Mavzu: chempion sportchining shaxsiy sifatlari jamoaviy sport turlari misol kirish mavzuning dolzarbligi

1.2. Sportchida taktik tayyorgarligida tafakkur xuxusiyatlari
Psixologiya fani nimadan bahs etadi, degan an‘anaviy savol mavjuddir, biroqhozirgi davrda tafakkur psixologiyasi predmeti nima, degan savol tug‘ilmokda. Ma‘lumki, psixologiya fani tafakkurni o’rganadigan yagona fan emas, chunki uning ayrim jihatlarini logika, mantiq, falsafa, hatto kibernetika tadqiq qilmoqda. Shuning uchun tafakkur psixologiyasi predmetini anikdash juda muhim masalalardan biriga aylanib qolmoqda.
Umumiy psixologiya darsliklarida tafakkurga berilgan ta‘rif turlicha bo’lib, ikkita yoki uchta muhim xususiyati ta‘kidlab o’tiladi, xolos. Jumladan, P.I.Ivanovning darsligida «tafakkur insonning shunday aqpiy faoliyatidirki, bu faoliyat voqyelikni eng aniq (to’g‘ri), go’liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonning tag‘in ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug‘ullanishiga imkon beradi», deb ta‘riflanadi. Ushbu ta‘rifda tafakkurning to’la, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirishi ta‘kidlab o’tiladi, xolos, lekin uning xarakterli xususiyatlari bavosita so’z yordami bilan ifodalanishi muallifning diqqat markazidan chetda qolgan.
M.V.Gamezo «tafakkur voqyelikning umumlashgan holda va so’z hamda o’tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi» ekanligi bayon qiladi. U tafakkurning umumlashgan, so’z vositasida va vositali atrof-muhit hodisalarini aks ettira olishini ta‘kidlaydi. Bizningcha, tafakkurga berilgan ushbu ta‘rif uning predmetini to’la ochib berishga qurbi yetmaydi, shuning uchun boshqa manbalarga murojaat qilishga to’g‘ri keladi.
A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga ushbu shaklda ta‘rif o’z ifodasini topgan: «Tafakkur - ijtimoiy-sababiy, nutq bilan chambarchas bog‘liq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqyelikni analiz va sintez qilishda uni bevosita va umumlash-tirib aks ettirish jarayonidir». Ta‘rifdan ko’rinib turibdiki, tafakkur yuqorida keltirib o’tilgan ta‘riflardan bir muncha kengroq xususiyatlarni ochib berish uchun xizmat qiladi, biroq uning jihatlari to’la qamrab olinmagan.
V.V.Bogoslovskiy tahriridagi darslikda ham tafakkurga berilgan ta‘rif uning umumlashgan va bilvosita aks ettirish xususiyatlari yoritilgan, xolos. Xuddi shunga o’xshash tafakkur xususiyatlari F.N.Gonobolin, K.K.Platonov darsliklarida ham uchraydi.
Bizningcha, tafakkur predmetini belgilash uchun to’laroq ta‘rif O.K.Tixomirovning darsligida berilgan. Tafakkur predmetiga kiruvchi tarkibiy qismlar mana bunday ifodalanadi: «Tafakkur - bu o’z mahsuloti bilan voqyelikni umumlashtirib, bavosita aks ettirishni xarakterlaydigan, umumlashtirish darajasi va foydalanadigan vositalariga hamda o’sha umumlashmalar yangiligiga bog‘liq ravishda turlarga ajratishdan iborat jarayon, bilish faoliyatidir». O.K.Tixomirov mazkur ta‘rifda tafakkurning aksariyat jihatlari va xususiyatlarini ta‘kidlab o’tgan. Lekin tafakkur muammosiga yangicha yondashishlarning paydo bo’lishi ta‘rifni yanada takomillashtirishni taqozo qiladi.
Hozirgi davrda tafakkurning predmeti yuzasidan psixologiyada turli-tuman qarash va ta‘riflar mavjuddir. Ularni ayrimlariga xarakteristika berib o’tamiz. S.L.Rubinshteyn nazariyasiga binoan, tafakkurni psixologik jihatdan o’rganishning asosiy predmeti jarayon, faoliyat tariqasida namoyon bo’lishdir. Muallif tafakkur operasiyalari, shakllarini shakllantirishda jarayon, muammoli vaziyatni hal qilishda esa fikr yuritish faoliyati sifatida vujudga kelishini chuqur tahlil qilib beradi. S.L.Rubinshteyn tafakkur to’g‘risidagi g‘oyani rivojlantirib, uni subyekt faolligining paydo bo’lishi deb atadi.
A.N.Leontev tafakkur psixologiyasi predmeti yuzasidan mulohaza yuritib, tafakkurni turli ko’rinishlarga ajratadi, fikr yuritish faoliyati ekanligini tan oladi, lekin uni predmetli-amaliy faoliyat deb nomlaydi. Shuning bilan birga tafakkurning strukturasi, fikr yuritish motivasiyasi to’g‘risida nazariy-metodologik muammolarni o’rtaga tashlaydi.
P.Ya.Galperin fikriga ko’ra, tafakkur - bu oriyentirlash-tadqiqot faoliyati, oriyentirovka jarayonidir, ya‘ni oriyentirovka jarayoni, oriyentirovka faoliyati. Muallif psixologiya fani intellektual masalalarini yechishda subyektning tafakkurga oriyentirovka qilish jarayonini o’rganishdan iborat deb tushuntiradi. P.Ya.Galperin tafakkurning boshqa jahatlarini o’zining aqliy harakatlarni bosqichli shakllantirish nazariyasidan kelib chiqqan holda yoritishga intiladi.
Analiz va sintez operasiyalari. Analiz shunday bir tafakkur operasiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy va xususiyatlarini taxdil qilamiz. Allomalarning aytishicha, maymunning yong‘oqni chaqishining o’ziyoq boshlang‘ich oddiy analizdir. O’quvchi va talaba yoshlar turmushda va dars jarayonida analiz yordami bilan ko’pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshirikdar misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o’zlashtirib olish analizdan boshlanar ekan. Darsda biz kimyoviy birikmalarni parchalaymiz. Ma‘ruzalarda gaplarni grammatik taxdil qilish asosida turli gap bo’laklariga, morfema va fonemalarga ajratiladi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo’yilsa, u holda bu topshiriqni hal qilish uchun u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o’z navbatida alohida olib tekshirish lozim bo’ladi va hokazo.
Ma‘ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operasiyasi juda muhim rol o’ynaydi. Insonga savod o’rgatish bola nutqini analiz qilishdan boshlanadi. So’ng bu holat matnni gaplarga, gaplarni so’zlarga, so’zlarni o’z navbatida bo’g‘inlarga, fonemalar-ga, ularni esa tovushlarga bo’lish singari aqliy faoliyat bilan asta-sekin almashtiriladi. Arifmetika, algebra, geometriya, trigonometriya, fizika, yoinki O’zbekiston tarixi, falsafa, iqgisod, politologiya, psixologiya va boshqa fan asoslarini o’rganish muammoli topshiriqlarni, masalalarni yechish ham analiz qilishdan boshlanadi.
Yuqorida aytib o’tilgan motor yoki boshqa qismlarning rolini chuqur tushunish uchun yolg‘iz analizning o’zi kifoya qilmaydi. Chunki tarkibiy qismlarni birlashtirilgan holda bir-biriga ta‘sir qilib turgan motor va mashinani butunligicha olib tekshirgandagina uning motor yoki mashini ekanligini anglash mumkin.
Sintez - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo’laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta‘rifdan ham ko’rinib turibdi. Analiz amaliy bo’lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, motor yoki dvigatelning qismlarini, detallarini yig‘ishtirib o’rni-o’rniga joylashtirilganda, ya‘ni sintez qilinganda motor yoki dvigatel hosil bo’ladi. Avtomashinaning kuzovni, kabinasini, motor va hokazo qismlari sintez qilingan mahaldagina bir butun avtomashinani bunyod etish mumkin. Turli psixologik mavzularni o’rganish orqali psixologiya fani to’g‘risida yaxlit tushuncha paydo bo’ladi. Kimyoviy elementni reaksiyaga kiritish yo’li bilangina istalgan birikma hosil qilish imkoniyati tug‘iladi. Rassomlar ko’z, qosh, burun va kishining boshqa organlarini mutanosib ravishda chiziq orqali bir butun inson shaklini yasash, yaratish imkoniyatiga ega bo’ladilar va hokazo.
Sportchining xayol bilish jarayoni: Psixologiyada xayol tafakkur singari bilish jarayonlaridan biri hisoblanib, u insonining ichki va tashqi xususiyatli va izlanishli faoliyatida, muayyan darajaga ega bo’lgan muammoli vaziyatning vujudga kelishi va uning hal qilinishida ishtirok etadi. Agarda xayolni genetik jihatidan kelib chiqishi tahlil qilinadigan bo’lsa, u albatta insonning mehnati mahsulini obrazlar, timsollar yordami bilan aks ettirmasdan turib, bevosita faoliyatga kirishish mumkin emas, chunki fikri mulohazalarni tasavvur qilish tufayli yaqqol tafakkurning predmetiga uzatiladi. Xuddi shu boisdan xayol yordami bilan inson tomonidan kutilayotgan natija, ya‘ni kutilmagan tasavvur obrazlari yaratiladi, go’yoki bu jarayonda ijodiy faoliyatning modeli ishlab chiqiladi, fantastik timsollar tizimi yangiliklarning mutlaqtarkiblari bilan boyib boradi, ichki faollik esa uning mexanizmiga aylanadi. Odamning har qanday izlanishli, mehnat va ijodiy faoliyatlari xayoliy jarayonlarni o’z ichiga qamrab oladi, kashfiyotningdastlabki obrazlari,tarkiblari aniqvoqyeliqdan uzoq bo’lishidan qat‘i nazar, taraqqiyot (rivojlanish) turtkisi vazifasini bajaradi. Odatda, xayol inson faoliyatining zaruriy tarkibi, muhim sharti sifatida uning turlari atamasi nomlari bilan ifo-dalanadi, chunonchi badiiy, adabiy, ilmiy izlanishli, musiqaviy, loyihaviy, konstruktorlik. evristik (fikriy topqirlik), ijodiy faoliyat kabilar. Shaxs tomonidan bajarilishi, amalga oshirilishi lozim bo’lgan har qanday faoliyatning mahsuli oldindan tasavvur qilinishi, yaxlit timsol shaklda ko’z o’ngiga keltirilishi shart.
Analiz va sintez operasiyalari. Analiz shunday bir tafakkur operasiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy va xususiyatlarini taxdil qilamiz. Allomalarning aytishicha, maymunning yong‘oqni chaqishining o’ziyoq boshlang‘ich oddiy analizdir. O’quvchi va talaba yoshlar turmushda va dars jarayonida analiz yordami bilan ko’pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshirikdar misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni inson tomonidan o’zlashtirib olish analizdan boshlanar ekan. Darsda biz kimyoviy birikmalarni parchalaymiz. Ma‘ruzalarda gaplarni grammatik taxdil qilish asosida turli gap bo’laklariga, morfema va fonemalarga ajratiladi. Agarda inson oldiga avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo’yilsa, u holda bu topshiriqni hal qilish uchun u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o’z navbatida alohida olib tekshirish lozim bo’ladi va hokazo.
Yuqorida aytib o’tilgan motor yoki boshqa qismlarning rolini chuqur tushunish uchun yolg‘iz analizning o’zi kifoya qilmaydi. Chunki tarkibiy qismlarni birlashtirilgan holda bir-biriga ta‘sir qilib turgan motor va mashinani butunligicha olib tekshirgandagina uning motor yoki mashini ekanligini anglash mumkin.
Sintez - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo’laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta‘rifdan ham ko’rinib turibdi. Analiz amaliy bo’lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, motor yoki dvigatelning qismlarini, detallarini yig‘ishtirib o’rni-o’rniga joylashtirilganda, ya‘ni sintez qilinganda motor yoki dvigatel hosil bo’ladi. Avtomashinaning kuzovni, kabinasini, motor va hokazo qismlari sintez qilingan mahaldagina bir butun avtomashinani bunyod etish mumkin. Turli psixologik mavzularni o’rganish orqali psixologiya fani to’g‘risida yaxlit tushuncha paydo bo’ladi. Kimyoviy elementni reaksiyaga kiritish yo’li bilangina istalgan birikma hosil qilish imkoniyati tug‘iladi. Rassomlar ko’z, qosh, burun va kishining boshqa organlarini mutanosib ravishda chiziq orqali bir butun inson shaklini yasash, yaratish imkoniyatiga ega bo’ladilar va hokazo.
Talaba va o’quvchilarni analiz va sintez qilishga o’rgatishda fikrlarni muayyan obyektlarga yo’naltirish asosiy rol o’ynaydi. Bunda ular, albatta, qanday va qay yo’sinda ish bajarilishlari kerakligini bilib olishlari zarur. Masalan, o’smirlarni ona tili darslarida analiz va sintez faoliyatiga o’rgatish uchun istalgan jumlani, chunonchi «It bo’ynini burmasdan g‘alatiroq bukildi, och ko’zlari bilan menga bir qarash qildida, dumini qisib o’zini o’rmonga urdi» gapini mustaqil holda tahlil etish vazifasini qo’yish (agar sinaluvchilar bu vazifani bajarishga qiynalsalar, eksperimentatorning o’zi yordam berishi) mumkin. Ular predmet nomini anglatadigan so’zlarni alohida ko’chirib yozishlari va so’zlarning qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashlari, ot va so’z turkumlariga ta‘rif berishlari, shu so’z turkumiga xos belgilarni (predmetni bildirib, kim va nima so’roqlarga javob bo’lishini) alohida ifodalashlari kerak.
Sportchining xayol bilish jarayoni: Psixologiyada xayol tafakkur singari bilish jarayonlaridan biri hisoblanib, u insonining ichki va tashqi xususiyatli va izlanishli faoliyatida, muayyan darajaga ega bo’lgan muammoli vaziyatning vujudga kelishi va uning hal qilinishida ishtirok etadi. Agarda xayolni genetik jihatidan kelib chiqishi tahlil qilinadigan bo’lsa, u albatta insonning mehnati mahsulini obrazlar, timsollar yordami bilan aks ettirmasdan turib, bevosita faoliyatga kirishish mumkin emas, chunki fikri mulohazalarni tasavvur qilish tufayli yaqqol tafakkurning predmetiga uzatiladi. Xuddi shu boisdan xayol yordami bilan inson tomonidan kutilayotgan natija, ya‘ni kutilmagan tasavvur obrazlari yaratiladi, go’yoki bu jarayonda ijodiy faoliyatning modeli ishlab chiqiladi, fantastik timsollar tizimi yangiliklarning mutlaqtarkiblari bilan boyib boradi, ichki faollik esa uning mexanizmiga aylanadi. Odamning har qanday izlanishli, mehnat va ijodiy faoliyatlari xayoliy jarayonlarni o’z ichiga qamrab oladi, kashfiyotningdastlabki obrazlari,tarkiblari aniqvoqyeliqdan uzoq bo’lishidan qat‘i nazar, taraqqiyot (rivojlanish) turtkisi vazifasini bajaradi. Odatda, xayol inson faoliyatining zaruriy tarkibi, muhim sharti sifatida uning turlari atamasi nomlari bilan ifo-dalanadi, chunonchi badiiy, adabiy, ilmiy izlanishli, musiqaviy, loyihaviy, konstruktorlik. evristik (fikriy topqirlik), ijodiy faoliyat kabilar. Shaxs tomonidan bajarilishi, amalga oshirilishi lozim bo’lgan har qanday faoliyatning mahsuli oldindan tasavvur qilinishi, yaxlit timsol shaklda ko’z o’ngiga keltirilishi shart.
Xayolning bilish jarayoni sifatidagi asosiy vazifasi shundan iboratki, u amaliy faoliyat boshlanmasdan turib, uning mahsulini oldindan tasavvur qilish va ularning timsollar tariqasida vujudga keltirishdan iboratdir. Inson shaxsiy faoliyatida ayrim qiyinchiliklar vujudga kelsa, ularni bartaraf qilish uchun odam o’ylanadi, fikriy obrazlarni yaratadi, ularga yangi qo’shimchalar kiritadi, xullas mahsulotning sifatli chiqishini, uning buyum tariqasida namoyon bo’lishini xayol uzluksiz ravishda ta‘minlab turadi. Aytaylik, inson stul yasamoqchi bo’lsa, u eng avval unga oid qismlarni tayyorlaydi, shaxs xayolan uning sifatiga e‘tibor beradi, keyin ularni yaxlitlaydi, o’zaro birlashtiradi hamda buyum shaklida gavdalantiradi. Binobarin, xayol ishning har bir bosqichida bevosita ishtirok qiladi, yo’l-yo’lakay ko’rsatmalar, qo’shimchalar kiritib boradi.