Mavzu: Fizik kattaliklar. Birlik sistemasi. O’lchamliklar. Fazo va vaqt. Sanoq sistemasi
Download 0,81 Mb. Pdf ko'rish
|
fizika mustaqil
|
Sirtqi (maxsus sirtqi) bo’limi texnologik ta’lim yo’nalishi 302- guruh talabasining Mustaqil ishi Fan nomi : Fizika Mavzu: Fizik kattaliklar. Birlik sistemasi. O’lchamliklar. Fazo va vaqt. Sanoq sistemasi. Bajardi: T ojiboyeva Maftuna Tekshirdi: Nurmatov K Fizik xodisaning o'lchash yoki hisoblash mumkin bo’lgan xarak-tеristikasi fizik kattalik dеyiladi. Moddiy nuqta harakatida bosib o’tilgan yo’l uzunligi ikki nuqta orasidagi to’g’ri chizikli traеktoriyadan iborat. Kеsmaning uzunligi to’g’risida mulohaza yuritaylik. Bir nеcha kеsmaning uzunliklari orasidagi miqdoriy bog’lanishni topish uchun kеsmalardan birini birlik sifatida tanlash va boshqa kеsmalarni ana shu birlik kеsma bilan taqqoslash kеrak. Umuman har bir fizik kattalik uchun alohida birlik tanlash mumkin. Lеkin Gauss mustaqil va ixtiyoriy tarzda tanlab olingan uch fizik kattalikni o’lchov birliklari orqali mеxanikadagi barcha kattaliklar birliklarini ifodalash mumkinligini ko’rsatdi. U mustaqil birliklar sifatida uzunlik, massa va vaqt birliklarini tanlab olishligini aytdi. Masalan, tug’ri chiziqli tеkis harakat qilayotgan moddiy nuqta uchun tеzlikni V = s/t formula orqali topish mumkin. Shuning uchun tеzlikning birligi uzunlik birligining vaqt birligiga nisbati tarzda aniqlanadi. Haqiqatdan tеzlikni km/soat, m/s , sm/s kabi birliklarda o’lchashga odatlanganmiz. Bayon etilgan usulda bir-birlari bilan moslashtirilib hosil qilingan birliklarning to’plami birliklar sistеmasi dеb ataladi. Birinchi sistеma 1881-yilda qabul qilingan SGS sistеmasidir: unda asosiy birliklar sifatida santimеtr, gramm, sеkund tanlab olingan 1919- yilda asosiy birliklar sifatida mеtr, tonna, sеkund bo’lgan MTS sistеma qabul qilingan .U sobiq Sovеt Ittifoqida 1933-1955-yillar davomida qullanildi. Asosiy birliklar sifatida mеtr, kilogramm sеkund bo’lgan MKS sistеma ham qullanilgan. Bu uchala sistеmaning asosiy birliklari uzunlik, massa va vaqtning birliklaridir. Nihoyat, 1960-yil oktyabrida Xalqaro sistеma qabul kilindi.U "Sistеma intеrnatsionalnaya " so’zlarining bosh xarflari bo’yicha SI ("Es-i " dеb o’qiladi) tarzida bеlgilanadi. Bu standartga asosan , fan tеxnika va xalq xo’jaligining barcha sohalarida hamda o’qitish jarayonida SI ni qo’llash afzalroqdir. Hozirgi kunda ishlatilib kelayotgan 1, 2, 3,..., 9, 0 raqamdan iborat o'nlik sanoq sistemasi axborotni kodlashning yana bir usuli hisoblanadi. Yurtdoshimiz Muhammad al-Xorazmiy 0 raqamini kiritib bu arab (to'g'rirog'i, hind) raqamlarining sondagi turgan o'rniga bog'liq holda amallar bajarish tartibini yagona tizimga birlashtirgan. Shuning uchun ham bu kodlash sistemasi ustida qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish kabi arifmetik amallarni bajarish juda oson. Odamlar o'rtasida muomala vositasi bo'lmish til kabi sonlarning ham o'z tili mavjud bo'lib, u ham o'z alifbosiga ega. Bu alifbo raqamlar va sonlami ifodalash uchun qo'llaniladigan belgilardan iboratdir. Masalan, kundalik hayotimizda qo'llanadigan arab raqamlari 1,2, …, 9, 0 yoki rim raqamlari I, II, V, X, L, С, M, H, . . ., sonlar alifbosining elementlari hisoblanadi. Turli davrlarda turli xalqlar, qabilalar raqamlar va sonlarni ifodalashda turlicha belgilardan foydalanganlar. Masalan, qadimgi Misrda raqam va sonlarni ifodalashda quyidagi belgilardan foydalanilgan: Qadimgi meksikaliklar (asteklar) esa 402 sonini quyidagicha belgilaganlar: Qadimda ba'zi xalqlar ishlatadigan sonlar alifbosi beshta (qadimgi Afrika qabilalarida), o'n ikkita (masalan, inglizlarning sonlar alifbosida), yigirmata (XVI-XVII asrlarda Amerika qit'asida yashagan astek, mayya qabilalarida; eramizdan avvalgi II asrda G'arbiy Yevropada yashagan keltlarda; fransuzlarda), ba'zilari oltmishta (qadimgi bobilliklarda) belgini o'z ichiga olgan. Ular mos ravishda besh raqamli (qisqacha beshlik) sanoq sistemasi, o'n ikki raqamli (o'n ikkilik) sanoq sistemasi, yigirmata raqamli (yigirmalik) sanoq sistemasi yoki oltmishlik sanoq sistemasi deb nomlanadi. Soatning oltmishga, sutkaning o'n ikkiga karraliligi, bir yilning 12 oydan iboratligi, inglizlarda uzunlik o'lchov birligi bo'lmish 1 futning 12 dyumga tengligi, fransuzlarning bir franki yigirma suga tengligi turli sanoq sistemalarining qo'llanilishi natijasidir. Inson har bir sistemani ishlatganda ma'lum vositalardan ham foydalangan. Masalan, o'n ikkilik sanoq sistemasi uchun vosita sifatida qo'l barmoqlaridagi bo'g'inlardan foydalanilgan, biz kundalik hayotimizda qo'llayotgan sonlar alifbosi o'nta arab raqamini o'z ichiga olgan bo'lib, uning kelib chiqishida va qo'llanilishida tabiiy hisoblash vositasi bo'lmish qo'l barmoqla rimiz asosiy o'rin tutadi. Ma'lumki, harflardan iborat alifboni qollashda bir qancha qonun va qoidalarga amal qilinadi. Sonli alifbodagi belgilardan foydalanishda ham o'ziga xos qoidalardan foydalaniladi. Bu qoidalar turli alifbolar uchun turlicha bo'lib, mazkur alifboning kelib chiqish tarixi bilan bog'liq. O'z ichiga o'nta raqamni olganligi uchun bu alifbo o'zining barcha qoidalari bilan birgalikda o'n raqamli sanoq sistemasi yoki qisqacha о 'nlik sanoq sistemasi deb ataladi. Sonlar sistemasidagi raqamlar soni shu sistemaning asosi deb yuritiladi. Sonlar alifbosiga kiritilgan (bir xonali) belgilar raqamlar va ular yordamida hosil qilingan boshqa (ko'p xonali) belgilar sonlar deb yuritiladi. Masalan, o'nlik sanoq sistemasida 5, 6, 8 - bu raqamlar, ammo 568 - bu son. O'nlik sanoq sistemasida birliklar, yuzliklar, mingliklar va boshqalar har biri o'ntadan belgilardan iborat guruhlarga bo'lingan: 0, 1, ... , 9; 0 ta, 1 ta,..., 9 ta 10; 0 ta, 1 ta,..., 9 ta 100,.... Boshqa asosli sanoq sistemalardagi belgilar shu sistema asosi nechaga teng bo'lsa, shuncha belgilardan iborat guruhlarga ajratiladi. O'nlik sanoq sistemasida raqamlar o'zi turgan o'rniga ( razryadiga) ko'ra turlicha miqdorni anglatadi. Masalan: a) 999: 9 (to'qqiz) - birlik; 90 (to'qson) - o'nlik; 900 (to'qqiz yuz) - yuzlik; b) 1991: 1 (bir) - birlik; 90 (to'qson) - o'nlik; 900 ( to'qqiz yuz) - yuzlik; 1 (ming) - minglik. Shu bois ham bu sistema raqamlari o'z pozitsiyasi ( turgan o'rni) ga bog'liq bo'lgan sistema deb ham yuritiladi. Sanoq sistemalari shu xossasiga ko'ra raqamlarining pozitsiyasiga bog’liq bo'lgan va raqamlarining pozitsiyasiga bog'liq bo'lmagan sanoq sistemalariga ( qisqacha pozitsiyali va pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemalariga) bo'linadi. Pozitsiyali bolmagan sanoq sistemasiga rim sanoq sistemasi misol bo'ladi. Sizga ma'lumki, pozitsiyali sanoq sistemasi bo'lgan o'nlik sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda qulay, lekin, pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemasi bo'lgan rim sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda murakkab. Shuning uchun ham ajdodlarimiz raqamlar va sonlarni aniq bir shakllar tizimiga keltirish masalasiga katta e'tibor qaratganlar. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri, uning bir tomonlama, ya’ni olg’a, kelajak tomonga yurishidir. Matematiklar ta’biri bilan aytganda, manfiy vaqt bo’lishi mumkin ham emas. Va qtni o’lchash uchun soniya, daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari kabul qilingan. Olingan va butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy manbai astronomik kuzatishlardir. Maxsus asboblar yordamida yulduzlarni kuzatib, aniq vaqtni (soniyaning mingdan bir ulushlari aniqligida) topiladi. Vaqt - tabiatdagi davriy hodisaga, Yerning o’z o’qi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o’lchov birligidir. O’rta asr solnomachisi Dostopochtenniy, «yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini -an’analar, haftaning uzunligini belgilaydi», - deb yozgan edi. Vaqtning sun’iy birligi bo’lgan haftalar, qadimda uch, besh va yetti kundan iborat bo’lgan. Bobil va SHumer matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi haqida ma’lumotlar berilgan. Yetti ku nlik hafta vaqt o’lchovi sifatida SHarqda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz kunlik hafta bo’lib, unga A harfidan N harfigacha bo’lgan nomlar berilgan. Rimda imperator Avgust davrida (miloddan avvalgi 63-milodning 14) yetga kunlik hafta keng tarqalgan. Yetti kunlik hafta yaxudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va so’ngra G’arbiy Yovropaga tarqalgan. Bobilliklar yettini «qutlug’ soyu> deb hisoblaganlar. Bu sig’inish o’sha davrda ma’lum bo’lgan beshta «sayyora» - «planeta» yoki «daydib yuruvchilar» va ular katoriga qo’shib hisoblangan Oy va Quyosh bilan bog’liq bo’lgan. O’lar Yer atrofida yetti sayyora - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi berilgan. Bu nomlarni rimliklardan so’ngra, G’arbiy Yevropa xalqlari ham ko’llashgan. Lotincha, frantsuzcha va inglizchada ularning ko’rinish-larini kuyidagi jadvalda ko’rish mumkin. Download 0,81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|