Mavzu. Haydovchi va uning harakat xavfsizligini ta’minlashdagi

Sezish - bu moddiy olamdagi hodisalarning va predmetlarning odam ongida aks 
ettirilishidir. Sezish ko’rish, eshitish, ushlab ko’rish, teri orqali, harakatlanish, tebranish va 
hokazolarga bo’linadi. 
Idrok - predmet va hodisalarni bilishda sezishdan keyingi yuqoriroq pog’onadir. Idrok 
etishda atrof-muhitdan sezish orqali olingan ma’lumotlar yaxlit umumlashgan holda namoyon 
bo’ladi. 
Avtomobilni boshqarishda ko’rish tahlil qiluvchi sifat shaklida atrofdagi muhit 
to’g’risidagi asosiy axborot vositasi hisoblanadi. Yo’ldagi harakat vaziyatini ko’rish 
yomonlashishi YTH kelib chiqishining asosiy omillaridan biri. Harakat miqdori sutkani qorong’i 
vaqtida 20

30 % ga pasayishiga qaramasdan, avtorning tahliliga ko’ra, Toshkent viloyati 
avtomobil yo’llaridagi oxirgi besh yil ichida sodir etilgan YTHning 35

45 % kunning qorong’i 
davriga to’g’ri keladi. 
Ikki polosali yo’ldan qarama-qarshi polosada harakat yo’q bo’lgan vaqtda, 80 km/soat 
tezlik bilan harakatlanayotgan haydovchi ko’z qarashining 43,2 % avtomobilning 25-120 m 
oldidagi yo’l bo’lagini ko’rishga, qolgan vaqtni esa yo’lni, qatnov qismini, yo’l yoqasini va 
boshqa yo’l elementlarini ko’rishga sarflaydi (6.2-rasm). Agarda ikki polosali yo’lda qarama-
qarshi harakat kuzatilsa, unda haydovchi ko’rish diqqatining 30 % vaqtini qarshidan 
harakatlanayotgan avtomobil oladi.

---

Yo’l elementlari esa
47,9 % ni tashkil etadi, uning 
asosiy qismi yo’l qoplamasini va 
avtomobil-ning 
oldidagi 
yo’l 
holatini baholashga sarflanadi. 
Eshitish orqali idrok etish - o’z 
mohiyatiga ko’ra ko’rishdan keyin 
ikkinchi o’rinda turadi. Eshitish or-
qali idrok qilish uchta fak- torga 
bog’liq: eshitish tahlil qiluvchisi; 
ovoz 
Градуслар
Гр
ад
ус
л
ар
16
0
4
4
8
12
8
12
8
0
4
4
2
2
6
6
2.4%
5.1%
43.2%
6.9%
26.3%
7.2%
6.2-rasm. To’g’ri yo’l bo’lagidan o’tganda 
haydovchining ko’z qarashi vaqtining bo’linishi 
(10 minutlik davrda) 
manbai; bosim o’zgarishini ovoz manbaidan ovoz tahlil qiluvchisiga uzatuvchi muhit. 
Haydovchi eshitish yordamida avtomobil asboblarining ishlash sifatini baholaydi, boshqa 
haydovchilar berayotgan tovushli ishoralarni, temir yo’l kesishmalaridagi qo’ng’iroq ovozlarini, 
maxsus avtomobillarning tovush moslamalari ovozlarini, ichki axborot quril-malarining
zummerlarini hamda turli xildagi shovqinlarni qabul qiladi, ularning jadalligi va tez-tez 
qaytarilishi, harakatlanish tezligi va uning o’zgarishi to’g’risida birmuncha tassavur beradi. 
Muvozanat 
- bu muhitda tana holatining o’zgarishini hamda organizmga tezlanish va 
og’irlikning ta’sirini ehtirof etish va qabul qilishdir. 
Tezlanish 
- tezlikning yo’nalishi va miqdoriy ko’rsatkichlari bo’yicha o’zgarishni 
belgilaydi. To’g’ri chiziqli tezlanish harakatlanish tezligining ko’payishi yoki kamayishi orqali 
vujudga keladi; yoysimon yoki markazdan qochirma tezlanish esa egrilik bo’yicha harakatlanish 
davrida vujudga keladi. Tezlanish ta’siridagi odamning umumiy holati butun tana bo’yicha 
vazminlikni his qilishning vujudga kelishi orqali belgilanadi. 
Tebranish 
- (mexanik tebranish) kishi organizmiga ancha salbiy ta’sir ko’rsatadi, holbuki, 
uning ta’sir etish darajasi va xarakteri tebranish turiga bog’liqdir. 
Qabul qilish
 - haydovchi o’zining kasbiy faoliyati jarayonida doimo tuganmas axborotlar 
oqimi asosida vujudga kelgan va kelishi mumkin bo’lgan yo’l-transport holatiga mos ravishdagi 
harakatlarni bajaradi. Ayni paytda haydovchi qator taktik vazifalarga asoslanadi: 
harakatlanishning xavfsiz tezligiga, transport jarayonining o’rnatayotgan maqsadiga, to’xtash, 
to’xtab turish shartlari va h.k. larga asoslanadi.