Mavzu Dinamik makroiqtisodiy tahlil faniga kirish Reja

2.Turli davrlar uchun maʼlumotlarning solishtirma tahlili. 
Odatda xalqaro ekspertlar tomonidan mamlakat miqyosida makroiqtisodiy 
barqarorlikning ta’minlanganlik darajasi quyidagi ko’rsatkichlar yordamida 
baholanadi: iqtisodiy o’sish, to’la bandlik, ichki narxlarning barqarorligi, milliy
valyutaning barqarorligi, barqaror to’lov balansi, baquvvat davlat byudjeti, 
mamlakat aholisi orasida daromadlarning odil taqsimlanish darajasi.
Mamlakat iqtisodiy salohiyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar xalqaro 
amaliyotda milliy hisoblar tizimi (MHT) orqali hiso bkitob qilinadi. MHT deganda 
mamlakat miqyosida sodir bo’layotgan iqtisodiy va sosial jarayonlarni ifodalovchi 
ko’rsatkichlar tizimi hamda ushbu ko’rsatkichlarni hisoblash metodologiyasi va 
usullari tushuniladi. 
Mamlakat 
iqtisodiy 
salohiyatini 
eng 
umumlashtirib 
ifodalaydigan 
ko’rsatkich 
MHTda 
yalpi 
ichki 
mahsulot 
(YaIM) 
hisoblanadi. 
YaIM uch xil usulda hisoblanadi:
1. Ishlab chiqarish usuli.
2. Xarajatlar usuli.
3. Daromadlar usuli.
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni 
ishlab 
chiqarishning 
turli 
bosqichlarida 
qo’shilgan 
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. Ayrim korxonalar va tarmoqlar miqyosida 
qo’shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab chiqarish 
uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga sarflangan xarajatlar 
o’rtasidagi farq ko’rinishida aniqlanadi.
Mamlakat miqyosida YaIM = YaICh – OI Bu yerda, YaIM – yalpi ichki 
mahsulot; YaICh – yalpi ishlab chiqarish; OI – oraliq iste’mol; 
Xarajatlar usuli yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YaIMni
hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar 
o’zaro qo’shib chiqiladi: 
YaIM=C+G+I+xn

---

Bu 
yerda: 
Uy 
xo’jaliklarining 
pirovard 
iste’mol 
xarajatlari (S): a) uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga; 
b) 
kundalik 
foydalaniladigan 
iste’mol 
buyumlari 
sotib 
olishga; 
v) 
iste’mol 
xizmatlari 
to’loviga. 
Tovar va xizmatlarni xarid qilishi uchun davlatning joriy xarajatlari 
(G):Bu guruh xarajatlariga mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati 
idoralari 
tomonidan 
korxonalarning 
pirovard 
mahsulotlar 
va 
resurslar xaridi, davlat korxonalarida band bo’lgan xodimlarga to’lanadigan 
mehnat 
haqi 
xarajatlari 
kiritiladi. 
Lekin 
shu 
o’rinda 
ta’kidlash lozimki, bu xarajatlarga davlat transfert to’lovlari kiritilmaydi. 
Yalpi 
investisiya 
xarajatlari 
(I): 
a) 
asbob-uskunalar, 
mashinalarni 
yakuniy 
sotib 
olishga; 
b) 
korxonalar, 
inshootlar, 
turar-joy 
binolarini 
qurishga 
sarflangan; 
v) moddiy aylanma mablag’lar zahiralarining o’zgarishi. Sof eksport (Xn): 
mamlakatning 
eksport 
va 
import 
operasiyalari 
bo’yicha 
xarajatlar 
o’rtasidagi 
farq. 
YaiMni 
daromadlar 
bo’yicha 
aniqlashda 
yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident-ishlab chiqarish birliklari 
tomonidan, qo’shilgan qiymatlar hisobidan, to’langan birlamchi daromadlar 
qo’shib chiqiladi. YaiM = Tn +W+R Bu yerda: Tn - bilvosita soliqlar (qo’shilgan 
qiymat solig’i, aksizlar, bojxona bojlari) va subsidiyalar hajmlari o’rtasidagi farq; 
W - xususiy va davlat kompaniyalarining yollanma ishchilarga hisoblagan barcha 
turdagi mehnat haqi to’lovlarining nominal miqdori va unga qo’shuv - ish 
beruvchilar tomonidan ish haqi fondiga nisbatan hisoblanib to’lanadigan ijtimoiy 
sug’urta ajratmalari. R - Korporasiyalarning sof foydasi (r1 ) + nokorporativ 
korxonalar sof daromadlari(r2) +amortizasiya (A); MHTga o’ra milliy iqtisodiyot 
rivojlanishini tahlil etish uchun YaiM ko’rsatkichidan tashqari yana bir qator 
ko’rsatkichlardan ham foydalaniladi. Bular - yalpi milliy daromad (YaMd), yalpi 
egalikdagi milliy daromad (YaEMd), sof ichki mahsulot (SiM), sof milliy 
mahsulot (SMM), sof milliy daromad (SMd), shaxsiy daromad (Shd), shaxsiy 
ixtiyordagi daromad (Shid) ko’rsatkichlaridir. YaiM va YaMd ko’rsatkichlari 
o’rtasidagi farqni quyidagi formula ko’rinishida tasvirlash mumkin: YaMd = YaiM 
+ mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan omil d a r o m a dl a r i - n o r 
ye z i de n t l a r mamlakatdan xorijga jo’natgan omil daromadlari. YaEMd = 
YaMd + mamlakatga xorijdan olingan transfertlar – chet el mamlakatlariga 
berilgan transfertlar. Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) 
ko’rsatkichlari YaIM va YaMM ko’rsatkichlaridan amortizasiya (asosiy 
kapital 
iste’moli) 
summasi 
miqdoriga 
farq 
qiladi. 
SIM = YaIM – A 
SMD = YaMD – A
Sof milliy daromadni aniqlash uchun sof ichki mahsulotdan bilvosita 
soliqlarni 
ayiramiz: 
Md 
= 
SiM 
– 
bilvosita 
soliqlar 
Shaxsiy daromadni aniqlash formulasi quyidagicha: Shd = SMd -[iSA (ijtimoiy 
sug’urta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar) + korporasiya foydasiga soliklar) + 
(Korporasiyalarning taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari] + 
transfert to’lovlari + foizlar ko’rinishida olingan shaxsiy daromad. Shaxsiy 

---

daromaddan aholi to’laydigan daromad solig’i, mulk solig’i va ayrim nosoliq 
to’lovlarini ayirib tashlab shaxsiy ixtiyoridagi daromad (Shid) ko’rsatkichi 
topiladi. 
Shid uy xo’jaliklari tomonidan iste’mol (C) va jamg’arish (S) uchun yo’naltiriladi:
Shid =C + S iqtisodiyotda doimiy inflyasiya jarayoning mavjudligi
makroiqtisodiy 
ko’rsatkichlarni 
taqqoslama 
baholarda 
hisoblashni zarur.