Mavzu: Hayvonlar hayotining asosiy xususiyati. Sistеmatikasi. Reja


Download 202.82 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/3
Sana05.01.2022
Hajmi202.82 Kb.
#216275
1   2   3
Bog'liq
2 daris

Epiteliy  to`qimasi  –  zich  joylashgan  yassi  kubsimon  yoki  silindrsimon  hujayralardan 

iborat bo`lib, organizmni noqulay sharoit ta`siridan himoya qiladi. Terining ustki qavati va ichak 

devorining ichki yo`zasi ana shunday to`qimadan iborat.  

   

Biriktiruvchi  to`qima  –  organlar  oralig`ini  to`ldirib  turadi.  Bu  to`qimaning  suyuq  (qon, 

limfa,  to`qima  suyuqligi),  tig`iz  (suyak,  tog`y,  pay)  va  g`ovak  (parenxima)  xillari  mavjud. 

Biriktiruvchi to`qima organlarni o`zaro bog`lash (pay), kislorod va oziq moddalrni tashish (qon, 

limfa, to`qima suyuqligi), oziq moddalarni to`plash  (parenxima) kabi vazifalarni bajaradi.  

    

Muskul  to`qimasi  –  qisqarish  xususiyatiga  ega  bo`lgan  tolalardan  iborat  bo`lib, 

harakatlanish vazifasini bajaradi.  

    

Nerv to`qimasi – nerv hujayralari va hujayra oralig`i  moddasidan iborat. Bosh miya, orqa 

miya,  nerv  tugunlari  nerv  to`qimasi  hisoblanadi.  Bu  to`qima  atrof-muhitdan  va  organlardan 

keladigan ta`sirlarni qabul qilish va o`tkazish vazifasini bajaradi.  

  

Yuqorida  ko`rsatib  o`tilgan  to`qima  guruhlari  hayvon  organizmining  hayotida  muayyan 



vazifa bajarishga moslangan a`zolar – organlarni hosil qiladi. Har bir organ individ hayotida bir 

vazifa bajarishga moslashgan bo`lib, u o`z navbatida bir necha xil to`qimalardan tashkil topgan. 

Masalan,  ichak-hazm  qilish  vazifasini  bajaradi,  u  biriktiruvchi,  nerv,  muskul,  epiteliy 

to`qimalardan  tashkil  topgan.  Lekin,  hayvon  organizmida  bir-biri  bilan  o`zviy  bog`langan  bir 

necha  organlar  guruhlar  mavjudki,  ular  bir  xil  yoki  bir  yo`nalishdagi  vazifa  bajarishga 

moslashgan.  Masalan,  og`iz  bo`shlig`i,  qizilo`ngach,  oshqozon,  ichaklar  kabi  organlar  –ovqat 

hazm qilish; ko`z, teri sezuv va hidlov organlari – tashqi muhit taasurotini qabul qilish vazifasini 

bajaradi.  Mana  shunday  bir  yo`nalishdagi  vazifa  bajarishga  moslashgan  a`zolar  guruhini  – 

organlar  sistemasi  deb  ataladi.  Hayvonlarda  quyidagicha  organlar  sistemasi  mavjud:  qon 

aylanish,  ayirish,  nafas  olish,  ovqat  hazm  qilish,  limfa,  ko`payish  (jinsiy),    sezish,    tayanch 

harakatlanish,  nerv va boshqalar. 

    


Yuqorida  keltirilgan  organlar  sistemasi  esa  birgalikda  yaxlit  organizmni  hosil  qiladi. 

O’zaro  o’xshashligi  va  qon-qarindoshlariga  binoan  hayvonlar  bir  qancha  katta  va  kichik 

guruhlarga ajratiladi. Hayvonlarni bu tarzda guruhlash klassifikatsiya deyiladi. 

XVIII asr boshlariga kelib hayvonot dunyosini o’rganishda ma’lum qat’iy tartib sistemani 

joriy  etish  zaruriyati  yaqqol  sezila  boshladi    va  shu  zarurat    ta’sirida  shved  olimi  Karl  Linney 

(1707-1778) ancha qulay turkumlashtirish metodi vujudga keldi. 

   

Karl  Linneyning  1735-yilda  kashf  etgan  “Tabiat  sistemasi”  nomli  kitobda  bu  metod 



ta’riflangan. Uning ta’riflashicha eng kichik guruh turdir. Dunyodagi hamma hayvonlar turlardan 

tashkil  topgan.  Har  bir  tur-  bir  ota-onaning  bolalari  kabi  bir-biriga  o’xshash  bo’lib,  ular  o’zaro 

erkin  qo’shila  oladi  va  shu  bilan  naslli  (ko’paya  oladigan)  nasl  bera  oladi.  Mazkur  ta’rifga 

muvofiq, masalan, ot bilan eshak erkin ko’paya olmaydi, qo’shilganda ham uning nasli (xachir) 

naslsiz bo’ladi. 

   


Bir-biriga  juda  o’xshagan  turlar  bir  urug’  (avlod)ga  birlashtiriladi.  Masalan,  it,  bo’ri  va 

qashqir  turlari  bir-biriga  juda  o’xshaydi,  binobarin  ularni  bitta  itlar  urug’iga  birlashtiriladi.  O’z 




navbatida bir-biriga har tomondan o’xshagan urug’lar mavjud. Masalan, itlar urug’ ko’p jihatdan 

sirtlonlar urug’iga o’xshab ketadi. Bu xildagi o’xshash urug’lar oilaga birlashtiriladi. (itlar oilasi) 

   

Ko’p  oilalar  ham  o’zlarining  hayotiy  yo’nalishlari  va  to`zilishlari  bilan  bir-birlariga 



o’xshagan  bo’ladi.  Masalan,  itlar,  mushuklar,  qundo`z    oilalari    yirtqichligi  va  shu    hayotga 

moslanish  jihatidan o’zaro o’xshaydi.   Bunday o’xshash oilalar turkum (yirtqichlar turkumiga) 

ga  birlashtiriladi. 

   


Yirtqichlar  turkumi  –  bola  tug’ib,  ularni  sut  emizib  boquvchi  va  tanasi  jun  bilan 

qoplangan  hayvonlardir.    Shu  jihatdan  ular: 

tuyoqlilar,  kemiruvchilar,  primatlar 

(maymunsimonlar) turkumlariga o’xshaydi.  Bu xildagi turkumlar bir sinfga – sut emizuvchilar 

sinfiga  birlashtiriladi.        O’z  navbatida  so`t  emizuvchilar  sinfi:  baliqlar,  suvda  va  quruqlikda 

yashovchilar,  sudralib  yuruvchilar,  qushlar  sinflariga    umurtqa  pog’onasining  bo’lishi    bilan 

o’xshash bo’ladi.  Shu sababli, bu sinflar umurtqali hayvonlar tipiga kiritiladi.  

   


Sunday  qilib,  hayvonlarning    asosiy  sistematik  guruhlari  tur  –  urug`  (avlod)  –  oila  – 

turkum – sinf – tipdan iborat. 

    

Shu  bilan  birga,  K.Linney  sistematikasida  hayvon  turlarining  nomlarini  lotin  tilida  va 



mazkur  tur  mansub  bo`lgan  urug`  nomi  bilan    qo`shib  atash  joriy  etilgan.  Sistematik  guruhlar 

nomining  lotin  tilida  yozilishi  turli  tilda  gaplashadigan  odamlar  uchun  bir  xilda  tuchunarli 

bo`ladi. Hayvonlarni o`rganishdagi har xil chalkashliklarni bartaraf etadi. Turlarning nomi urug` 

nomiga  qo`shib  yurgizilganligi  uchun  mazkur  qoidani  binar  nomenklatura  (ikki  yoqlama 

nomlanish) deyiladi. Masalan, itlar turi – Canis-canis (itlar urug`iga kiradigan it), bo`rilar turi – 

Canis lupus (itlar urug`iga kiradigan bo`ri), sherlar turi – Felis leo (mushuklar urug`iga kiradigan 

sher),  yo`lbars  –  Felis  tigris  (mushuklar  urug`iga  kiradigan  yo`lbars)  va  h.k.  Bundan  tashhari 

hayvonot olami hujayraviy to`zilishiga binoan bir va ko`p hujayralilarga, umurtqa pog`onasining 

rivojlanishiga harab umurtqasizlar va umurtqalilarga bo`linadi. Bir hujayralilar bir necha tipdan, 

ko`p  hujayralilar  15  ga  yaqin  tipdan,  umurtqasizlar  20  ga  yaqin  va  umurtqalilar  esa  faqat  bitta 

tipdan iborat.  

 Savollar: 

1. Hayvon hujayrasi boshqa hujayralardan qanday farq qiladi? 

2. To`qima va ularning funktsiyalari xaqida nimalarni bilasiz? 

3. Hayvonlar tanasi simmеtriyasi nima? Qanday turlari mavjud? 

4. Organlar va ular funktsiyasini gapirib bеring. 

5. Hayvonlarning organizmidagi mеtobolizim xaqida nimalarni bilasiz? 

6. Oziqlanish xili hayvonlarda nеcha xil bo`ladi? 



  

 

Download 202.82 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling