Mavzu: Ilmiy ijodiyotning ratsional va noratsional tomonlari

Aqliy bilish tafakkurning ratsionallik (lot.aqliy,oqilonalik) hislatini namoyon etadi. Ratsionallikning asosiy belgisi mantiq qonun qoidalariga rioya qilib fikrlash, anglash, ilmiylik normalariga asoslanib mulohaza yuritishdir

• Aqliy bilish tafakkurning ratsionallik (lot.aqliy,oqilonalik) hislatini namoyon etadi. Ratsionallikning asosiy belgisi mantiq qonun qoidalariga rioya qilib fikrlash, anglash, ilmiylik normalariga asoslanib mulohaza yuritishdir

Bu qanday normalar?

Bular quyidagilardir:

• 1. Isbotlanganlik.
• 2. Mantiq qonun qoidalariga asoslanib fikrlash.
• 3. Asoslanganlik.
• 4. Tushuntirish va bashorat qilishga qobil bo‘lish.
• 5. Olingan natijalarni tajribada tasdiqlanishi.
• 6. Eksperimental ma’lumotlarga, faktlarga tayanish.

Asoslanganlik normasiga (talabiga) misol keltiraylik. Mantiqda zarur va yetarli asosni farqlaydilar. Hukmni haqiqat ekanligi asosga bog‘liq bo‘lsa, unda asos zarur hisoblanadi. Asosni borligidan boshqa hukmni haqiqat ekanligi kelib chiqadi, unda bunday asos yetarli bo‘ladi. Masalan, to‘rt burchakni kvadrat bo‘lishi uchun, uning tomonlari teng bo‘lishi zarurdir. Lekin, bu yetarli asos emas, chunki har qanday rombning tomonlari ham teng bo‘ladi.

• Asoslanganlik normasiga (talabiga) misol keltiraylik. Mantiqda zarur va yetarli asosni farqlaydilar. Hukmni haqiqat ekanligi asosga bog‘liq bo‘lsa, unda asos zarur hisoblanadi. Asosni borligidan boshqa hukmni haqiqat ekanligi kelib chiqadi, unda bunday asos yetarli bo‘ladi. Masalan, to‘rt burchakni kvadrat bo‘lishi uchun, uning tomonlari teng bo‘lishi zarurdir. Lekin, bu yetarli asos emas, chunki har qanday rombning tomonlari ham teng bo‘ladi.

To‘rt burchakni kvadrat, deb hisoblash uchun qaysi belgilar yetarli asos bo‘ladi? To‘rt burchakni kvadrat deb hisoblash uchun, unda to‘g‘ri turtburchaklar va teng tomonlarni mavjud bo‘lishini aniqlash lozim, shuni qayd qilinishi zarur va yetarli asos bo‘ladi. Bu yerda biz ilmiy ratsionallik normalariga (qoida va talablariga) mos ravishda fikrlashni namoyish qildik.

• To‘rt burchakni kvadrat, deb hisoblash uchun qaysi belgilar yetarli asos bo‘ladi? To‘rt burchakni kvadrat deb hisoblash uchun, unda to‘g‘ri turtburchaklar va teng tomonlarni mavjud bo‘lishini aniqlash lozim, shuni qayd qilinishi zarur va yetarli asos bo‘ladi. Bu yerda biz ilmiy ratsionallik normalariga (qoida va talablariga) mos ravishda fikrlashni namoyish qildik.