Mavzu: Chet tili kommunikativ kompetensiya shakllanish jarayonida talaffuz ko’nikmalarining roli
Download 63.12 Kb.
|
Mamurova Gulzira kurs ishi
|
11-9 chi 17 guruh talabasi Ma’murova Gulzira Mavzu: Chet tili kommunikativ kompetensiya shakllanish jarayonida talaffuz ko’nikmalarining roli. Reja: Kommunikativ komptensiya va uning chet tilini o’qitishda muxim roli………………................................................................................................................2 O’quvchilarda kommunikativ kompetensini shakllantirish va rivojlantirihning ustivor yo’nalishlari………………………………………………………………………………9 Chet tili kommunikativ kompetensiyasi shakllanishida muloqotdagi o’zgarishlar …………………………………………………………………………………….……12 Ingiliz tili va ona tilini o’qitish jarayoning qiyosiy taxlili. ……………………………………………………………………………………….….19 Xulosa …………………………………………………………………………….…….21 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Kommunikativ komptensiya va uning chet tilini o’qitishda muxim roli. Maqsad deganda, chet tili va uning sohibi madaniyatini o‘rgatish va o‘rganishning ongli tarzda rejalashtirilgan natijasi ko‘zda tutiladi. O‘qitish sharoitidan kelib chiqib, muayyan maqsad qo‘yiladi. Sharoit tushunchasi qamroviga o‘quv muassasasi turi (maktab), o‘quvchining psixologik (yosh) xususiyati, til tajribasi, o‘quv predmetiga ajratiladigan vaqt (dars soatlari) kiradi. Uzluksiz ta’lim tizimida tillarni o‘rgatish - o‘rganishga alohida e’tibor beriladi. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti va axborot texnologiyalari taraqqiyoti sharoitida chet til o‘rganishga extiyoj kuchaydi. Madaniyatlararo muloqot vositasi sifatida chet til o‘rganish davr talabiga aylandi. 2012 yil 10 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qabul qilgan "Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" PK-1875-sonli qarori qabul qilindi. Darhaqiqat,bugungi taraqqiyot har bir o’qituvchidan o’ziga xos ijodkorlik,malaka va tajribani taqazo etmoqda.. Qarori bu sohaning istiqbolini belgilovchi davlat hujjatidir. Qarorga ko‘ra, chet tilni barcha umumiy o‘rta ta’lim maktabining 1sinfidan boshlab ommaviy tarzda o‘rganish joriy etildi. Chet tilida nutqiy faoliyat yuritish o‘quvchi shaxsini shakllantirishga yo‘naltiriladi, ya’ni o‘rganilayotgan til sohibi yaratgan madaniy merosni o‘zlashtirishga erishiladi. Tinglab tushunish, gapirish, o‘qish, yozuv jarayonida o‘quvchi oldin egallagan ijtimoiy, madaniy, lisoniy, emotsional tajribasini boyitadi. Muloqotdosh (kommunikant)larning bir-birini tushunishlari chet tilini bilishning asosiy mezoni hisoblanadi. Ta’lim tizimidagi boshqa fanlardan chet tilning farqi bir paytning o‘zida, uning ham ta’lim maqsadi, ham ta’lim vositasi ekanligida namoyon bo‘ladi. Chet tilda nutqiy malakalar (tinglab tushunish, gapirish, o‘qish, yozuv)ni egallash ta’limdan ko‘zlanadigan maqsad bo‘lishi bilan birga, o‘rganilayotgan til yangi va foydali axborot (informatsiya) olish, yetkazish vositasi maqomini ham oladi. O‘quvchi (écolier) faqat muloqotdosh sifatida emas, balki axborot sohibi (kognizant) maqomida o‘rganilayotgan tildan foydalanadi. Tilni o‘rganish chog‘ida o‘quvchi lingvistik bilimlar to‘plash bilan emas, balki nutqiy va madaniy malakalari (kompetensiyasi)ni oshirish bilan mashg‘ul bo‘ladi. Kommunikativ faoliyat ko‘rsatish, shaxsga yo‘naltirilgan, kompetensiyani egallashga mo‘ljallangan integrativ yondashuv asosida chet til o‘rgatiladi. Chet til ta’limida kommunikativ - kumulyativ metod tatbiq etiladi. Xorijiy G‘arb lingvodidaktikasi istilohida buni madaniyatlararo muloqot yo‘nalishi nomi bilan yuritiladi. Kognitologiya, konseptologiya, lingvokulturologiya va boshqa zamonaviy fanlarning so‘nggi yutuqlari asosida mazkur metodik nazariya shakllangan va keng ko‘lamda joriy etilmoqda. Chet tili va madaniyat yaxlit (integratsiyalashgan) holda o‘rgatiladi. Madaniyat, bu o‘rinda inson fikri va faoliyati hosilasi tushunchasini ifodalaydi. Chet tilida o‘rganiladigan lisoniy (leksik, grammatik, talaffuzdagi) birlikda lingvomadaniy xususiyatlar tajassum topgan va nutqiy jarayon (diskurs)da ularga o‘quvchi e’tibori qaratiladi. Mazkur metodik qoida doirasida chet til o‘qitish maqsadi va mazmuni belgilanadi. O‘qitish mazmuni jahonda e’tirof etilgan didaktik ta’limotga binoan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z ichiga oladi. Chet tilini amaliy o‘rganishda lingvistik nazariy bilimlar umuman bayon etilmaydi. Bilim til materialini bilish (ko‘nikma) va uni o‘zlashtirishda yuz beradigan qiyinchiliklarni oddiy so‘zlar bilan sodda tilda tushuntirish, ya’ni xatolarning oldini olishga qaratilgan ko‘rsatma ma’nosini bildiradi. Ko‘nikma tarkibiga kiradigan amaliy qoida ona tili va chet tilda farqlanadigan yoki til ichki interferensiyasini keltirib chiqaradshn chet til hodisalari bo‘yicha beriladi (masalan: artikl (ona tilida yo‘q), otning ko‘plik shakli (birlik shakli leksik birlik hisoblanadi) yoki fransuz tilidagi otning ko‘plik shakli, qaratqich kelishigi, fe’lning sodda hozirgi zamondagi uchinchi shaxs birlik shakli (har uchalasi [z], [s], [iz] qabilida talaffuz etiladi va til ichki interferensiyasiga sabab bo‘ladi). O‘qitish mazmuni komponentlaridan til materiali o‘rganilmish chet til sistemasidan minimum sifatida tanlanadi (o‘quvchi uchun u lisoniy maksimum hisoblanadi). Minimum til o‘rgatish uchun zarur va yetarli bo‘lmog‘i kerak. Tanlangan minimumdagi lisoniy birliklarni o‘zlashtirishda qiyinchilik tug‘diradigan qismigina til materialining o‘rgatish mazmunini tashkil etadi va o‘quv dasturidan o‘rin oladi. Chet til o‘qitish mazmuni uch tarkibli ta’limiy hodisadir: 1) nutq mavzulari; 2) ko‘nikma va malakalarga qo‘yiladigan talablar; 3) til materiali. O‘qitish mazmuni mavjud sharoitga ko‘ra, jumladan, o‘quv predmetiga ajratilgan vaqtga qarab tanlanadi. Boshlang’ich sinflarda chet til o‘quv predmetiga ajratilgan soatlar miqdori: I sinfda haftasiga 2 soat (o‘quv yiliga 66 soat). II sinfda haftasiga 2 soat (o‘quv yiliga 68 soat). Umumiy o‘rta ta’lim maktabida chet til o‘qitish sharoitini hisobga olgan holda "Chet tilni egallash darajalarining yevropa sistemasi"dagi tilni elementar (Basic user) darajada o‘rganish – o‘rgatish tavsiyasiga binoan I - IV sinflarda A1 - "Chet tilini o‘rganishning boshlang‘ich darajasi" (Breakthrough/Survival level), V-IX sinflarda A2 - "Chet til egallashning tayanch darajasi" (Wastage level) ma’qul topildi. 1 sinfda xorijiy til darsi. Fan kabenitida bolalar diqqat e’tiborini televizor, kompyuter va videoproyektor o‘ziga jalb qilib turadi. Turli oilaviy sharoitda tug‘ulib, ongi shakllanayotgan bolalarning biri juda ziyrak, ikkinchisi o‘rta darajada, uchunchisi esa qayta qayta tushuntirgachgina qabul qiladi. Qaysi o‘quvchi qanday bo‘lmasin, darsda har biriga o‘tiladigan mavzuga oid bilim va tushunchaberish kerak.“Hirondelle” darsligida bolaning yosh xususiyatlari inobatga olingan.O‘qituvchilar bu o‘quv adabiyotidan amaliyotda unumli foydalanmoqdalar. Darsda ko‘proq o‘yin va muloqot muhitini yaratish kerak. Chunki endi maktabga chiqqan 10 bolada o‘ynashga, o‘yinchoqlar olamiga, narsabuyumlarni o‘z tasavvuri asosida bo’yashgamoyillik kuchli bo‘ladi. Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi mul’timedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazida yaratilgan elektron manbalarni namoyish etganda, o‘quvchilar yanada jonlanadi. Buning afzal tomoni shundaki, bola slayd orqali nafaqat buyum va narsani ko‘rib, tasavvuri boyiydi, balki fransuzcha talaffuz ko‘nikmasi ham hosil qilinadi. Xorijiy tilni o‘rganishda eng muhim komponent – tinglash, talaffuz qilish, o‘qish – yozish hisobladi. Agar bola tog‘ri talaffuz qilishni o‘rgansa, yozish malakasini ham oson egallaydi. Bir – biriga uzviy bog‘liq bu jarayonlarga dars o‘tishda e’tibor berilishi kerak. Bolaga o‘z ona tili bilan bir vaqtda chet tilini ham o‘rgatish katta mehnat talab qiladi. Har bir ta’lim dargohi bu jarayonga an’anaviy va noan’anaviy tarzda yondashadi. Natija esa yillar o‘tib ma’lum bo‘ladi.
Xorijiy tilni o‘rgatishda o‘quvchilarda ushbu malakalarni shakllantirishga alohida e’tibor zarur. Mana mustaqillika erishganimizga ham 24 yil bo‘ldi. Shu yillar ichida har bir sohada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimiz ta’lim tizimida amalda bo‘lgan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va kadrlar “Kadrlar tayyorlash” milliy dasturiga muvofiq ta’lim mazmunini o‘quv va dasturlar asosida loyihalashtirishga yangicha yondashish, tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Til odamlaring bir birlari bila muomilada bo‘lishi uchun yordam beradigan eng muhim vosita hisoblanadi. Odamlar til vositasida o‘z fikrlarini, his tuyg‘ularini ifodalaydilar. Insoniyat jamiyatning shakllanishida tilning roli biqiyosdir.Til paydo bulgandan jamiyat tez rivojlana boshlagan. Tilsiz jamiyat, jamiyatsiz til bo‘lishi mumkin emas, shuning uchun til ijtimoiy hodisa hisoblanadi, ya’ni til yakka odamga emas, balki butun jasmiyatga daxldor bo‘lib, shu jamiyat a’zolari yordamida shakllanib, rivojlanib boradi. Chet tillarini samarali o‘rganish, yangi lug‘at boyligini yanada osonroq o‘zlashtirish masalasi ko‘pgina olimlar tomonidan tadqiq etilgan bo‘lsada, doim dolzarb masala bo‘lib hisoblanadi. Bugungi jahon glaballashuvi davrida zamon talabi bilan mazkur masalaga bunday yondashilishi albatta tabiiy holdir. Ko‘pincha chet tilini o‘rganishda bilingval ta’limni tashkil etilishi bir necha chet tillarini chuqurlashtirib o‘rganishga imkon beradi.Ba’zan chet tillarini o‘rganishga ajratilgan dars soatlari va maxsus darsliklar soni darsni o‘zlashtirishga yetarli darajada bo‘lmasligi muammolariga duch kelinadi. Mazkur muammolar yechimini topishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari(AKT) va Internet tarmog‘idagi resurslar muhim o‘rin tutadi. O‘quvchi-yoshlarning darsga qiziqishini oshirishda AKT 1va Internet tarmog‘idagi resurslar ta’lim samarasini va shu jumladan, til o‘rganishga motivatsiyani oshiruvchi omil bo‘la oladi. AKT vositasida o‘qituvchi o‘z xususiy elektron ta’limiy resurslarini yaratib borishi imkoniyati mazkur soha rivojida muhim ahamiyatga molik. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, agar o‘quvchi o‘z ona tilini yaxshi bilsa, qonun-qoidalariga amal qilish malakasiga ega bo‘lsa, uning mavjud lingvistik tajribasi boshqa chet tilini o‘zlashtirishiga ham zamin bo‘ladi. Tilning grammatik tushunchalarini va atamalarini tezroq o‘zlashtirishiga yordam beradi. Shu tariqa, tillararo o‘xshashlik va farq qiluvchi omillarini o‘rganib, boshqa tilni oson o‘zlashtiradi. Fonetik, leksik, grammatik darajada til hodisalarini solishtirish lingvistika sohasini boyituvchi material beradi. Shu boisdan, tillararo qiyosiy tahlil muhim ahamiyatga molik. Bu chet tilidagi yangi materialni shunchaki o‘zlashtirishgina emas, balki unga o‘quvchi-talabalarda alohida qiziqish bilan yondashuvni ham ta’minlaydi. Agar o‘quvchi bir tilning qoidalari va asosiy tushunchalarini yaxshi bilsa, boshqa tilni ham o‘rgana olishiga ishonch bilan qaraydi. Shaxsning lingvistik bilimlarni egallab borayotganligi go‘yo ilmiy yangiliklarni o‘z ongida kashf etib borayotgandek, ham qiziqarli, ham yanada ko‘proq bilish motivatsiyasini kuchaytiradi. Bu borada dars jarayonida o‘qituvchi tillar orasidagi farqlar va o‘xshashliklarni tushuntirib borishi ham katta ahamiyatli o‘rin tutadi, ayniqsa, zamonaviy axborot texnologiyalari vositalaridan, elektron resurslardan foydalanib, dars o‘tilishi o‘quvchi-talabalarga darsni oson o‘zlashtirish va tilning leksik hamda grammatik hodisalarini qiyosiy o‘rganib, turli mashqlarni bajarishda katta imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari, keyingi davrlarda ko‘payib borayotgan til o‘rganishga oid maxsus saytlar nafaqat murakkab va zerikarli bo‘lgan til o‘rganish — leksik birliklarni o‘zlashtirish jarayonini osonlashtiradi, balki mazkur resurslar yordamida ko‘ngilochar o‘yinli mashqlarni zavqlanib bajarish bilan ma’lum ma’noda ma’naviy oziqa, qolaversa, dam olish imkonini yaratishiga ham e’tibor qaratish zarur. Bunday elektron lug‘atlarga www.lingualeo.ru va boshqalar misol bo‘la oladi. Shu bilan birga, bunday lug‘atdagi har bir so‘z foydalanuvchiga ko‘p bor qayta taqdim etilisi mumkin, bu esa uni o‘zlashtirishda mazkur so‘zning to‘g‘ri yozilishi, tilda so‘zlashuvchi xalq vakillari tomonidan leksik talaffuzi xotirada mustahkam joylashib, matnlarni tarjima qilishda qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Ma’lumki, zamonaviy yoshlar o‘z davrining madaniyati vakillari bo‘lib, ularga ko‘proq vizual obrazlar ta’sir ko‘rsatadi, boshqacha aytganda, material an’anaviy usulda emas, balki audiovizual vositalar yordamida yanada tezroq va samarali o‘zlashtiriladi. Masalan, tilda so‘zlashuvchi mamlakat haqidagi mavzu odatda, an’anaviy usulda bir necha rasmlardan iborat matndan foydalanib, o‘qitilgan. Ushbu usul doim ham kutilgan natijani bermagan. Zamonaviy ta’lim usullarida esa mazkur muammoni hal etishga o‘zining autentikligi, ko‘rgazmaliligi va interaktivlik baxsh etuvchi Power Point dasturida tayyorlangan taqdimotlar, filmlar, slayd-shou, shuningdek, virtual sayohatlar, internet-saytlar yordam beradi. AKT vositalaridan foydalanib, dars o‘tish jarayonida chet tilida videosujet namoyish etish yanada ko‘proq samarali bo‘ladi. O‘quvchilar zavq bilan tomosha qiladilar va topshiriqlarni qiziqib bajaradilar. Natijada filmlarni o‘z original tilida ko‘rib, tilni o‘zlashtirishlari oson bo‘ladi. Biroq filmlarni to‘liq tomosha qilish juda ko‘p vaqtni olishi, bunga esa darsga ajratilgan vaqt imkoniyati yetarli bo‘lmasligi mumkin. Shu sababli ham Internet-resurslaridan uyda ham foydalanib, tarmoqdan foydali axborotlarni olish, masalan: MOOC (Massive Open On-line Courses)ni tavsiya etish mumkin.. Shuni ham unutmaslik kerakki, Internet haqiqiy til muhitini his etishga yordam beradi va uning yordamida tilni o‘rganishga ehtiyoj shakllanadi. Sababi til tashuvchi, ya’ni mazkur tilda so‘zlashuvchilar bilan muntazam muloqotda bo‘lishga to‘g‘ri kelishi, turli axborotlardan foydalanish, filmlar tomosha qilish, qo‘shiqlarni tushunish istagi paydo bo‘lishi mumkin. Bularning barchasi o‘quvchi-yoshlarning chet tillarini AKT vositasida o‘rganishga qiziqishlarini oshiradi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, chet tili darslarida AKTdan ijodiy foydalanish nafaqat o‘quvchilarda o‘qishga qiziqish, fanni o‘rganishga motivatsiyasini oshirish va ayrimlar uchun zerikarli bo‘lgan leksik-grammatik materialni yanada qiziqarli jarayonga aylantirishga yordam berishi, shuningdek, chet tilida o‘zaro muloqot qilish, kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishi, bundan tashqari, o‘quv jarayonining reproduktiv faoiyatining ulushini qisqartirishi hamda umuman muhim omil sifatida o‘rin tutishi namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, elektron ta’limiy resurslarning ko‘pchiligi o‘quvchilarning mustaqil bilim egallashiga, malaka orttirishiga, chet tilini yanada chuqurroq o‘rganish uchun intilishni rag‘batlantiradi. Umumta’lim maktabi yoki oliy ta’lim muassasasini bitirgandan keyin ham o‘z bilim doirasini kengaytirishlarida yordam beradi. Yuqoridagilarni nazarda tutib, har qanday salohiyatli o‘qituvchi chet tili bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil etishi, mahorat saboqlari (master classlar) yoki ochiq darslar o‘tishda, albatta, AKT vositasida yanada samaraliroq foydalanishini targ‘ibot qilish mumkin. Xulosa qilib aytganda, AKT o‘quvchi-talaba yoshlarni muntazam ravishda bilim va malakalarini oshirishga undovchi muhim omilga aylanadi. Mazkur omil zamon bilan hamqadam, yetuk mutaxassis shaxs sifatida muvaffaqiyatli inson bo‘lishni maqsad qilgan har bir inson uchun juda zarurdir. Ingliz tilida gapirishni o’rganish qiyin, hatto ingliz tilini bir necha yillar davomida o’rgangan kishilar ham tilni gapirishga kelganda ancha qiynalishadi. Ingliz tilini kirish imtihonlaridagi testlardan o’tish uchun, yoki gapirishdan boshqa sabablarga ko’ra o’rgangan kishilar til grammatikasini, qoidalarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi mumkin. Ammo bunday o’rganuvchilar uchun ingliz tilida gapirish ko’pincha oson kechmaydi. Ushbu maqolada qanday qilib ingliz tilida ma’lum darajadagi bilimga ega bo’lgan holda tez va ifodali gapirish ko’nikmasini rivojlantirish haqida yozmoqchiman. Fikrimcha, ingliz tili grammatikasidan xabardor bo’lgan, ammo gapirishga qiynaladigan o’rganuvchilarning ko’pchiligi ushbu sohada o’z ko’nikmalarini imkon qadar rivojlantirishni juda xohlashadi. Ingliz tilida gapirish ko’nikmasini rivojlantirish uchun eng avval talaffuzga e’tibor berishimiz kerak. Agar ingliz tilidagi so’zlarni to’g’ri talaffuz qila olmasak, nutqimiz boshqalar uchun tushunarsiz bo’lib qolishi mumkin. So’z boyligimizda mavjud bo’lgan barcha ingliz tilidagi so’z va iboralarimizning to’g’ri talaffuzini birma-bir tekshirib, o’rganib chiqishimiz kerak bo’ladi. So’zlarning to’g’ri talaffuzini o’rganish uchun ingliz tili fonetikasini to’liq o’zlashtirishingiz shart emas. Alohida so’zlarning qanday talaffuz qilishinishini bilish uchun lug’atlarda beriladigan so’zlarning transkripsiyasini o’rganib chiqishimiz yetarli bo’lishi mumkin. Bundan tashqari bugungi kunda internet orqali ingliz tilidagi barcha so’zlarning to’g’ri talaffuzini eshitish orqali o’rganib olishimiz mumkin. Misol uchun saytiga kirib, istalgan ingliz tilidagi so’zni qidirsangiz, so’z ma’nosi bilan bir qatorda so’zning to’g’ri talaffuzini eshitish imkonini beruvchi kichik eshitish belgisi ham ko’rinadi. Bu orqali biz ingliz tilidagi barcha so’zlarning to’g’ri talaffuzini o’rganib olishimiz mumkin.Ingliz tilida gapirish ko’nikmasini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan yana bir mashg’ulot – bu ingliz tilidagi nutqni tinglash. Nuqt shaklining qanday bo’lishi ahamiyatsiz – dialog, monolog, qo’shiq, she’r, hikoya, kinofilmdan olingan audio nutq… Muhimi, nutq sof ingliz tilida bo’lishi kerak. Ko’pchincha o’rganuvchilar ingliz tilida gapirishni o’rganish uchun ko’proq o’qish kerakligi haqida bosh qotirishadi . Ingliz tilidagi matnlarni, kitob va jurnallarni o’qish so’z boyligingizni oshirishda yordam berib, gapirish ko’nikmasining rivojlanishiga ma’lum darajada ijobiy ta’sir qilishi mumkin. Lekin hech bir boshqa mashg’ulot gapirish ko’nikmangizni rivojlantirishga tingashdek yaxshi ta’sir ko’rsata olmaydi. Shunday ekan, gapirishni xohlasangiz kitoblarni chetga surib qo’yib ingliz tilidagi nutqni ko’proq tinglashga harakat qiling. Ingliz tilida filmlar ko’ring, qo’shiq, dialog va monologlarni tinglang. Tinglash orqali so’z boyligingizni oshirish bilan bir qatorda, so’zlarning to’g’ri talaffuzini ham o’rganib olasiz.Ingliz tilidagi matnlarni ovoz chiqargan holda o’qing. Kimgadir ingliz tilida hikoya o’qib bering. Kitoblarda berilgan ingliz tilidagi she’rlarni ifodali o’qishga harakat qiling. Umuman, ingliz tilida gapirishni o’rganish uchun kitobni shunchaki o’qish bilan cheklanib qolmasdan, o’qish jarayonida nutqingizni ham ishga soling. Ingliz tilida gapirish jarayonida asosan ikki turdagi qiyinchilik yuzaga kelishi mumkin:
Aqliy qiyinchilik: qaysi so’z yoki iborani aytishni o’ylab qolish; Jismoniy qiyinchilik: so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish. Matnlarni ovoz chiqarib o’qish ikkinchi turdagi qiyinchilikni birinchi turdagi qiyinchilik haqida o’ylamagan holda yengib o’tishingizda yordam beradi. Bu mashg’ulot lablaringiz va tilingizni ingliz tilini tabiiy tarzda talaffuz qilishga tayyorlaydi. Har bir matnni ikki marta o’qishingizni tavsiya etaman. Birinchi marta o’qishda sekinlik bilan o’qing va so’zlarning to’g’ri talaffuz qilinishiga ahamiyat bering. Bu jarayodan talaffuz qilinishi qiyin tuyulgan so’zlarni alohida belgilab ketishingiz ham mumkin. Ikkinchi marta o’qishda esa matnni tabiiy tezlikda, huddi gapirayotganingizdek o’qishga, shu bilan bir qatorda so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga harakat qiling 2.O’quvchilarda kommunikativ kompetensini shakllantirish va rivojlantirihning ustivor yo’nalishlari. Kommunikativ topshriqlar orqali o’quvchilarning faoliyatini tashkil qilish va boshqarish ananaviy o’qitish metodidan faqli ravishda o’quuv materiallarining talaffuzini,yangi leksikasini,Grammatik materialini,eshitib va o’qib tushunilgan matnlarni,fikrini yozma bayon qilishusullarini muloqot jarayonida kompleks o’zlashtirishni ko’zda tutadi yani o’quvchi kommmunikativ topshriqni bajarishni mashq qilayotgan jarayondayoq undagi leksik birliklarning talaffuzini,anglatgan manosini,Grammatik-sintaktik tuzilishini,jumla tuzilishidagi o’ziga xosliklarniegallab oladi.Topshiriq nutq darajasida o’zlashtirilgandan keyingina uning grafikifodalanishi tushunishga,o’rganilgan axbarot haqida fikrini yozma bayon qilishga va nixoyat undagi fonetik-grammatikqoidalarnio’rganishga kirishadi. O’quvchilarda kommunikativ kompetesiyani ,yani suxbatga kirish olish saloxiyatini shakllantirish va rivojlantirish, nutqiy faoliyat usullarini o’rgatuvchi kommunikativ topshriqlar orqali tashkil qilinadi.Bunday topshiriqlar o’quvchi tomonidan tayyorlanadi.Muloqot jarayonida kommunikativ topshriqdagi fonetik,Grammatik belgilarni idrok qilish taqlidiy o’zlashtirish yoki yod olish orqali amalga oshiriladi. Taqlidiy o’zlashtirish eshitgan jumla mazmunini audio-vizual vositalar yordamida idrok qilish orqali tashkil qilinadi.Yod olish esa kommunikativ topshiriqini bajargandan keyin o’zlashtirilgan og’zaki nutq materiali asosida uyushtiriladi. Ananaviy o’qitishda so’zlar ifodalagan ma’noni tushunmasdan yodlash xotirada uzoq saqlanmaslik bilan xarakterlanadi. Eshitib tushinilgan nutq materiali ko’p martalik takror asosida mustahkamlangach ,bu o’quvchiga o’z fikrini mazmunli ifodalash usullarini, ma’lum bir nutq vaziyatlarida suxbatdoshiga nimani gapirishni, qanday gapirish usullarini egallashga yordam beradi. Ingiliz tilini o’rganishda talaffuzning axmiyati ,o’rni dastur talabidir.Nutq faoliyatining til materiallardan biri fonetikadir.Ingiliz tilida talaffuzni o’rgatish nutq faoliyatini o’rgatishda muhim o’rin tutadi. Unutq faoliyatini asosini tashkil etadi, chunki tovushdan tuzilgan til kishilik jamiyatin ing birdan- bir bo’lagidir.Talaffuz yoki fo netik material nutq faoliyatining materiali bo’lib xuzmat qiladi.Talaffuz mazmuni bo’yich o’quvchilar: 1) nemis tili unli,undosh tovushlarning vaularni talaffuz qilishni; 2) unlilarni uzum(cho’ziq) qisqa talaffuz qilishni; 3) Ingiliz tovushlarni o’zbek tovulari bilan taqqoslashni; 4) Ingiliz bo’g’in tizimini tuzilishini; 5) So’zlarda urg’u,ohangini; 6) Gaplarni ma’nodor guruxlarga ajratish; 7) Unlilarning urg’u tushmaganda kuchsizlanishi;(reduksiya)ni o’rganadilar. Xozirgi davrda o’rta maktablardan talaffuzni o’rgatish asosan nutq faoliyati turlarini shakllantirishga,o’stirishga,rivojlantirishga qaratilishi, bo’ysundirilishi kerak.Ingiliz tilida tovushlar o’zbek tilidagi tovushlardan kuchli farq qilib talaffuz qilinadi. Bu esa o’quvchilarda malaka va ko’nikmalarni shakllantirishni taqazo etadi. Alohida so’larni emas, iboralarni yodlashga harakat qiling. Har bir yodlanayotgan yangi iboralar ishtirokida kamida 10 ta gap tuzing va ularni qayta-qayta o’qish orqali yodlanayotgan iboraning har birini eslab qolishga harakat qiling. Masalan, work so’zi ishtirokidagi iboralarni o’rganmoqchimiz. Mana bunday gaplar tuzishimiz mumkin: I was at work yesterday. – Kecha ishda edim. Do you have to work? – Ishlashingiz shartmi? He is out of work. – U ishsiz. We’ll work it out. – Biz buni hal qilamiz. I have a lot of homework. – Mening uyga vazifalarim ko’p. She’s doing the housework. – U uy ishlarini qilayapti. Bu tarzda yodlash iboralarni tabiiy gap muhitida ishlatish imkonini beradi va shu tariqa ularni tezlik bilan eslab qola olasiz.Ingliz tilida gapirishni imkon qadar gapirish orqali o’rganishga harakat qiling. To’g’ri, ingliz tilida gaplashish mumkin bo’lgan sherik topish har doim ham oson bo’lavermasligi mumkin, ammo izlangan kishi har doim imkon topishini unutmang! Balki ingliz tilida gaplashishni o’rganish ishtiyoqida bo’lgan tanishlaringiz, o’rtoqlaringiz bordir? Internet orqali xorijlik do’stlaringiz bilan ingliz tilida yozma suhbat qurishingiz mumkindir? Balki xorijdagilarga telefon qilish orqali ular bilan suhbatlashish imkoniyatingiz bordir? Qaysi usulda bo’lmasin, ingliz tilida gapirishni gapirish orqali o’rganishga harakat qiling. Ingliz tilida erkin og’zaki muloqotga kirisha boshlar ekansiz, tilda gapirayotganingizda grammatika muloqotdan keyingi ikkinchi o’rinda turishini unutmang. Ingliz tilida gaplashganingizda Siz muloqot qilishingiz kerak bo’ladi, grammatik jihatdan to’g’ri gaplarni ishlatishingiz esa ikkinchi darajali muhimlikka ega bo’ladi. Misol uchun, ingliz tilini ona tili sifatida gaplashadigan Amerikali, Angliyalik, yoki Avstraliyalik kishiga Yesterday I go to party on beach desasangiz, u Sizning nima demoqchi ekanligingizni tushunib oladi. Bu gap grammatik jihatdan xato, ammo nima farqi bor? Muhimi muloqot! Muhimi, so’z grammatikasi xato bo’lgan bo’lsa ham, suhbatdoshingiz nima demoqchi ekanligingizni tushunib oldi. Bunday grammatika xatoga yo’l qo’yish Yesterday I… degandan keyin butunlay jim bo’lib to’xtab qolishdan yaxshiroq. Yesterday I… deganingizdan keyin qaysi fe’lni qaysi zamonda, qanday grammatik qoidaga asoslanib ishlatishingiz kerakligi haqida o’ylashingiz ingliz tilida muloqot qilishigizda jiddiy muammolarni yuzaga keltiradi. Shunday ekan, grammatikadan hovotir olmasdan, ingliz tilida gapirishga e’tibor qarating! Ingliz tilida gapirganingizda sekin tezlikda gapirishga harakat qiling. Tezlik bilan gapirish ingliz tilida yaxshi gapira olishingizni anglatmaydi. Ingliz tilida sekin gapirishga harakat qilishignizning ikkita foydali jihati bor: Gapirayotganingizda navbatdagi o’rinda nima demoqchi ekanligingizni o’ylab olish uchun yetarlicha vaqtga ega bo’lasiz; Sekin gapirilganda talaffuzingiz aniq bo’ladi va tinglovchi nutqingizni osonlik bilan tushuna oladi. Ingliz tilida tezlik bilan gapirish ko’nikmasiga kelsak, bu ko’nikma vaqt o’tgan sari tinimsiz mashg’ulotlar va o’z ustingizda ko’proq ishlash bilan tabiiy ravishda shakllanadi.Fikrlash va o’ylash jarayonida har bir kishi o’zi bilanmagan holda, ichidan o’ziga-o’zi gapiradi. Bu tabiiy hol. Hammamiz shunday qilamiz. Ingliz tilida gapirish ko’nikmangizni rivojlantirish uchun shu ichki o’z-o’ziga gapirish jarayoningizni to’liq ingliz tiliga o’tkazishga harakat qiling. Siz shu vaqtga qadar o’zbek tilida o’ylab kelgansiz, shuning uchun ingliz tilida o’ylashga ko’nikish bir oz qiyin bo’lishi va vaqt talab qilishi mumkin. Shoshilmang va o’zingizda ingliz tilida fikrlash, o’ylash odatini shakllantiring. Ingliz tilida gapirish jarayonida aytmoqchi bo’lgan gapingiz uchun mos so’z topa olmay qolsangiz, o’zingizni yo’qotib qo’ymang va eslashga urinayotgan so’zingizning ma’nodoshini ayting, yoki shu so’zga ta’rif berib o’ting. Bunday qobiliyatga ega bo’lish uchun, albatta, sizda so’z boyligi yaxshi shakllangan bo’lishi kerak. Bundan tashqari, agar aytmoqchi bo’layotgan so’zingizni eslay olmasangiz, ma’nodosh so’zni ham topa olmasangiz, hech ikkilanmay suhbatdoshingizdan bu so’zning aytilishini so’rashingiz mumkin. Quyidagi misolda keltirilganidek:–“What does your sister look like?” – “She’s very tall, and… um… she’s… what’s the opposite of ‘fat’?” –“Thin?” – “Yes! She’s tall 3. Chet tili kommunikativ kompetensiyasi shakllanishida muloqotdagi o’zgarishlar. Bilmay turgan so’zingizni so’rab olib, suhbatni davom ettirib ketishingiz butunlay jim bo’lib qolishga nisbatan ancha yaxshiroq yechim hisoblanadi.Ingliz tilida gapirishni o’rganish jarayonida o’zingizni erkin tuting va hayajonlanishsiz, butun e’tiborni gapirishga qarating. Gapirish jarayonida xatolarga yo’l qo’yish tabiiy ekanligini tushuning. Hech kim xatolarsiz o’rganmagan. Siz ham gapirishni o’rganishda xatolarga yo’l qo’yasiz. Muhimi, bu xatolarda to’xtab qolmasdan, gapirishning yuqoriroq, keyingi bosqichiga ko’tarilish va o’z ustida tinimsiz ishlash, ekanligini doim yodda tuting Tilshunoslik vakolatlari og'zaki va yozma munozaralarni o'tkazish uchun tushunchalarni, fikrlarni, his-tuyg'ularni, dalillarni va fikrlarni ifodalash va izohlash orqali tildan foydalanish bilan bog'liq. Bunday shovqinlar yozma yoki og'zaki tilning grammatik, pragmatik va sosiolingvistik xususiyatlarini belgilovchi turli xil ijtimoiy va madaniy kontekstlarda yuz berishi mumkin. Lingvistik kompetentsiyalar aloqa kompetentsiyalari bilan juda bog'liq va ular hatto teng deb qaraladi. Ilmiy ishlab chiqarish va aloqa sohasida lingvistik kompetentsiyalar tilning, ayniqsa yozma tilning adekvat ishlatilishi bilan bog'liq bo'lib, ular quyidagilar bilan tavsiflanadi: (1) yozma tildan etarli darajada foydalanish va tarkibni tuzish; (2) ilmiy hujjatlarni o'quvchining ona tilida o'qish va yozish; va (3) hujjatlarni o'qish, yozish va boshqa ona tillariga, xususan, eng ko'p ishlatiladigan (masalan, ingliz tiliga) tarjima boshqa tilni to'liq bilishini anglatmasligi mumkin, ammo bu uning etarli darajada bo'lishi uchun etarli bo'lishi kerak. o'qish va talqin qilish. Lingvistik kompetentsiyalar axborot kompetentsiyalari bilan ham bog'liqdir, chunki ilmiy hujjatlarni to'g'ri yozilishi va tadqiqot natijalarini tavsiflash turli xil ilmiy matnlarni tushunishda va ishlab chiqarishda qo'llab-quvvatlanadigan axborot izlash, tanlash, tuzish va qayta ishlash vakolatlarini namoyish qilishni talab qiladi. tomoshabinlar. Lingvistik kompetentsiyalar turli jamoalar yoki tinglovchilar (ilmiy yoki keng omma) uchun mo'ljallangan, muvaffaqiyatli ilmiy aloqani amalga oshirish uchun bir-biri bilan o'zaro bog'liq va o'zaro qo'llab-quvvatlanadigan qobiliyatlarni, bilimlarni va munosabatlarni o'z ichiga oladi. agar ular lingvistik nuqtai nazardan to'g'ri materiallangan bo'lsa, aloqa ma'lumotlarini etkazish va hatto undan foydalanish. Ta'limning har qanday shaklida, lingvistik kompetentsiyalar2 barcha odamlar uchun keng, ko'ndalang, ko'p qirrali va asosiy bo'lishi kerak, shuningdek har bir ilmiy madaniyat va intizomga xosdir (Reyzabal, 2012). Ushbu kompetentsiyalar o'qish kabi boshqa shaxsiy qobiliyatlar bilan juda bog'liq, chunki kim o'qimasa, to'g'ri yoza olmaydi. Ushbu vakolatlar mutaxassislar (ilmiy hamjamiyatlar) yoki keng jamoatchilikning (barcha ijtimoiy sohalarga ilmiy tarqalishi) turli guruhlardagi odamlarning jamoaviy o'zaro ta'siri va bilimlarini ishlab chiqarish uchun zarurdir. IHRT (2007) kabi xalqaro tashkilotlarning fikriga ko'ra, til kompetentsiyalari turli xil dasturlarga ega, ayniqsa og'zaki, yozma va AKTdan foydalanish ona tilida ham, boshqa tillarda ham ifodalangan. Biroq, ularning yozma tilda qo'llanilishi ta'kidlanadi, chunki bu shaxsning, muassasaning, mintaqaning yoki ilmiy intizomning ilmiy aloqasi qismi sifatida ro'yxatga olinishi va o'lchanishi mumkin bo'lgan ilmiy mahsulotlarni nashr etishda hal qiluvchi element hisoblanadi. Ilmiy matnlar va mahsulotlarni qurish uchun lingvistik vakolatlardan foydalanish quyidagilarni nazarda tutadi: (1) ishlab chiqilayotgan mavzu bo'yicha ma'lum bilim darajasi, bu ayniqsa ilmiy adabiyotlardan foydalanish va boshqarish natijasida kelib chiqadi, ammo oldingi bilimlarni e'tiborsiz qoldirmasdan. ilmiy tarqatish hujjatlaridan kelib chiqqan (kognitiv kompetentsiya deb tushuniladi); (2) ishtirokchilar orasida aktual, sintaktik va leksik konventsiyalar bo'yicha individual va jamoaviy faoliyatni rivojlantirish; (3) tildan etarli darajada foydalanish to'g'ri yozish uslubidan tashqari, olingan tanqidlarni tushunish, qaror qilish va harakat qilish qobiliyatiga ega bo'lib, fikrlar, faktlar, farazlar, nazariyalar, qonunlar va hissalarni ajratib turadi; va (4) yozma ravishda aytilgan narsalarning oqibatlarini engish qobiliyati, chunki bu bilimlarni ishlab chiqaradi, bunday g'oyalar ilmiy intizomdagi epistemik omillarga aylanadi, bu yangi hissa yoki oldingilaridan keyingi ishlanma bo'lishi mumkin (Reyzabal, 2012) . Har bir kompetentsiyani ilmiy ishlab chiqarish va aloqada qo'llash darajasi har bir ilmiy intizomga qarab o'zgaradi. Professor va tadqiqotchilar hech bo'lmaganda o'zlarining ilmiy intizomi doirasida o'rganilayotgan mavzularni aniqlash, tushuntirish, isbotlash va asoslash borasida yuqori darajadagi til vakolatlarini namoyish etishlari kerak (Camacho-Gonzalez & Quintanilla-Gatica, 2008). Bundan farqli o'laroq, axborot mutaxassislari ular hamkorlik qilayotgan ilmiy fanlar bilan bog'liq bo'lgan bir nechta bilimga ega bo'lishlari kerak, ammo ular boshqa fanlar bilan ishlashga moslasha olishlari kerak. Tilshunoslik kompetentsiyasi va ilmiy ishlab chiqarish va aloqa o'rtasidagi bog'liqlik quyidagilarni anglatadi: (1) etkazilishi mo'ljallangan narsaning kontekstual elementlarini aniqlash; (2) ilmiy ishlab chiqarish jarayonlarini rejalashtirish; (3) ilmiy tildan to'g'ri va to'g'ri foydalanish; (4) matnlarni aniq va etarli darajada taqdim etish uchun semantik normalarni qo'llash.tilshunoslar til va jamiyat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni bilishadi. Ammo ular bunday munosabatlarni tasvirlashga muvaffaq bo'lishmadi. Lisoniy tavsiflash ob'ekti bo'lgan fonologiya, leksika va sintaksis aloqa uchun ishlatiladigan kod tarkibidagi elementlarning faqat bir qismini tashkil etadi. Gapning (gaplar, gaplar, iboralar, so'zlar va h.k.) ma'nosi (lar) to'liq shakliga bog'liq emas; Ko'p narsa kim nima deganiga, kimga, qayerga, nima uchun, qanday usulda va qanday ta'sir qilishiga bog'liq. Boshqacha aytganda, nutq aytilgan vaziyatning konteksti juda muhimdir. Masalan, "Menga tuz bera olasizmi?" shaklda so'roq qilinadi, lekin ovqat xonasida muloyim iltimosni ifodalaydi. Grammatik bilim bizga kommunikativ vaziyatda samarali ishtirok etish uchun etarli emas. Til shakllari bilan tanishish bilan bir qatorda, to'g'ri gaplashish uchun quyidagilarni bilish kerak: 1. Ijtimoiy-madaniy aloqalar: tildan foydalanadigan odamlarning munosabati, qadriyatlari, konventsiyalari, noto'g'ri qarashlari va afzalliklari. 2. Ishtirokchilarning tabiati: ma'ruzachi va tinglovchi o'rtasidagi munosabatlar, ularning kasbi, qiziqishi, ijtimoiy-iqtisodiy holati va boshqalar. 3. Ishtirokchining qoidasi: ijtimoiy tarmoqdagi munosabatlar, ota - o'g'il, o'qituvchi - talaba, xo'jayin - bo'ysunuvchi, uy egasi - ijarachi, shifokor - bemor va boshqalar. 4. Nutqning tabiati va funktsiyasi: yuzma-yuz suhbatlashish, qarama-qarshilik yoki tasodifiy suhbat, xoh norasmiy vaziyatni talab qilish, yoki telefon orqali suhbat va boshqalar. 5. Muloqot rejimi (vositasi): og'zaki yoki yozma yoki yozma skriptdan o'qish yoki tayyorgarliksiz nutq. Kommunikativ kompetentsiya haqiqatan ham tilshunoslik kompetentsiyasini, shuningdek, ijtimoiy-lingvistik pragmatik kompetensiyaga kiruvchi faktlar to'plamini (noaniq shakli yoki shakli) o'z ichiga oladi (til predmetlarini kontekstda ishlatish qoidalari va konventsiyalari va boshqa omillar, masalan, munosabatlar va boshqalar.) Dell Hymes tilni o'rganayotgan kishi quyidagi imkoniyatlarga ega bo'lishi kerakligini aytadi. "Shuni hisobga olish kerakki, oddiy bola jumlalarni nafaqat grammatik jihatdan, balki maqsadga muvofiq ravishda ham biladi. U qachon gaplashish kerakligi, qachon bo'lmasligi va nima haqida gaplashish kerakligi, kim bilan, qachon, qayerda, qanday shaklda bo'lishi kerakligini biladi. Xulosa qilib aytganda, bola nutq aktida ishtirok etish va boshqalar tomonidan bajarilishini baholash uchun nutq aktining repertuarini (inson ega bo'lgan va foydalana oladigan barcha ko'nikmalar va boshqalar) egallaydi ”. Xomskiyning fikriga ko'ra, lisoniy kompetentsiyani qolgan kommunikativ kompetentsiyadan ajratib, alohida holda o'rganish mumkin, ammo Dell Ximes singari ijtimoiy-tilshunoslar til kompetentsiyasi tushunchasi real emas va tilshunoslikda jiddiy taraqqiyotga erishish mumkin emas deb hisoblashadi. ulardan foydalanish usullari. Birinchidan, ijtimoiy o'zaro ta'sir qilish aslida mahoratli mehnat bo'lib, u ko'p kuch talab qiladi. U tug'ma emas (tug'ma yoki genetik qobiliyatga ega). Buni boshqalardan o'rganish kerak. O'rganish va o'zini va boshqalarni bezovta qilish uchun duch keladigan va doimiy ravishda o'ldiradigan, duch keladigan odam - bu noto'g'ri odam. Dell Hymes vakolati quyida keltirilgan oldingi xususiyatlarga bog'liqligini ta'kidlaydi: 1. Biror narsa mumkinmi (va qay darajada). 2. Biror narsa ko'rinayaptimi (va qay darajada) (mavjud vositalarga nisbatan) 3. Biror narsaga (va qay darajada) muvofiqligi (etarli, baxtli, u ishlatiladigan kontekstga bog'liq). 4. Biror narsa bajariladimi (va qay darajada) (aslida bajarilgan va nima qilish kerakligi). Bularning barchasi lingvistik kompetentsiya asosan kommunikativ kompetentsiyaning tarkibiy qismi ekanligini ko'rsatadi. Dell Xymesning lingvistik kompetentsiya tushunchasini tanqid qilish shundan iboratki, bu mavhumlik, uni amalda qo'llashga hech qanday aloqasi yo'q. Xuddi shu tanqid kommunikativ kompetentsiya tushunchasiga qarshi qaratilgan. Viddsonning fikriga ko'ra, agar til bilimi grammatik bilimlarning mavhumligi bo'lsa, kommunikativ kompetentsiya - bu ijtimoiy xulq-atvorning mavhumligi. Kommunikativ kompetentsiya tushunchasi uning vakolatiga (birovning faoliyati yoki ta'sir doirasiga), til foydalanuvchilari faoliyatga asoslangan tilda ishtirok etish uchun qabul qiladigan amaldagi tartibni o'z ichiga olmaydi. Shunday qilib, til vakolati va kommunikativ kompetentsiya bilan bir qatorda pragmatik kompetentsiya ham diqqat markaziga olinishi kerak. Pragmatik kompetentsiya - muayyan maqsad yoki maqsadga erishish uchun tilni kontseptual tizim bilan birga ishlatish qobiliyatini ta'kidlaydigan narsa. Va bu vositadan qanday qilib samarali foydalanishni aniqlash mumkinligini aniqlaydi: u foydalanuvchi tomon yo'naltirilgan. A. Tilshunoslik va paranvistik lug'atlar: (i) og'zaki elementlar (jumlalar, gaplar, iboralar va boshqalar) (ii) og'zaki bo'lmagan elementlar (kommunikativ xatti-harakatlarning aspektlari, masalan: yuz ifodasi, tana harakati, ko'zga qarash, imo-ishora, yaqinlik va boshqalar). (iii) Diskurs elementlari va ularni biriktiruvchi nutq va yozishda tashkil qilish. (iv) Mumkin bo'lgan variantlar diapazoni (o'zgarishlari va ularning tashkilotlari). (v) Muayyan vaziyat uchun variantlarning ma'nosi. B. O'zaro ta'sir ko'nikmalari: (i) O'zaro ta'sirlanish va talqin normalari. (ii) Istak maqsadlariga erishish strategiyalari. (iii) Aloqa holatida (aloqa holati) idrok qilish yoki xususiyatlar (og'zaki va og'zaki bo'lmagan). (iv) Har qanday vaziyatda mosligini tushunish. C. Madaniy bilimlar: (i) ijtimoiy tuzilma. (ii) qadriyatlar va munosabatlar. (iii) bilim sxemasi (og'zaki, shuningdek og'zaki) va madaniy uzatish jarayonlari. O'zaro ta'sir doirasi (ma'nosi: joy), shuningdek, vaziyatni aniqlashda muhim omil hisoblanadi, masalan, cherkovda, ma'badda, masjidda, sinfxonada yoki bozorda kimdir bilan ish tutsangiz, o'zaro munosabatlarning tabiati va xilma-xilligiga hissa qo'shasiz. tildan foydalanish. Kommunikativ kompetentsiyani tushunishda foydali bo'lgan yana bir tushuncha - bu phatik-birlik tushunchasi. Fatik birlashmaning maqsadlaridan biri jim bo'lmaslikdir, chunki bu kerak bo'lmaganda dushmanlik yoki sharmandalikni anglatishi mumkin. Masalan, ibodatxonada sukut saqlash hurmat belgisi bo'lishi mumkin, lekin ikkita tanishlar uchrashib, jim bo'lishsa, ularning sukuti dushmanlik yoki hech bo'lmaganda befarqlik sifatida talqin qilinishi mumkin. "Salom" va "xayrli tong" va boshqalar kabi ba'zi iboralar juda odatiy, ammo ularning buzilishi aloqa shakllariga salbiy ta'sir qiladi, aksariyat hollarda o'zaro munosabat ishtirokchilarining noqulayligiga (qulaylik etishmasligiga) olib keladi. Dell Xymes tomonidan kiritilgan kommunikativ kompetentsiya tushunchasi til pedagogikasida yondashuv usuli va texnikasida o'zgarishlarga olib keldi. Tilshunoslarning ta'kidlashicha, 'qoidalar mavjud, ularsiz grammatika qoidalari foydasiz bo'ladi. Foydalanuvchilarga to'g'ri jumlalarni tuzishga imkon beradigan grammatik qoidalar va qandaydir kommunikativ maqsadlarni amalga oshirish uchun tillardan foydalanish qoidalari o'rtasida farq bor. Ba'zi ijtimoiy-tilshunoslar emas, ba'zi ijtimoiy-lingvistik printsiplar tilni o'qitishning asosiy iborasi bo'ldi. Evropaning umumiy bozori kommunikativ yondashuvga (biror narsani rag'batlantiradigan yoki rag'batlantiradigan narsa) yordam berdi. O'zaro ta'sir kuchayishi uchun kattalarga Evropaning umumiy bozorining asosiy tillarini o'qitish ehtiyojlari ortdi. Uilkins o'zining "Notional o'quv dasturi" (1976) kitobida sharqiy-funktsional o'quv dasturini targ'ib qilgan. U til ishlatiladigan funktsiyalar haqida dars berdi: Masalan, bitta ma'lumotni so'rash bo'yicha, boshqasida kechirim so'rash va uchinchi darsda minnatdorchilik bildirish bo'yicha rejalashtirish mumkin. Tilshunoslar funktsiyalar, tushunchalar va tuzilmalarning inventarizatsiyasini qilishgan, ammo foydalanish uchun materiallar gradatsiyasi to'g'risida taklif berishmagan. Sintaktik murakkablik va funktsiyani ajratilgan yoki turli xil parametrlarga bo'lishini sodda sababga ko'ra funktsional murakkablik bo'yicha baholash ularning ma'nosini bermadi. Audio lingual metoddan farqli o'laroq, kommunikativ yondashuvning asosiy o'ziga xos xususiyatlari quyidagilar: 1. Tarkibi va shaklidan ko'ra ma'no muhimroqdir. 2. Agar kommunikativ funktsiyalar atrofida ishlatilsa, suhbatlarni eslab qolmaslik kerak. 3. Til elementi kontekstli bo'lishi kerak. Ularni ovozli lingual metodda bo'lgani kabi, alohida holda o'qitish kerak emas. 4. Til o'rganish o'rganish tuzilmalari, tovushlar va so'zlarni anglatmaydi, lekin muloqot qilishni o'rganadi. 5. Malakali va ko'proq o'rganish o'rniga samarali aloqa qidiriladi va ta'kidlanadi. 6. Burg'ilash markaziy emas, balki periferik (ikkinchi darajali yoki ahamiyatsiz). 7. Talaffuz ona tilida emas, balki har tomonlama bo'lishi kerak. 8. Grammatik tushuntirishga yo'l qo'yilmaydi; o'quvchilar ega bo'lgan har qanday qurilma, ularning yoshi va qiziqishlari bo'yicha farqlanadi. 9. Muloqotga urinish nafaqat uzoq mashqlar paytida, balki boshidanoq amalga oshirilishi kerak. Agar imkon bo'lsa, ona tilidan oqilona foydalanish qabul qilinadi. 11. Talaba imtiyozga ega bo'lganda tarjimadan foydalanish mumkin. 12. O'qish va yozish, nutqni mahorat bilan bajarish uchun kerak emas. Ular birinchi kundan boshlanishi mumkin. 13. Maqsadli lingvistik tizim tizim tuzilishini o'rganish orqali emas, balki muloqot qilishni o'rganish jarayonida o'rganiladi. 14. Til vakolati o'rniga kommunikativ kompetentsiya istalgan maqsaddir. 15. Lingvistik o'zgaruvchanlik uslub va materiallarda markaziy shart sifatida qabul qilinadi. 16. Birliklarning ketma-ketligi til murakkabligi printsipi bilan emas, balki qiziqishni saqlaydigan tarkib, vazifa va ma'noni hisobga olish bilan belgilanadi. 17. O'qituvchi o'quvchilarga til bilan ishlashga turtki beradigan har qanday shaklda yordam beradi (har qanday to'qnashuv nazariyasidan qat'iy nazar). 18. Til odat emas; u sinov va xato orqali shaxs tomonidan yaratilgan. 19. Asosiy maqsad rasmiy to'g'rilik nuqtai nazaridan aniqlik emas, balki ravon va maqbul til; aniqlik mavhum emas, balki kontekstda baholanadi. 20. Talabalar tildan mashinalar yoki boshqariladigan materiallar orqali foydalanishga yo'l qo'ymasliklari kerak. Ularni haqiqiy hayotda juftlik yoki guruhda ishlash orqali odamlar bilan muloqot qilishga undash kerak. 21. O'qituvchi o'quvchilar qaysi tildan foydalanishni ko'rsatmasligi kerak. Darhaqiqat, u o'quvchi qaysi tildan foydalanishni bilmaydi yoki taxmin qila olmaydi. 22. Ichki motivatsiya tilning tuzilishiga qiziqishdan kelib chiqmaydi, balki tilda muomala qilinadigan narsalarga bog'liq bo'ladi. 4. Ingiliz tili va ona tilini o’qitish jarayonining qiyosiy tahlili. Nutq,faoliyatining asosiy materiali o’z ichiga fonetik,grammatikleksik materiallarni oladi. Til materiallari ingiliz tilinimo’rgatishda muhim o’rin tutadi..U hamma nutq,faoliyatlari uchun asosiy material xisoblanadi.Usiz biz nutq faoliyatiniegallay olmaymiz yoki uni amalga oshira olmaymiz. Til, nutq vositalariga tilning tovush tizimini,oxangni,Grammatik tuzilishini,leksikasini kirgizish mumkin.O’rta maktab dasturi nutq faoliyatlarini amalga oshrish uchun fonetik yoki talaffuz,grammatik,lesik materiallarni belgilab ko’rsatgan.Bu tip materiallarni tinglab tushinish,gapirish,o’qish,yozuvning muhim qismidir. Til materiallarni o’rgatishda maktab,akademik litseylar, kasb hunar kollejlari sharoitlarini,materiallarning xususiyatini ,metodik tomonini xisobga olish zarur.O’quvchi,talaba nutq faoliyatini egallashi,bajarishi uchun ingiliz tili leksikasini,grammatikasini,ingiliz tili fonetik tizimi tanlabolinib o’rgatiladi. Tanlanishning sabablari quyidagilar: Birinchidan,til materiallari ko’p,ularni hammasini o’rgatish qiyin.Ikkinchidan,o’rta umumtalim beriladi.Buning uchun hamma til materiali kerak emas.Uchinchidan vaqt kam(dars soati kam).To’tinchidan,metodika ilmiy методnuqtai nazaridan ko’p til materialini o’rgatish o’rniga maxsus maqsad bo’yicha tanlanga kam sonli materialni o’rgatish osondir.O’quvchi yoki talaba ingiliz tili materialini o’rganayotgan o’zbek,rus tillarining xususiyatlari ta’sir qiladi.Bu ta’sir ijobiy va salbiy bo’ladi. Ona tili, rus tiliva ingiliztillarning ijobiy,salbiy taa’siri.O’quvchi,talaba yuqoridagi tillarning tarsi faollashgan til malaka va ko’nikmalarni xisoga olmay ingiliz tiliga ko’chiradi.Ilmiy tilde Tamazmuni bo’yicha o’quvchilar;1) ingiliz tili unli,undosh tovushlarni va ularni talaffuz qilishni; 2) ularning uzun (cho’ziq,talaffuz qilishni; 3) ingiliz tovushlarni o’zbek tovushlari bilan taqqoslshni,in giliz tili bo’g’in tizimining tuzilishi;so’zlardagi urg’u,oxangni;gaplarnima’nodor guruhlarga (sintgmalarga) ajratisgni;unlilarning urg’u tushmaganda kuchsizlanishi (reduksiyani) o’rganadi.Xozirgi davrda o’rta maktabda talaffuzni o’rganish asosan nutq faoliyatining shakllashtirishga,o’stirish,shakllantirishga,bo’ysundirishga vositasi sifatida asosiy vosita sifaida foydalaniladi.Talaffuz va rit-oxang,malakarni hosil qilish nutqning asosiy maqsadidir. Ingiliz tili fonetik tizimining xususiyatlardir. Kuzatishlar davomida ingliz tili nutq kompetensiyalarini o’qitishda multimedia vositalaridan foydalanishning afzalliklari bir qancha ekanligiga ishonch hosil qildik. Lekin yana shuni ham aytish kerakki, multimedia vositalari orqali til kompetensiyalarini o’qitish davomida ba’zi kamchiliklar borligiga ham guvoh bo’ldik. Multimedia vositalaridan ingliz tilini o’qitishda qo’shimcha vosita o’rnida foydalanish o’rniga, ba’zi o’qituvchilarimiz darsning boshidan oxirigacha foydalanayotganliklari ularning darsdagi dominantligini kamaytirib qo’ymoqda. Agar o’qituvchilar dars davomida butunlay texnologiyaga bog’lanib qolsalar ular “texnika yordamchisi” ga aylanib qoladilar va o’zlarining talabalar oldidagi til o’rgatish maqsadlari va ro’llarini yo’qotib qo’yadilar. Bundan tashqari multimedia vositalaridan ko’p foydalanish darsda ayrim an’anaviy metodlardan foydalanish afzalliklarini unutishga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham o’qituvchilar multimedia vositalaridan yordamchi vosita sifatida foydalanishlari kerak, uni asosiy vositaga aylantirish mumkin emas. Ingliz tili darslarini kuzatar ekanmiz talaba va talaba, talaba va o’qituvchi o’rtasidagi muloqot juda ham kam ekanligini aniqladik. Odatda, o’qituvchilar talabalarga so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishni, gap tuzishni, fikrlarni jamlashni, shuningdek og’zaki va yozma nutq kompetensiyalarini o’rgatishadi. Multimedia vositalari, video ko’rish va eshitish uchun boshqa materiallar talabalarda qiziqish uyg’otishiga qaramay, ular o’zaro muloqotni cheklab qo’yadi. Misol tariqasida, aytish kerakki tinglab tushunish darsini kuzatishimiz mobaynida dars “tele-shou” ga aylanib qoldi. Bunda talabalar faqat tomoshabin sifatida qatnashdilar va bu albatta maqsadga muvofiq emas. Ta’limda multimedia vositalari talabalarning o’rganilayotgan materialni, holatni mazmunini osongina tushunib olishlarini ta’minlaydi ammo shu bilan bir qatorda ularning mantiqiy o’ylab xulosa chiqarish qobilyatlarini chegaralab qo’yadi, ya’ni ular har doim barcha mavzularni batafsil multimedia materiallari orqali osongina tushunib olishga o’rganib qoladilar. Vaholanki, bilim faqatgina qabul qilinmaydi balki u o’zi ustida fikr va mulohaza yuritilishini talab qiladi. Bugungi kunda matnlarni ovozli grafikaga va qo’l yozmalarni elektron shaklga kelayotgani bilim olishning asl ma’no va mohiyatini biroz chegaralab qo’yayotgandek. Ingliz tilida nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirishda mediata’lim vositalaridan foydalanishning samarali tizimi Ingliz tilini o’rgatishdan asosiy maqsad kommunikatsiya, aloqa vositasi sifatida qo’llashni o’rgatishdir. Nutq faoliyati turlarini o’rgatmay turib ushbu maqsadga erishib bo’lmaydi, chunki nutq faoliyati turlari orqali o’zgaga ma’lumot beriladi va ma’lumot olinadi. Kuzatuvlardan ma’lum bo’ldiki, chet tili darslarida nutq faoliyati turlari mashg’ulotlar davomida alohida-alohida o’rganilmoqda. Bunga sabab, barcha nutq kompetensiyasi turlarini bitta darsga qamrab olishga vaqtning yetishmasligidir. Qolaversa, o’qituvchilarda har bir nutq faoliyati turlari ustida ishlash taktikasining yo’qligi ham talabalarning nutqiy kompetensiyalarini turli dars-mashg’ulotlari davomida alohida o’zlashtirib borilishiga sabab bo’lmoqda. Ushbu kamchiliklarni bartaraf etishning eng samarali yo’li esa multimedia vositala
Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi mul’timedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazida yaratilgan elektron manbalarni namoyish etganda, o‘quvchilar yanada jonlanadi. Buning afzal tomoni shundaki, bola slayd orqali nafaqat buyum va narsani ko‘rib, tasavvuri boyiydi, balki fransuzcha talaffuz ko‘nikmasi ham hosil qilinadi. Xorijiy tilni o‘rganishdang muhim komponent – tinglash, talaffuz qilish, o‘qish – yozish hisobladi. Agar bola tog‘ri talaffuz qilishni o‘rgansa, yozish malakasini ham oson egallaydi. Bir – biriga uzviy bog‘liq bu jarayonlarga dars o‘tishda e’tibor berilishi kerak. Bolaga o‘z ona tili bilan bir vaqtda chet tilini ham o‘rgatish katta mehnat talab qiladi. Har bir ta’lim dargohi bu jarayonga an’anaviy va noan’anaviy tarzda yondashadi. Natija esa yillar o‘tib ma’lum bo‘ladi Ta'limning har qanday shaklida, lingvistik kompetentsiyalar barcha odamlar uchun keng, ko'ndalang, ko'p qirrali va asosiy bo'lishi kerak, shuningdek har bir ilmiy madaniyat va intizomga xosdir (Reyzabal, 2012). Ushbu kompetentsiyalar o'qish kabi boshqa shaxsiy qobiliyatlar bilan juda bog'liq, chunki kim o'qimasa, to'g'ri yoza olmaydi. Ushbu vakolatlar mutaxassislar (ilmiy hamjamiyatlar) yoki keng jamoatchilikning (barcha ijtimoiy sohalarga ilmiy tarqalishi) turli guruhlardagi odamlarning jamoaviy o'zaro ta'siri va bilimlarini ishlab chiqarish uchun zarurdir. Ingliz tilida gapirish ko’nikmasini rivojlantirish uchun eng avval talaffuzga e’tibor berishimiz kerak. Agar ingliz tilidagi so’zlarni to’g’ri talaffuz qila olmasak, nutqimiz boshqalar uchun tushunarsiz bo’lib qolishi mumkin. So’z boyligimizda mavjud bo’lgan barcha ingliz tilidagi so’z va iboralarimizning to’g’ri talaffuzini birma-bir tekshirib, o’rganib chiqishimiz kerak bo’ladi. .
Adabiyotlar ro’yxati I.Karimov., PQ-1875-son. 2012 yil10 dekabr, Toshkent sh.,. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent 1997 Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.Xalq ta’limi 1997 Mirolyubov A.A.,Raxmanov I.V.,Setlin V.S. Taxriri ostida. O’rta maktabda chet tillar o’qitishning umumiy metodikasi.-T O’qituvchi 1974 Jalolov J. Chet tili o’qitish metodikasi.-T. 1996 Tursunov I.Y. Xalq pedagogikasing dolzarb muammolari. – T.: “O‘qituvchi”, 1990. Oxford L.L. Language learning strategies: What Every Teacher should know. – N.Y. New Bury House Publishers 1990 Prodromou L. The good language teacher // English teaching Froum 1991 Wright T. Roles of teachers and learners. – Oxford; Oxford University Press 1987 www.dictionary.com 1 AKT Axbarot kommunikativ texnologiyalari [ I.Karimov., PQ-1875-son. 2012 yil10 dekabr, Toshkent sh.,.] 2 lingvistik kompetentsiyalar [Reyzabal, 2012]. Download 63.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|