G’arb sivilizatsiyasi - G’arbiy Yevropa, AQSh, Kanada, Avstraliya va Yangi Zelandiya mamlakatlarini birlashtirib turuvchi madaniy, siyosiy va iqtisodiy belgilar majmuidir. G’arb sivilizatsiyasining manbalari va uning yetakchi tashuvchilari geografik, madaniy, lingvistik va diniy jihatdan doimo o’zgarib turgan. Shu o’rinda G’arb va Yevropa tushunchalari o’zaro bog’liq bo’lsa-da, bir xil ma’noni anglatmasligini ta’kidlab o’tish lozim. Antik davr G’arb sivilizatsiyasining ilk bosqichini tashkil etadi. Antik davrda g’arb jamiyatining asosiy qadriyatlari yuzaga kelgan: xususiy mulk munosabatlari, bozorga yo’naltirilgan xususiy ishlab chiqarish, xalq hokimiyatining ilk namunalari – demokratiya, boshqaruvning cheklangan respublika shakli. Bu davrda shaxsning huquq va erkinliklarini ta’minlovchi fuqarolik jamiyatiga, shuningdek shaxsning ijodiy qobiliyatini safarbar qilish va uning gullab-yashnashiga xizmat qiluvchi ijtimoiy-madaniy printsiplarga asos solindi. G’arb sivilizatsiyasining navbatdagi bosqichi Yevropa va xristianlik bilan bog’liq.
- Mazkur sivilizatsiyaning eng asosiy qadriyatlaridan biri – hayotning barcha jabhalarida tanlovning individual erkinligi sanaladi. G’arbning yana bir qadriyati ratsionallikdir. Bu qadriyatlar uzoq davom etgan murakkab jarayonlar hosilasidir. 476 yilning 23 avgustida Rim xizmatidagi harbiy sarkardalardan biri Odoakr so’nggi Rim imperatori – go’dak Romul Avgustulni taxtdan qulatib, o’zini Italiya qiroli deb e’lon qildi. G’arbiy Rim imperiyasining qulashi bilan Yevropada varvar qirolliklari davri boshlandi. Ammo imperiya g’oyasi yo’q bo’lmadi. VIII-IX asrlar chegarasidayoq Yevropaning siyosiy birligi g’oyasi paydo bo’ldi. Dastlab bu Rim imperiyasini qayta tiklashga urinish bilan bog’liq edi.
- O’rta asr sivilizatsiyasi tarixida ikki bor G’arbiy Yevropada Rim imperiyasini tiklashga urinish bo’lgan. Dastlabki urinish 486 yilda Xlodvig (465G’466-511 yy) tomonidan barpo etilgan Frank qirolligi tarixi bilan bog’liq. VIII-IX asrlarda frank qiroli Buyuk Karlning (742-814 yy) yurishlari tufayli Franklar davlati Ebrordan ta Elbaga, La-Manshdan to Adriatika dengiziga qadar bo’lgan hududni egalladi. 800 yilda papa Lev III Karlga imperatorlik tojini kiygazdi. Buyuk Karlning nevaralari 843 yilgi Verden shartnomasiga ko’ra imperiyani uch qismga taqsimladilar: Lyudovik Nemis Germaniyani, Karl Yaltiroqbosh bo’lajak Fransiyani, Lotar bo’lajak Italiyani qo’lga kiritdi. Shu tariqa Yevropaning uch zamonaviy davlati tarixi boshlandi.
- G’arbiy Yevropada imperiya g’oyasini amalga oshrishiga ikkinchi urinish Muqaddas Rim imperiyasining vujudga kelishi bilan bog’liq. Germaniya qiroli Otton I (912-973 yy) Italiyaga bir necha yurishlardan so’ng 962 yilda imperatorlik tojini qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. Muqaddas Rim imperiyasiga (XV asr oxiridan Nemiya millatining Muqaddas Rim imperiyasi) Germaniya yerlari, Shimoliy va O’rta Italiya, Chexiya va Burgundiya kirgan. Uning hukmdorlari Rim imperatorlarining vorislari roliga da’vogarlik qilishardi. Otton III (980-1002 yy) o’z qarorgohini Rimga ko’chirib, markazi Rimda bo’lgan umumevropa katolik imperiyasini barpo etish rejasini tuzgan edi. Ammo bu imperiya ham barqaror va mustahkam emas edi.
- Universal imperiya g’oyasini amalga oshirishga muvaffaq bo’lmasa-da, Buyuk Karl va Otton I lar asos solgan imperiyalar muhim birlashtiruvchi rol o’ynadi. Yevropa sivilizatsiyasining birligi g’oyasini katolik cherkov ham alohida xristian dunyosi g’oyalarini targ’ib etish orqali ta’kidlar edi. Mazkur g’oya iqtisodiy manfaatlarga ham mos kelar, shu sababdan savdo-siyosiy ittifoqlar tomonidan ham qo’llab-quvvatlanardi. O’rta asr Yevropa sivilizatsiyasi uchun ikki asosiy iqtisodiy qutbning vujudga kelishi xosdir: qit’aning markazi va shimolida - Ganza ittifoqi hamda O’rtayer dengizida vujudga kelgan, Venetsiya va Genuya respublikalari yetakchilik qilgan markaz.
- 1241 yilda Lyubek va Gamburg shaharlari Boltiq dengizini Shimoliy dengiz bilan bog’lovchi savdo yo’llarini birgalashib himoya qilish haqidagi bitimi asosida vujudga kelgan Ganza uzil-kesil 1356 yilda shakllangan va ravnaq topgan davrida 80 ta shaharni birlashtirgan. Ganza ittifoqi Angliya, Niderlandlar, Germaniya, Skandinaviya, Boltiqbo’yi va Rossiya o’rtasidagi vositachilik savdosini deyarli monopollashtirib olgan edi. Ikkinchi savdo-iqtisodiy markazning yetakchilari Venetsiya va Genuya o’z boyliklarini asosan salib yurishlari davrida orttirgan bo’lib, kuchli flotga ega edi. Yagona G’arbiy Yevropa o’rta asr sivilizatsiyasining shakllanishi feodal tarqoqlik sharoitida kechdi. Hududlarning siyosiy tarqoqligi zamirida feodal iqtisodiyot bilan bog’liq iqtisodiy tarqoqlik, yagona bozorning yo’qligi yotardi. O’rta asrlarda Yevropada vujudga kelgan imperiyalarda imperator hokimiyati faqat rasman tan olinar, real hokimiyat esa aslida mahalliy feodallar qo’lida edi. Butun o’rta asr davomida feodal tarqoqlikka markaziy hokimiyatni kuchaytirish an’anasi qarshi turdi. Yevropada Franklar imperiyasi, slavyan davlatlari, Angliya va Fransiya kabi markazlashgan davlatlarning yuzaga kelishi milliy bozorlarning yuzaga kelishi va millatlarning shakllanishi jarayonini kuchaytirdi. G’arb sivilizatsiyasining hududiy jihatdan birlashishi butun o’rta asr bo’yi davom etdi.
- O’rta asrlar oxiriga kelib G’arbiy Yevropa deyarli mustaqil, shu bilan birga bir-biri bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar bilan bog’langan ko’plab davlatlardan iborat edi. O’rta asrlarda G’arbiy Yevropada boshqaruvning eng keng tarqalgan shakli monarxiya edi. O’rta asr sivilizatsiyasining ilk davrida qirol hokimiyatining roli ahamiyatli edi. X-XI asrlarda Yevropa sivilizatsiyasi rivojida katta sifat o’zgarishi sodir bo’ldi. Butun Yevropa bo’ylab hunarmandchilik va savdo markazlari bo’lgan shaharlar vujudga keldi. O’rta asr shaharlarida yangi tabaqa – burjuaziya shakllandi. Feodallarning qirol hokimiyati bilan siyosiy kurashida shaharlar ham faol ishtirok etdi. Feodallar (dvoryanlar va ruhoniylar) va shaharliklar (byurgerlar) alohida toifalar sifatida siyosiy jiplashuvi toifaviy – vakillik organlarini, toifaviy monarxiyani yuzaga keltirdi.
- Dastlabki toifaviy vakillik organi – parlament Angliyada vujudga keldi. 1265 yilda Lester grafi Simon de Monfor eng yirik baronlar va ruhoniylar, shuningdek har bir graflikdan ikkitadan ritsar va eng yirik shaharlardan ikkitadan shaharliklardan iborat yig’in chaqirdi. Keyinchalik lordlar va jamoa palatasiga bo’lingan parlament XIV asrdan davlat qonunchilik hujjatlarini ishlab chiqishda ham ishtirok eta boshladi. Shu tariqa XIII asrdayoq Angliyada parlament bilan cheklangan monarxiya shakllanib, bugungi kunga qadar saqlanib kelmoqda. 1302 yilda Fransiya qiroli Filipp IV Chiroyli uchta toifa vakillaridan iborat General shtatlarni chaqiradi. XV asrda Muqaddas Rim imperiyasida shunday toifaviy vakillik organi – reyxstag shakllanadi. Ispaniyada 1137 yilda tilga olingan Kastiliya korteslarini ham o’ziga xos toifavaiy-vakillik organlarining debochasi deyish mumkin.
- O’rta asr Yevropasida mavjud bo’lgan yana bir boshqaruv shakli shahar-respublikalardir. Shimoliy va O’rta Italiyada vujudga kelgan shahar-respublikalarni shaharliklar tomonidan saylangan kengashlar boshqargan, biroq ularning tuzumini ko’proq oligarxlar boshqaruvi sifatida baholash mumkin. Masalan, Venetsiya respublikasining davlat tuzumi amalda tor doiradagi oligarxiya diktaturasi xususiyatlarga ega edi. Feodal tuzumning asosini feodallarning yoki feodal davlatlarning yerga monopol egalik qilishi va dehqonlarning feodalga shaxsiy qaramligi tashkil etgan. Yerdan foydalanganlik uchun feodal mahsulot yoki pul ko’rinishida renta undirgan. G’arbiy Yevropa jamiyati iyerarxik tuzilishga ega edi. Vassallik tartibiga asoslangan iyerarxiyaning yuqorisida qirol turgan. O’rta asr G’arb jamiyatiga xos xususiyatlardan biri toifalarning mavjudligi edi. Toifa bu - qonunlarga ko’ra meros bo’lib o’tadigan huquq va majburiyatlarga ega ijtimoiy guruh (qatlam). O’rta asr G’arb jamiyati uchta toifaga bo’lingan: ruhoniylar, dunyoviy feodallar hamda shaharliklar va dehqonlar toifasi. O’rta asr G’arb sivilizatsiyasining o’ziga xos jihatlaridan biri korporativlik edi. O’rta asr kishisi o’zini doimo jamoaning bir qismi sifatida his qilgan. Turli belgilarga ko’ra kishilarni birlashtirgan bu korporatsiyalarga misol tarzida qishloq jamolari, hunarmandchilik tsexlari, monastirlar, diniy - ruhoniylik ordenlari, harbiy drujinalar va h.k. larni ko’rsatish mumkin.
Internet saytlari ro’yxati:
www.wikipedia.org.
www.ziyonet.uz
http://sociosphera.com/publication/conference/2014/252/civilizaciya_atamasining_talinlari/
www.humanites.edu.ru
www.urdu/uz/ursulib/taqdimot/jahon_sivil
www.ucr.edu/h-gig/horuslinks.html
www.yole.edu/Lawweb/avolon.htm
www.wikipedia.org./
https://sites.google.com/site/civilizacium/home/civilizacium/russkaa-civilizacia
http://historic.ru/lostcivil/babylon
Do'stlaringiz bilan baham: |
