Mavzu: Ikki daryo oralig’ida Shumer- shahar davlatlarining paydo bo’lishining ijtimoiy-iqtisodiy omillari

Rasimli yozuvdan mixxatga o`tish


XVII asrdan boshlab Yevropa olmlari Petro della Valle, Karsten Nubur, Gretefend kabilar mixxatlarni o’qishga uringanlar. Ammo ular yaxshi natijaga erisha olmaganlar. Ingliz sayyohi G.Roulingson Shumer mixxatini o’qib chiqishga muvaffaq bo’lgan. Olimlardan Norris,Xins va Oppertlar ham mixxatni o’qib chiqqanlar. Mixxat yozuvi avval shumeriylarda paydo bo’lgan bo’lsa, keyin butun Old Osiyoga, shuningdek Eronga ham tarqalgan. Mixxatning o’qib chiqilishi natijasida olimlar qadimgi Mesopatamiya tarixi haqida qimmatli manbalarga ega bo’lganlar. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyot, gramatika yuqori sinflarda esa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o’qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo’lib uni ruhoniylar boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishmalar vaqtida o’quvchilarga mos o’rindiqlar qo’yilgan maktab binosining qoldig’i topilgan. Maktablar davlat uchun xo’jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlarni tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta e’tibor berilgan. Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo’lgan. Yetarli qobilyatli va tirishqoq bo’lmagan o’quvchilar jazolangan. Maktab qoshida ,,xivich bilan savalovchi’’ maxsus nazoratchi bo’lgan. O’qituvchilar o’quvchilarni qunt bilan o’qishga undaganlar.Mesopatamiyada matematika, geometriya, astronomiya, tabobat, tarix va boshqa fanlarga qiziqish ancha erta boshlangan. Yerlarni o’lchash, kanal qazish, masofani aniqlash, hosilni hisoblash va memorchilikda matematika va geometriya fanlari kerak bo’lgan. Bu fanlar chorvachilik, hunarmandchilik va savdo- sotiq uchun ham zarur edi. Qadimgi Mesopatamiyaliklar birlik, o’nlik,yuzlik va minglikni bilganlar. Bu sonlar alohida belgilar bilan ifoda etilgan. Mesopatamiyada astronomiya faniga ham katta amamiyat berganlar. Bu yerda olti- yetti qavatli zikkuratlar qurilgan. Mesopatamiyaning Ur,Uruk,Nippur, Bobil va boshqa shaharlarda ajoyib rasadxonalar bo’lgan. Ular shu rasadxonalardan quyosh, yer, oy va osmon jismlarining harakatini kuzatganlar. Astronomlar o’sha vaqtdayoq quyosh va oy tutilishi hodisalarini oldindan aytib berganlar. Olimlar astronomiya taqvimlarini tuzib quyosh yili 365 kun, oy yili 354 kun ekanligini aniqlaganlar. Astronomiya mesopatamiyaliklarning kundalik hayotida, karvon savdosida va tomonlarni aniqlashda kerak bo’lgan. Chunki sayyoh va yo’lovchilar osmon jismlari quyosh, oy va yulduzlarga qarab yo’l bosganlar. Miloddan avvalgi III ming yilliklardayoq Shumer tilida astronomiyadan ilmiy asarlar yaratilgan. Mesoptamiyada tarix faniga ham kattam ahamiyat berilgan bo’lib ko’plab tarixiy asarlar yozilgan . Mesoptamiya shaharlari ossur podshosi Oshshurbanapalning hujjatxona va kutubxonalaridan mamlakat va qo’shni o’lkalar tarixi va gegrafiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar topilgan Shumer olimlari Misr, Urartu, O’rta Yer dengizi, Bobil va uning atrofidagi o’lkalarning xaritasini tuzganlar . Bu ishlar bilan asosan kohinlar shug’ullanganlar.Ular mamlakat va uning atrofidagi o’lkalarda bo’lib o’tgan voqealarning yillik ro’yhatini, podshalarning faoliyatini yozib borganlar. Shume olimlari ziroatchilik , iqlimshunoslik va boshqa sohalarda ham muayyan yutuqlarga erishganlar. Mesoptamiya issiqw mamlakat bo’lganlagi uchun bu yerda turli kasalliklar keng tarqalgan edi Ikki daryo noraligida shaharlar va davlatlararo tez-tez urushlar ham bo’lib turgan. Urushlar natijasida ko’p odamlar halok bo’lgan va jarohatlangan. Turli kasallikl;arni davolash va jarohatlanganlarni oyoqqa turg’izish uchun tabobat ilmiga ehtiyoj tug’ulgan bemorlarni davolash zarurati Mesoptamiyada tabobar ilmini ertaroq rivojlanishini taqozo etgan. Tabiblar yurak, bosh og’rig’i, o’pka, jigar, chiqqan-singan, buyrak, ko’z, quloq, tomoq bilan bog’liq kasalliklarni davolaganlar. Tibbiyot jarrohlikka doir ko’z, ichki kasalliklar, ruhiy kasalliklar, ayollar kasalligi, sariq kasallik kabi maxsus tarmoqlarga bo’lingan . Bemorni kasalini aniqlashda tomir urishi, tashqi holati va boshqa belgilariga ahamiyat berilgan. Tomirga qarab kasalikni aniqlash keng tarqalgan. Bemorlarni davolashda sodda va murakkab dorilar qo’llanilgan. Bu dori-darmonlarni tayyorlashda shifobaxsh giyoh, o’simlik, meva , har xil hayvon va hashoratlardan foydalanilgan. Ammo bemorlarni davolashda ilimga zid bo’lgan sehr-jodudan ham foydalanilgan. Masalan Hammurapi qonunlarining birida tabib be’morni noto’g’ri davolasa, tabibning qo’li kesib tashlanishi aytilgan,shundan ko’rinib turibdiki Mesoptamiyada tabobati xodimlar oldiga juda katta mas’uliyat yuklangan. Tabobat ishlari bilan asosan ruhoniylar shug’ullangan. Mesopatamiyada qo’y echki,eshak, xachir, ot, sigir, buqa,buzoq, keyinchalik tuyalar boqib, parvarish qilingan.Hayvonlar ham tez-tez kasallikka chalinib turganlar. Shuning uchun ikki daryo oralig’ida hayvonlarni davolash ilmi veterinariyaga katta ahamiyat berilgan. Shunday qilib Mesoptamiyada ilmiy –amaliy bilimlar ancha erta rivoj topgan edi.
Shumerda badiiy adabiyot rivoji yuqori darajaga ko’tarilgan. Noyob asarlar ro’yxatiga ,,Dehqonchilik almanaxi “, ,,Gilgamesh haqida doston” lar kiradi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida E.Meyer fikricha har qanday sivilizasiya feodalizmdan boshlanadi, kapitalizm davriga yetib ichki qarama-qarshiliklari tufayli halok bo’ladi, shundan so’ng bu sikl yana qaytariladi. Sharqda bu nazariya bo’yicha jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi. Shu sababli XX asr boshlarida nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati feodal jamiyat deb baholanadi.
G`arbdagi nazariyalardan yana biri tarixiy voqealarni bilish mumkin emasligi va uning tartibsizligi konsepsiyasining ilgari surilishi natijasida Mesopotamiya jamiyati taraqqiyotini tub muammolarini yechishga yordam berdi.
Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni yozish kabi yo`nalishning ustuvor bo’lib qolishi bo’ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy tuzilish, xo`jalikni tashkil etish, shaharlarni shakllanishi va ularning o’rni va roli, hunarmandchilik, savdo, ibodatxona xo`jaligi kabi qator muammolarga bag`ishlangan kapital tadqiqotlar paydo bo’ldi. (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I. Gelba, V. Lemans va boshqalarning asarlari).
Mesopotamiya tarixini o’rganish markazlari dastlab Angliya va Fransiyada o’rnashdi. XIX asrda u Germaniyaga ko`chdi. Yevropada fashizmning paydo bo’lishi ko’pgina olimlarni AQShga ko`chishiga sabab bo’ldi. Bu yerda hozir jahonga mashhur osurshunoslik markazlari ishlaydi. Shu bilan birga hozir Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya va Iroqdagi osurshunoslik markazlari samarali tadqiqotlar olib bormoqdalar.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Avdiyev. Y-Qadmgi Sharq tarixi. Toshkent.: 1964

2.Boynazarov.F-Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent.: 2006.
3.O’zbekiston Milliy Ensklopediyasi
4. Google.uz
5. Referat.uz
6. Ziyonet. Uz
7.Ziyouz.com
8.R.Rajabov-Qadimgi dunyo tarixi:2009
9.A.Sagdullayev,V.Kostetskiy-Tarix:2013