Mavzu: bo‘lamon sozi va uning ijrochilik uslublari mundarij a: kirish I bob. O‘zbek xalq musiqiy cholg‘ular

I BOB. O‘ZBEK XALQ MUSIQIY CHOLG‘ULAR
1.1. O‘ZBEKISTONDA MUSIQIY CHOLG‘ULARNING TARIXIY TARAQQIYOTI
Ma’lumki, musiqiy cholg‘ular xalqlarning moddiy hamda ma’naviy boyligidir. Chunonchi, har bir xalq o‘z milliy merosi, davrlar osha yuzaga kelgan an’analarini milliy ohanglar orqali tarannum etuvchi va xalqning milliy ma’naviyatiga xos yaratilgan amaliy san’at namunalari orqali ularga mos keluvchi cholg‘u asboblariga egadirlar. O‘zbek musiqiy cholg‘ular olami bu xususda ma’nan va moddiy nuqtai nazardan boy hamda rang-barang ekanligini e’tirof etib o‘tish lozimdir. Qolaversa, qaysiki xalqning ma’naviyati yuksak bo‘lsa, uning tarixi va unga mos merosi ham ulkandir.
Tarixdan ma’lumki, o‘zbek xalq cholg‘ulari rang-barang tarzda, o‘ziga xos shakllangan va musiqaning barcha tarmoqlariga mos cholg‘u asboblari shakllanib, asrlar osha rivojlanib kelgan. O‘tmish allomalari Al-Forobiy (IX asr) o‘zining «katta musiqa kitobi»da, Safiuddin Urmaviy (XII asr) musiqiy risolasida, Abdulqodir Marog‘iy (XIV asr) «Jami al-alhon fi-ilm al-musiqiy» risolasida, Ahmadiy (XIV asr) «Sozlar munozarasi» asarida, Zaynullobiddin Husayniy (XV asr) «Risola dar bayoni qonuni va amaliy musiqiy» risolasida, Abdurahmon Jomiy (XV asr) «Musiqiy risola»sida, Amuliy (XVI asr) «musiqa risola»sida, Darvesh Ali Changiy (XVII asr) «Musiqiy risola»larida musiqiy cholg‘ularni o‘rganib tadqiq etish masalalarining turli tomonlariga to‘xtalib, o‘z davrlarining musiqiy cholg‘ulari tasnifotini bayon etganlar. O‘tmishning zabardast shoirlari o‘z asarlarida musiqiy cholg‘ular nomlarini zikr etishda sozlarga takror va takror murojaat etganlar. Ayniqsa, buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy musiqa ilmining eng nafosatli va mumtoz kerakli tarmoqlariga urg‘u berib o‘tganliklarini asarlaridan olingan.
Bilib olish mumkin!!! XX asrga kelib Eyxgorn, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyayev kabi olimlar musiqiy cholg‘ularni o‘rganish xususida samarali ish olib borganlar.
Tarixiy qo‘lyozmalar, adabiy asarlar va musiqiy risolalarda O‘rta Osiyo xalqlari amaliyotida vujudga kelgan barcha cholg‘u asboblarining nomlari o‘z ifodasini topgan. Musiqiy risolalarda esa cholg‘ularga tegishli (shakl, tuzilish, torlar nisbatlari, tayyorlash mezonlari, cholg‘ular uchun ishlatiladigan daraxtlar va h.k. haqida) ma’lumotlar keltirilgan. Ularda, torli cholg‘ulardan: borbad, ud, rud, qo‘buz, g‘ijjak, navha, nuzxa, qonun, chang, rubob, tanbur, dutor; damli sozlardan: ruhafzo, shammoma, org‘anun, sibizg‘i, nayi anbon, chag‘ona, bulamon, surnay, nay, qo‘shnay, karnay; urma cholg‘ulardan: daf, doyra, nog‘ora, safoil kabilar haqida turli darajadagi ma’lumotlar keltirilgan.
Al-Forobiy, Abdurahmon Jomiy, Amuliy, Darvesh Ali Changiy, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyayevlar o‘z risolalarida cholg‘u sozlariga katta e’tibor bilan yondoshib, ularni amaliyotdagi tutgan o‘rni, ayrim falsafiy xususiyatlari hamda ma’lum darajada tasnifoti bilan yoritganlar.
Odatda, musiqiy cholg‘ular ijrochilik amaliyotining turli yo‘nalishlarida qo‘llanilib kelingan. Avvalo eng sodda cholg‘ular yaratilib, kundalik hayot tarzida keng foydalanilganligini qayd etish joizdir. Bunday cholg‘ular har bir xalqning cholg‘ular dunyosida mavjud, ayni paytda ham iste’molda bo‘lib keladi. O‘zbek xalq ijrochilik amaliyotida saqlanib, qo‘llanib kelinayotgan cholg‘ulardan chang, qo‘biz, sibizg‘i shular jumlasidandir. Bu cholg‘ularni tayyorlash va ijro etish ham oddiyligi bilan ajralib turadi.
Davrlar o‘tishi, jamiyat taraqqiyoti mezoniga cholg‘u sozlar ham hamnafas tarzda rivojlanib, zamonaga mos takomillashib, mukammallashib borgan. Tarixiy manba’larda, Qulmuhammad Udiyning ud cholg‘usiga to‘rtinchi sim taqqanligi yoki g‘ijjak cholg‘usining avval ikki torli, keyin uchinchi va to‘rtinchi torlari taqilganligi kabi ma’lumotlar aynan cholg‘ular takomillashishi bilan bog‘liqdir. Takomillashish jarayonida cholg‘ularning shakl va tarannum (ovoz) mezonlarini boyitish katta ahamiyat kasb etgan. Bu ikki mezon cholg‘ularning ma’nan va moddiy qiymatini ham belgilashga asos bo‘lib xizmat qilgan. Zero, chiroyli cholg‘u go‘zal ovozga ega ekan, u xalq ma’naviy boyligi hamda mulki ekanligini e’tirof etish lozimdir.
XIX asr oxiri va XX asrning o‘zida o‘zbekona chang, qashqar ruboblari shakllanib iste’molga kirdi. Ud va qonun sozlari qayta tiklanib, ijrochilik amaliyotini sezilarli darajada boyitdi. Afg‘on rubobi hamda kurd sozlari ham o‘ziga xos jozibasi bilan amaliy jarayondan munosib o‘rin oldi. Zamonaviy kompozitorlik ijodiyoti bilan bog‘liq holda bir qator chang, rubob, dutor, g‘ijjak kabi xalq cholg‘ularining oilaviy namunalari yaratildi. Pirovardida, zamonaviy jarayonga kelib musiqiy cholg‘ularning turli yo‘nalishlarga mos, xilma-xil tarkiblari yuzaga keldi. Amaliyotda an’anaviy, qayta ishlangan, takomillashgan, qayta tiklangan, yangi zamonaviy (hamda elektron) xillari keng qo‘llanilmoqda.
Qayd etish joizki, cholg‘ular, cholg‘u musiqasi hamda ijrochiligi azal-azaldan bir-birini to‘ldirib, rivojlanishiga va takomillashishiga zamin yaralib kelgan. Ijrochilik mezonining rivoji cholg‘ular ko‘lamini kengaytirish, imkoniyatlarini oshirish uchun xizmat qilgan. O‘zbek an’anaviy cholg‘ularining tarixiy shakllanishi ham bir qator xalq milliy an’analari negizida qaror topgan. kasbiy musiqaning ijodiyoti va uning rivoji aynan cholg‘ular bilan chambarchas bog‘liqligini qayd etib o‘tish lozimdir. Chunonchi, mumtoz ijodiyot cholg‘ularning mukammallik xususiyatlarini namoyish etibgina qolmay, ularning rivojiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelgan. Shu bois, cholg‘ular va cholg‘u musiqasi an’analari o‘zining shakllanish davri, ya’ni qadim zamonlardan xalq musiqa madaniyatining asosiy omillaridan biri sifatida muhim ahamiyat kasb etib kelgan.
Cholg‘ushunoslik ilmi fanda «organologiya» deb yuritiladi va cholg‘u sozlarning shakllanishi, amaliyotda qo‘llanilishi hamda rivojlanish mezonlarini ilmiy asoslab beradi. Ushbu fanning rivojida bir qator Sharq va G‘arb olimlari qatorida o‘zbek musiqashunos olimlari ham munosib tadqiqotlar olib borganlar. Qadimiy cholg‘ular ko‘proq tarixiy obidalar orqali kashf etilib, keyinchalik tarix, adabiyot va musiqiy risolalarda bayon etilgan.
Ammo koʻpchilik ziyolilar orasida lingvistik pozitsiya tarafdorlari asosiy qisimni tashkil qilar edi. ²Ammo ushbu qarama qarshiliklar tobora keskinlashib bordi, Oʻzbek ziyolilarning oʻrtasida ham oʻz anʼanaviy madaniyatiga nisbatan nigilistik pozitsiyani egallagan, mumtoz musiqaning ichki qadriyatini bilmagan va uni “monofonik ibtidoiy” darajasiga targʻib qiladiganlar ham koʻpchilikni tashkil qilar edi. “Milliy mumtoz musiqa” tushunchasining oʻzi sanʼat olami uchun yangicha boʻlib, ushbu tushuncha ilmiy ishlanmani, maʼlum ijtimoiy "moslashishni" talab qilardi. Hayot tarzi va turmush tarzida, anʼanaviy madaniyat sohasida boshlangan inqilobiy oʻzgarishlar jarayoni chalkashlik, noaniqlik va noaniqlik holatini keltirib chiqar edi, bu esa, aftidan, oʻsha davr musiqa madaniyatining koʻplab vakillariga ogʻirlik qildi. Masalan, 1931-yilda Oʻzbekiston musiqa madaniyatining atoqli arbobi M.Qori-Yoqubovning maʼruzalarida tipik kayfiyatlar oʻz ifodasini topgan: “Bugungacha proletar kompozitorlari kadrini yaratish boʻyicha hech narsa qilinmagan edi. Maorif xalq komissarligida milliy shovinistlar edi. Milliy yangi musiqa madaniyatini qanday yuksaltirish kerakligi ham aniq emas. Oʻzbek milliy texnikumida chet el unsurlari oʻqitiladi. Moskva yordam berishi, musiqa texnikumini munosib darajaga koʻtara oladigan rahbarlar bilan taʼminlashi kerak. Biz milliy opera yaratishimiz kerak. Nihoyat, Yevropa simfonik orkestriga oʻtish kerakmi yoki unison bilan cheklanishda davom etishimiz kerakmi, bir qarorga kelishimiz kerak” kabi fikrlari yaqqol koʻzga tashlanib turadi. Mana shunday vaziyatda Fitrat kitobida milliy madaniyatning aniq tushunchasi berilgan va aslida uning taraqqiyotida yuqorida qayd etilgan yoʻnalishlar orasida oʻrta chiziqni ifodalagan. Bu mutanosib yoʻnalishdan Oʻzbekistonning partiya va davlat rahbarlari (A.Ikromov, F.Xoʻjaev va boshqalar) ham manfaatdor edilar. Garchi uning tushunishida juda muhim tomonlar bor edi. Musiqa madaniyati rivojida Fitrat, uning tarafdorlari pozitsiyasi va yoʻnalishlar oʻrtasidagi tafovutni aynan ular tashkil qildilar. ❖Fitrat kitobidagi asosiy nuqta aynan “oʻzbek mumtoz musiqasi” tushunchasining asoslanishi edi. Lekin oʻtgan davrlar musiqa sanʼati bebaho yodgorlik yoki yangi musiqa madaniyatini barpo etish uchun material sifatida zarurati terisidagi qarashlar bir tomonlama emas edi. Uning fikricha bu tabiiy ravishda rivojlanayotgan milliy musiqa madaniyatining oʻzi, uning poydevori va oʻzagi qanday boʻlsa shundayligicha saqlash zarur ekanligini taʼkidlangan. Bu milliy madaniy oʻziga xoslikni targʻib qilishga javob boʻla oldi. Ushbu tushunchalar asta sekin kirib kela boshladi va vaqt oʻtgach oʻzgarib, oʻzgarib bordi, uzoq yillar davomida Oʻzbekiston musiqashunosligi va madaniyat siyosatini egallab oldi. Tabiiyki, sinfiy dunyoqarashning jamiyatda “dastlabki tarqalishi” davrida, u qisqa vaqt ichida amalga oshirilgan qattiq choralar davrda Fitratning qarashlari oʻrinli boʻlib chiqdi. Ular hatto 1930-yillar boshida Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi Akmal Ikromovning “Oʻzbekistonda madaniy qurilish” maqolasida (1930-yillar boshlarida) shakllantirgan ancha muvozanatli va hali ham oʻsha davr uchun nisbatan moslashuvchan partiya ³“Musiqa yigʻlaydi, koʻz yoshlari, qaygʻu” nomli maqola chop etildi. Unda bugungi kun talablariga javob bermaydigan musiqalar va ikki tarafga ajralgan tarafdorlar fikri aks etgandi. Oʻng tomonda yillar davomida saqlanib kelgan oʻzbek milliy musiqasini saqlash uni takomillashtirish yoʻllarini izlab millat koʻzgusiga aylantiruvchi tarafdorlari va bugungi mumtoz musiqa kun talabiga mos emas zerikarli undan toʻlaqonli voz kechish zarurati toʻgʻrisidagi fikrlarni targʻib etuvchilar haqida mulohaza keltirilgan edi. Umuman olganda Oʻzbekiston musiqashunosligida Abdurauf Fitratning kitobiga munosabat, u toʻgʻrisida mulohaza qilishni alohida bir mavzu sifatida yoritish mumkin. Sababi 1930-yillardagi "insoniy va ilmiy munosabatlarning fojiali toʻqnashuvlari" aynan uning Fitrat bilan "kesishuvlarida" aks etgan. Belyaev Fitrat kitobi haqida hali nashr etilishidan oldin Ouspenskiy xabaridan bilib olgan edi. Fitratning bu kitobi bilan qiziqib qolgan Belyaev unga bir nechta nusxalarini yuborishni soʻraydi. U bittasini Angliyaga sharq musiqasi boʻyicha mashhur mutaxassis G.J.Fermer ha yuboradi. Belyaev rus musiqashunoslari orasida birinchi boʻlib 1920-yillarning oxiridan 30- yillargacha boʻlgan davrda oʻzining maqola va kitoblarida Fitrat ijodidan faktik maʼlumotlardan keng foydalanar edi.
Haqiqatdan ham, “Oʻzbekiston cholgʻu asboblari” kitobida Fitrat pozitsiyasiga oid gʻoyaviy gaplar yoʻq, tanqid ilmiy masalalarga qisqartirilib, Mironov qarashlari bilan uygʻunlashgan edi xolos. Ammo bu borada Belyaev oxirigacha izchil boʻlganmi yoki yoʻqmi nomaʼlum, chunki oʻsha yilning noyabr oyidagi xatida Ouspenskiy Fitratning jinoyati haqida yana xabar beradi. Belyaevning javobi shundan dalolat beradiki, bu davrga kelib Fitrat va uning ilmiy va adabiy faoliyati atrofidagi vaziyat tahdid xarakterini olgan edi. Fitrat Belyaevning “Oʻzbekiston cholgʻu asboblari” kitobiga ham oʻz fikrlarini bildirgan. Biroq, Belyaevdan farqli oʻlaroq, u ular haqida bosma nashrlarda gapirishni niyat qilmadi, lekin u bilan shaxsiy suhbatda Ouspenskiy orqali muallifga xabar berishni afzal koʻrdi. “Fitrat bilan soʻnggi kitobingiz haqida suhbatda cholgʻu asboblari borasida tarixiy noaniqliklar borligini aytdi, men javob berdimki, bu shu mazmundagi birinchi ish, bu asarda asosiy eʼtibor faqat tarozilarning nazariy asoslanishiga qaratilgan. asboblar, boshqa hamma narsa Belyaevga tegishli edi va shubhasiz, sogʻlom va ilmiy asoslangan tanqid bu masalaga oydinlik kiritadi.” (Belyaevga 1933 yil 25 iyundagi xat). Shu bilan birga, Fitrat kitobi oʻsha davrda muhim birlamchi manba sifatidagi qadriyat edi (hali ham saqlanib qolmoqda): u tadqiqotchilarga juda koʻp qimmatli faktik maʼlumotlar va samarali gʻoyalarni taqdim etgan. Belyaev buni juda yaxshi tushunardi va shuning uchun, qaysidir maʼnoda chekinishiga majbur boʻldi. Fitratning muomaladan chiqarilgan kitoblari atrofidagi avj olgan adovat muhiti haqida u oʻzining 1936 yildagi “Oʻrta Osiyoda milliy musiqa madaniyati rivojlanishining baʼzi masalalari” nomli dasturiy maqolasida bu haqda gapirib oʻtadi. Bu oʻrinda eʼtiborli jihati shundaki, Belyaev Fitrat kitobini Oʻzbekistondagi cholgʻu asboblariga oid tadqiqotlari yoniga qoʻygan va bu haqda ham oʻzini tanqidiy ohangda fikrlarni keltirgan. Bu "uslub" maʼlum darajada Fitrat kitobiga nisbatan jamoatchilik muhitida shakllanib qolgan bir maʼnosiz salbiy munosabatni yoʻq qildi. Darhaqiqat, Belyaev Fitrat kitobiga oʻzbek musiqashunosligida musiqa tarixiga bagʻishlangan dastlabki asarlardan biri sifatida mutanosib xolis ilmiy baho beradi.