Mavzu: Bir xo`jalik misolida tuproqlar tarqalgan xududdagi cho`l xududidagi sur qo`ng`ir tusli paydo qiluvchi omillar, tarqalish qonuniyatlari, ball boniteti va unimdorlikni oshirish yo`llari

2.3.Tog'li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo'jaligida foydalanish
Tog'li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo'jaligida foydalanish. Tog' tuproqlarining asosiy qismi yaylovlar sifatida уа ayrim tuproq maydonlari uzumchilik, bog'dorchilikda, sitrus, сЬоу hamda texnika ekin1ari 502 (g'o'za, tamaki, doriyor ko'knor vа boshqa) yetishtirishda foydalaniladi. Атто relyefining murakkabIigi, gumus gorizontining uncha qalin bo'lmasligi vа ko'pincha toshloq shag'alliligi natUasida mexanizasiyadan keng foydalanish imkoniyatlaгi chegaralanganligi sababIi tog' tuproqlari dehqonchilikda kam o'zlashtirilgan. Yayloylaming asosiy maydoni tog'-tundra, tog'-o'tloq Уа tog'-dasht zonalarida tarqalgan. Alp o'tloqlaгi eng yaxshi yozgi yayloy hisobIanadi. Tog' podzol tuproqlari zonasi juda kam o'zlashtirilgan bo'lib, unig 3 foizigina yayloylar, haydalma yerlaг Уа pichan o'riladigan maydonlardir. Boshqa qismi o'rmonlaг bilan qoplangan. Tog'-qo'ng'ir о'гтоп tuproqlari, tog' jigarrang tuproqlar, tog' qora tuproqlari Уа tog' kashtan tuproqlari dehqonchilikda ko'proq yajadal foydalanilmoqda. Tog'-dasht zonasidagi haydalma уег 10-12 foizga yaqin. Tog'li chala cho'lIar уа cho'l tuproqlarida lalmikor dehqonchilik bilan qatorda sug'orish ham keng rivojlangan. Bu tuproqlarda g'alla, sabzavot, shuningdek g'o'za Уа boshqa texnika ekinlaгi yaxshi o'sadi. Tog'li o'lkalaгda Suy eroziyasi keng rivojlanganligi sababIi, ko'pincha dehqonchilik olib borishni chegaгalaydi. Shuning uchun tog' tuproqlarini o'zlashtirayotganda tuproqni himoya qiluychi tadbirlarga katta e'tibor berish lozim. Tog' tuproqlaгini himoyalashda o'rmonlaming ahamiyati nihoyatda katta. Shuning uchun o'rmOfllarni saqlab avaylab уа ulardan to'g'ri foydalanish, eroziya hamda selga qarshi kurashda muhim гоl o'ynaydi. Tog' -o'tloqlar chorvachilikni rivojlantirishda Уа oziqa bazasi sifatida katta ahamiyatga ega bo'lib, ulardan to'g'ri foydalanishga alohida e'tibor berish lozim. Tog'li hududlarning tuproqlaridan to'g'ri vа samarali foydalanishda tuproq kartalari vа kartogrammalari, shuningdek geobotanik kartalarning ahamiyati katta. Tog' o'rmonlarini tiklash уа tog' tuproqlari unumdorligini saqlasb tadbirlari. O'zbekistonda ko'p asrlar mobaynida o'rmonlardan rejasiz уа ayoysiz foydalanish ulaг maydonining keskin qisqarishiga уа ayniqsa, aгchazorlaг, yong'oqzorlar hamda pistazorlarning kamayib ketishiga sabab bo'ldi. Ayrim hollarda archazorlar уа pistazorlar butunlay yo'qolib ketdi. Tog' o'rmonlarining ko'pqismi zararkunanda hasharotlar Уа kasalliklar ta'sirida nobud bo'ldi. Tog' o'rmonlarini ko'paytirish уа saqlab qolishda tashkiliy xo'jalik tadbirlari muhim Уа hal qiladigan ahamiyatga ega уа bu tadbirlar butun daYlat о'гтоп fondi maydonlarida chorvani to'g'ri boqishni nazarga oladi, shuningdek, shirkat yajamoa xo'jaligi maydonlarida o'rmonzorlardan xashak 503 to'plash уа yaylovlar sifatida foydalanish kabi ishlami tartibga solish ishlarini ko'zda tutadi. Tog' o'rmonlari inson uchun ozuqa уа dori darmon manbai bo'libgina qolmay, tog'larda yerlaming yemirilishini oldini olish уа meliorasiya sohasida ham muhim ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo o'rmonlarida hozirgi vaqtda antropogen omilning bosimi kuchayishi kuzatilmoqda. Shuning uchun о'гтоп xo'jaliklarida asosiy vazifa tog' о'гтоп xo'jaliklaridagi barcha resurs!ami saq!ab qo!ish уа ko'paytirishga qaratilgan. Shu bilan birga, ekologik уа xo'jalik sohasida yangi usullami qo'lIash asosiy suvni saqlash, muhofaza qi!ish, yemi nurashdan saqlashga yo'naltirilishi kerak (L. Tursunov, А. Хопзzaгоу уа boshqalar, 2009). Markaziy Osiyo respubIikalarida tog' hududida o'rmonzor!ami ko'paytirish sohasida о'гтоп xo'jaliklari xodimlari tomonidan o'tgan asrda Omonqo'tonda уа Oqtoshda o!ib bori!gan о'гтоп!аг Ьагро etish bo'yicha ko'p yillik ama!iy tajribalari hamda Markaziy Osiyo о'гmоп xo'jaligi ilmiy tadqiqot institutining i!miy izlanish!arida tog'!ami о'гmоп!аг ho!atini yaxshilash, suv tartibini maqbullashtirish, tuproq eroziyasining o!dini o!ish уа unga qarshi kurashish, se! oqimlarini hisobga olgan ho!da ijobiy natija!arga erishishda faqat birgina уо'l samarali ekanligi ta'kidlanadi. Ya'ni bunda Ыгbiriga bog'langan holatdagi komp!eks tadbirlar ishlab chiqi!ishi, o!ib boriladigan ishlaming ko'rinishi tashki!iy xo'jalik, о'гтоп me!iorativ, gidrotexnik xarakterda bo'!ishi lozim

Xulosa
Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar qadimgi qoldiq qirlar va tog‘ etaklaridagi toshloq yerlarda paydo bo‘lgan. Bu tuproqlar tarkibida shag‘al va toshlar ko‘p. Тuproq hosil qiluvchi ona jins uncha qalin emas (1-2 m), tuproq tagida shag‘al qatlamlari joylashgan.Тuproqning yuza qatlamida 0,2-0,3 foiz chirindi bor. Chirindili qatlamning qalinligi 25-35 sm. Тuproqda azot kam, ammo fosfor ko‘p. Karbonat esa 5-7 foizga boradi. Bu tuproqlar, odatda, 20-30 sm chuqurlikdan boshlab sho‘rlangan.
Surqo‘ng‘ir tuproqlar unumdorligi past bo‘ladi. Suv chiqarib, loyqa yotqizish, sho‘rini yuvish, o‘g‘itlash bilan tuproq unumdorligi oshiriladi.
Тaqir va taqirli tuproqlar qadimgi alluvial tekisliklarda, ayniqsa, daryolarning delta tekisliklarida, tog‘ etaklaridagi qiya tekisliklarda tarqalgan.
Тaqirda chirindi juda oz (0,3-0,7 foiz) bo‘ladi. Chirindili qatlamning qalinligi 15-25 sm keladi, tarkibida azot kam.Тaqirli tuproqlar tarkibida chirindining ko‘pligi (0,7-1,2 foiz) hamda chirindi qatlamining qalinroq (50 sm gacha) bo‘lishi bilan taqirlardan farq qiladi. Ularning ostki qatlami yerosti suvining tarkibi va joylashishiga qarab birmuncha sho‘rlangan bo‘ladi.Cho‘llarning qumli tuproqlari qum bilan qoplangan tekisliklar va qumtepalarda tarqalgan. Qumli tuproqlarda chirindi va oziqa moddalar kam, biroq tegishli agrotexnika tadbirlarini qo‘llash orqali bu tuproqlarning unumdorligini oshirish mumkin