Mavzu: chirchiq va Angren vodiysi shaharlari. O‘rta asrlarda Toshkent vohasi urbanizatsiyasi (2 soat) Tayanch tushunchalar

Mavzu: CHirchiq va Angren vodiysi shaharlari.

O‘rta asrlarda Toshkent vohasi urbanizatsiyasi (2 soat)

Tayanch tushunchalar.

Turkmaniston, Tojikiston, Qizg’iziston, Janubiy Qozozg’iston, O’zbekiston tarixiy obidalari. Mari, Ko’hna Urganch, Shehrlik, Yarbekir, Kan’ga, Shemahaqal’a, Shoxsanam, Zamaxshar, Bo’ldimsoz, Ko’hnauvaz, Amul, Sadvar, Jigarband, Darg’on, Panjikent, Kaxkaxa II, O’traqo’rg’on, Chia’xudjra, Kofirqal’a, Ajinatepa, Xul’buk, Xan-yaylou, Shoxtepa, O’sh, O’zgan, O’tror, Taroz.

Reja:

1. 
   Madaniy xo’jalik markazlari dehqonchilik vohalari shaharlari va ularning arxeologik tadqiqotlar va yozma manbalarda aks etishi.
   
2. 
   O’rta Osiyo ilk va o’rta asr jamiyatida ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar.
   

Sobiq Sovet davrida O’rta Osiyoning Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va janubiy Qozog’iston sarxadlarida ilk va o’rta asrlarga mansub bo’lgan yodgorliklarida keng miqyosda arxeologik izlanishlar olib borildi, natijada O’rta Osiyoning ilk va o’rta asr jamiyatini qamrab olgan tarixiy voqealar mazmuni yoritadigan ashyolar olingan. Endi, O’rta Osdiyo sarxadida joylashgan ittifoqdosh respublikalarda ilk va o’rta asr shaharlar tarixini o’rganilishi darajasini yoritamiz.

1. Turkmaniston respublikasi hududida. Tarixiy adabiyotlarda qayd etilgan ma’lumotlarga qaraganda tarixiy obidalarni o’rganish turli tarixiy davrlarda olib borilgan. Shu ma’noda, Turkmaniston xududida tarixiy obidalarni o’rganish quyidagi davrlarga ajratilgan.

Birinchi davr-1917-1929. bu tarixiy davrda ilk va o’rta asrga oid aholi maskanlari arxeologik jixatidan o’rganilgan emas. Faqat V.V. Bartol’d 1920 yilda asosiy e’tiborni Marv shahriga qaratishni taklif qilgan. 1928 yilda Turkmaniston hukumatining maxsus qarori bilan Turkmaniston madaniyat instituti tashkil etilgan. 1928-1929 yillarda A.A. Semenov, A. Yu. Yaqubovskiy rahbarliklarida arxeologik guruhlar faoliyat olib borgan. A. Yu. Yakubovskis Ko’hna Urganchda arxeologik izlanishlarni olib borib, Buyuk Xorazmshihlar davriga mansub materiallarni olishga muaffaq bo’lgan. L.N. Soqolov Amudaryo sohili yaqinida joylashgan Doya-Xotin, Darg’on ota, Izmuxshir, Bo’ldimsoz, Ko’hna Urganch, Shirvek qal’a, Devkasgan qal’alarining ro’yhatga olgan.

Ikkinchi tarixiy davr. (1929-1946) mazkur tarixiy davrda O’rta Osiyoga oid Shexr-Islom, 1931 yilda Eski Seraxs, Kelif, Farob, Eski Chorjo’y qal’alari ro’yhatga olingan. A.A. Ma’rushenko tamonidan Oqtepada qisman qazish ishlari olib borilgan. 1934 yilda M.V. Volvotskiy, A.I. Terenojkiy ilk va o’rta asr shahari bo’lgan Zamaxsharda qisman qazish ishlari olib borilgan. Kulollar mahallasi qoldiqlari o’rganilgan.

1938-1941 yillarda olib borilgan arxeologik qidiruv natijasida Turkmanistonning shimoliy qismida 60dan ziyod ilk va o’rta asrga mansub qishloq va shaharlar qayd qilingan. Xorazm ekspeditsiyasi faoliyati mazkur tarixiy davr bilan bog’liq. 1937-1946 yillar avomida Shimoliy Turkmaniston, Sariqamishbo’yi, Darg’on va Chorjo’y sarxadlarida arxeologik qidiruv natijasida ko’psonli arxeologik yodgorlikllar ro’yxatga olindi va ularning ba’zilarida qazishma ishlari oli borildi.

Arxeologik izlanishlar va qidiruv ishlari natijalari S.P. Tolstovning “Qadimgi Xorazm”, “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab”, “Qadimgi Oks va Yaksartirmoqlari bo’ylab” manografiyalarida jamlangan.

Uchunchi bosqich 1946-1991 y. 1954-1956 yillarida S.A. Ershov Bayramalida, 1964-1965 yillarda A. Gubaev Oqtepada, A.A. Ma’rushenko Eski Saraxsda, 1960 yilda E. Atagarriev Shexr-Islomda qazish ishlarini olib borib ilk va o’rta asrga oid ashyolarni olganlar. 1965-1966 yillarda O. Orazov Eski Saraxsda qaytadan qazish ishlarini olib borgan. K. Odiqov Murg’ob vohasida 25ta ilk va o’rta asrga oid yodgorliklarni ro’yxatga olgan. 1960 yildan boshlab Marv shahri va uning atrofidagi yodgorliklarda keng tarzda arxeologik izlanishlar olib borildi, olingan ashyolar Marv shahrining rivojlanish tarixini mukammal tarzda yoritadi. Mustaqillik yillarida X. Yusupov Ko’hna Urganchda qazish ishlarini olib bordi, olingan ashyolar shaharning vujudga kelishi, shakllanish va rivojlanish tarixini yoritadi.

Shu birga arab geograflari asarlarida Turkmaniston xududida joylashgan qishloq va shaharlar to’g’risida keng ma’lumot berishdi.

Al-Istaxriy asarlarida Marv vohasi.

Kushmaysan Xurmuzfarra Sikdj Ojiyrandj Dandanakuan Qarynayn Bashan Xaram Sausakan

Quyi Murg’ob

Morvaro’z QasrAxnaf Dize Saraxs Nasa Abivard

Markaziy va Shimoliy qismi

Darg’on Nizvar

Tojikiston xududida ham qadimshunoslar tamonidan ilk va o’rta asrlarga mansub bo’lgan yodgorliklarda qazish ishlarini olib bordi, bu jarayon quyidagi tarixiy davrlarda olib borilgan.

I tarixiy davr 1917-1928 y.

1920 yilda M.S. Andreev Zarafshon vodiysida ilk va o’rta asr yodgorliklarini ro’yxatga olgan.

II davr 1929-1945 y.

1933 yili Mug’ tog’ida AA. Freyman yozuvni topib o’rganishga muaffaq bo’ladi.

III davr 1946-1951 y.

Bu davrda So’g’d-Tojik arxeologik ekspeditsiyasi, 1952 yildagi Tojikiston ekspeditsiyasi Panujkentda qazish ishlari olib bordi. 1955 yildagi A.M. Belenitskiy rahbarligida ekspeditsiya Panujkentda ishni davom ettirdi. A.N. Terenojkin tamonidan V-XVI asrga oid arki o’rganildi. Arkda madaniy hayot VII-VIII asrlarda ravnaq topgan. Bu yerda 10m balandlikda paxsa devor qurilgan.

Ilk o’rta devoriy sur’atlar ham o’rganildi. N.N. Negmatov Ustrushona hududida o’rta asrga oid yodgorliklarni o’rgandi. Masalan Shahristonda Kaxkaxa I, Kaxkaxa II, Urtaqo’rg’on, Chil-xudjra. E.A. Davidovich Kalai-Balo, T.I. Zeymal Kofirqal’a, Ajinatepa. Ajinatepada VII-VIII asrga oid budda ibodatxonasi o’rganildi. 12m Budda xaykali topilgan.

Shu bilan birga Tojikiston xududidagi ilk va o’rta asr shaharlari arab sayyoxlari asarlarida ham qayd qilinadi.

Al-ISTAXRIY

Arsyanikas Kurkas Shuman Andiyan Kuvadiak Naudiz Xul’buk Munk Tampiat Fargar Rustak Lavakend

Sobiq Sovet davrida Qirg’iziston xududida ham ilk va o’rta asr shaharlarining o’rganish ishlari faol suratda olib borilgan. Arxeologoik tadqiqotlar O’sh, O’zgan shaharlarida olib borilib, ilk va o’rta asrlarga oid ashyolar olingan. Bu shaharlar Al-Istaxriy va Al-Maqsudiy asarlarida uchraydi.

Janubiy va Shimoliy Qozozg’iston xududlarida joylashgan shaharlarda arxeologik qazishma ishlari olib borildi.

Taroz – 1936 yilgacha yodgorlik tarixiga oid tarixiy ma’lumotlar mavjud emas edi. Shahar to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar akademik V.V. Bartol’dning “Istoriya qul’turnoy jizni Turkestane” asarida uchraydi(1927).

1938 yilda A. Bernshtam rahbarligidagi guruh arxeologik jihatidan o’rganish ishlarini olib borib, shahar tarixiga oid yangi materiallarni olishga muaffaq bo’lishdi. Taroz shahari atrofi va uncha uzoq bo’lmagan xududlarda Barsxon, Adaxkent, Ingil, Xamuket, Baxlu, Atlax, Shel’dji, Sus, Kul, Tekabket shaharlari joylashgan. Talas va Ettisuv shaharlari Arab sayyohlari asarlarida keng o’rin olgan. Qozog’istonning shimolidagi o’rta asr shaharlaridan biri O’tror bo’lgan.

Al-Istaxriy va Ibn-Xavkalda Ettisuv shaharlari to’g’risida ma’lumot yo’q.

Shunday qilib O’rta osiyoning O’zbekiston xududidan tashqari barcha mintaqalarida ilk va o’rta asrda shaharsozlik madaniyati rivojlangan, ishlab chiqarish markazlariga aylangan.

2. O’rta Osiyoning ilk va o’rta asrlar jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi davrida tarixiy va siyosiy jarayon muhim ro’l o’ynagan. Shuning uchun ham eng avvalo ilk o’rta asr jamiyatida kechgan jarayonlarni qarab chiqamiz.

1. Siyosiy tarixi va u bilan bog’liq bo’lgan tarixiy voqealar quyidagilardan iborat. Tarixixy adabiyotlar mazmunini qamrab olgan ma’lumotlarga ko’ra, milodiy IV asrning ikkinchi yarmidan boshlab O’rta Osiyoga ko’chmanchi qabilalarning hujumi natijasida Xioniylar, Kidariylar, Eftaliylar va Turk xokonligi kabi siyosiy birlashmalarning hukmronligi o’rnatilganligini qayd etish lozim.

Bu birlashmalar hukmronligi o’rnatilgan bo’lsa ham tarixiy geografik mintaqalarda mustaqil davaltlar mavjud bo’lgan. Shuning uchun ham arablar bosqini arafasida O’rta Osiyoda 15ta mustaqil davlatlar mavjud bo’lganligi ma’lum.

Xo’jalik hayotining rivojlanish darajasiga qarab fukr muloxaza qiladigan bo’lsak, milodiy V-IX asrlarni ikki tarixiy bosqichga ajratib o’rganish mumkin bo’ladi.

1. V-VI asr o’rtalari. Bu tarixiy davrda ko’chmanchi qabilalarning O’rta Osiyoga shiddat bilan kirib kelishi, dehqonchilik vohalarining aksariyati barxam topgan. Ayniqsa, bu jarayon Turkmaniston xududida yaqqol ko’zga tashlanadi. O’rta osiyoda ilk o’rta asr jamiyatida ijtimoiy iqtisodiy va etnimadaniy rivojlanishi borasida tadqiqitchilar o’rtasida ikki fikr mavjud.

Biirnchisi S.P. Tolstov fikri bo’lib, O’rta Osiyo shaharlarida obodonchilik ishlari bo’shashib ketadi, ko’p sonli shaharlarda madaniy hayot keskin qisqaradi, ba’zilarida esa hayot to’xtaydi.

Ikkinchi fikr A.M. Belenitskiyga tegishli bo’lib, O’rta Osiyoning markaziy shaharlari bo’lgan. Marv, Samarqand shaharlari xajmi qisqaradi, ammo unga yaqin xududlarda kichik xajmli aholi maskanlari favqulodda ko’payadi. S.P. Tolstov fikrini Janubiy va Markaziy Turkmanistonga, Zarafshon va Xorazm vohalariga jalb qilish mumkin.

Arxeologik tadqiqotlar natijalaridan ma’lumki, ilk o’rta asrlarda tojikiston, Qirg’iziston, Janubiy Qozog’iston sarxadlarida mavjud bo’lgan axoli maskanlarida madaniy hayot davom etgan. Bu masalada tadqiqotchi A.M. Belenitskiy fikr muloxazalarini xaqiqatga xisoblash mumkin. Milodiy VI asr o’rtalaridan boshlab O’rta Osiyo sarxadlaridagi daryo sohillari yaqini, vodiylardagi suv xavzalari atroflarida shaharsozlik madaniyatiniing rivojlanishi boshlanadi. Masalan Turkmaniston sarxadlarining Mari vohasi, Murg’ob vohalarida shaharlar mavjud bo’lib, turli hunarmandchilik buyumlari jamlangan markaz bo’lgan.

Tojikistonda Kabadiyon, Vaxsh, Xuttal mintaqalari shaharsozlik madaniyatining markazlari bo’lgan. Shu bilan birga Talas, Ettisuv xududlarida madaniy-xo’jalik munosabatlari rivojlangan.