 - 2,4 %) chuqur (100 sm gacha) joylashganligi bilan xarakterlanadi. Pastda karbonatliiIIyuvial gorizontjoylashgan, unda karbonatlar (С0 ) miqdori 9 dan 13 -15 % gacha. Tuproq muhitining reaksiyasi (рН) ustki gorizontlarda 6,7 - 7,0 dал, pastkilarida esa 7,8 - 8,8 gacha. Atmosfera yog'inlari evaziga yuqori namlanganligi уа qulay issiqlik rejimi tuproqdan xloridlar, sulfatlar уа gipsning jadal olib ketilishiga sabab Ьо' ladi, shuning uchun tuproqlar shо'гlалmаgал уа giрslashmаgал. Mexanik tarkibi bo'yicha yuqori gorizont (chimli уа chimosti) larda profilning уепgillashgалligi, o'na уа pastki qismlarida esa og'irlashganligi kuzatiladi.
Ushbu tuproqlar uchun profilining o'na qismida gilga aylanishning mavjudligi xarakterli hisоЫалаdi. Tog' tipik jigarrang tuproqlar. Nisbatan quruq tog' dashtlarida elyuvial паmlалish sharoitida (Kimberg уа boshqalar, 1975) dengiz sathidan 2000 - 3000 m balandliklardagi yassi tog'lar уа tekis suvayirg'ichlarda buta - boshoqdosh - har xil o'tlar kabi o'simliklar qoplami ostida, , olma - olcha o'rmonlari уа ba'zan archali siyrak o'rmonlarda shakllanadi. Tuproq paydo qiluvchi jinslari skeletli - melkozemli karbonatli уа karbonatsiz delyuvial уа elyuvial yotqiziqlar yoki qayta yotqizilgan uchlamchi уа qadimgi to'nlarnchi jiпslагdал iborat. Ви tuproqlar uchun yaxshi ifodalangan chimli уа qoramtir - jigаггалgli chirindili qatlamning donador, kesakchali, suvga chidamli agregatlarning mavjudligi, serchirindiligi xarakterlidir. Chirindili qatlarn qalinligi 50 sm gacha, tuproq osti jonivorlar, ayniqsa yomg'ir chuvalchanglari tоmопidал yaxshi ishlалgап. Огаliq В qatlam och jigarrangdan to to'q jigarrang о 'nasida bo'lib, yuqori qismi karbonatli, natijada oqish rangli, nisbatan kam chirindili, biroz zichlashgan, profil o'na qismi loylangan уа mexanik tarkibi jihаtdал kam skeletliligi bilan tavsif1алаdi. Yassi yuzali tog' sharoitida уа suvayirg'ichlarda chimli gorizontda chirindi miqdori 8 - 10 % уа chimosti gorizontda 2,6 - 2,9 % atrofida (l12-jadval). Kuchsiz yuvilgan tuproqlar chimli gorizontida chirindi miqdori 4 -8 % gacha chim ostida 2 - 3 % gacha kamayadi. Azot mos ravishda 0,44 - 0,78 уа 0,20 - 0,45 %. C:N nisbati chirindili gorizontda 8,1 - 9,6. Tuproqlarda organik moddalar miqdori nisbatan yuqori bo'lsa ham yalpi fosfor уа kaliy miqdori kam. U1arning harakatchan shakli faqat chimli уа chimosti gorizontlarida to'planadi уа fosfor bo'yicha 20 - 55 mglkg уа kaliy bo'yicha 160 - 300 mg/kg ni tashkil etadi. Karbonatlar miqdori pastga tomon oshadi. Profilning karn karbonatli qismida karbonatlar 0,6 - 2,6 %, pastda karbonatli illyuvial gorizontda esa 8 -16%CO~. Tipik tog' jigarrang tuproqlar mexanik tarkibi bo'yicha og'ir qumoq, ba'zi joylarda kam toshli. 501 Karbonatli jigarrang tuproqlar. Tog' уоп bag'irliklarining quyoshli tomonida elyuvial kseromorf namlanish sharoitida (Genusov уа boshqalar, 1975) juda siyrak o'tchil уа daraxt - butali o'simliklar qoplami ostida shakllanadi. Ular turli darajada eroziyaga uchragan. Karbonatli jigапапg tuproqlar o'ziga xos morfologik belgilarga ega: to'q jigапапg tovlanuvchi chirindili qatlami boshqa jigarrang tuproqlarga nisbatan birmuncha qisqa, karn chirindili, loylangan, ba'zan kuchsiz loylangan, опа jinsga nisbatan og'ir hamda zichroq, chirindili qatlami donador g'ovak, yong'oqsimon kesakchali уа changli strukturali, karbonatli qatlam kesmaning yuqori qismida yaxshi ifodalanmasdan uning o'rta уа pastki qismlarida oq ko'zanaklar (beloglazki), oqish mog'orlar ko'rinishida ifodalanadi.
Karbonatli jigarrang tuproqlar odatda melkozemli, uncha - muncha skeletli, delyuvial, prolyuvial, ayrim hollarda prolyuvial- Iyossimon yotqiziqlar ustida rivojlanadi. Chimli gorizontda gumus miqdori tuproqning yuvilganlik darajasiga ko'ra 1,7 - 2,0 dan 3,5 - 8,2 % gacha, chimosti gorizontda 1,2-1,5 dan 2,3 - 4,3 % gacha o'zgarib turadi. Azot miqdori 0,20 dan 0,70 % gachani tashkil etadi (l12-jadval). C:N nisbati 6-8. yuvilmagan tuproqlar chimli gorizontida harakatchan fosfor miqdori 20 - 80 mg/kg, .harakatchan kaliy esa 380 - 620 mg/kg. Yuvilmagan tuproqlarda esa ushbu ko'rsatkichlar mos ravishda 20 - 25 уа 230 - 380 mg/kg gacha kamayadi. Shunday qilib tuproqlar unumdorligi yuvilish natijasida ancha pasayadi (Turapov, 1982). Karbonatli jigarrang tuproqlar ustki gorizontlaridanoq kislotalar ta'sirida qaynashi kuzatiladi. Chimli gorizontlarda karbonatlar (СО ) miqdori 3,2 dan 8,3 % gacha, profilning barcha qismlarida 7,5 - 18,7 % ni tashkil etadi. Tuproq reaksiyasi kuchsiz ishqorli.