Mavzu: Induktiv, transformatorli, fotoelektrik datchiklar. Reja

7
/2rc
𝛚𝛚
2
𝛚𝛚S 
(7.3) 
2
1

---

Differentsial datchiklarda kirish signalining belgisi o‘zgarilganda chiqish 
signalining belgisi ham unga mos ravishda o‘zgaradi. 
Transformator datchiklarda (7.1 - rasm) kirish signali plunjer yoki 
yakorning harakati bo ‘lib, chiqish signali esa I
1
-1
2
toklarning geometrik ayirmasi 
bo ‘ladi. Yakorning neytral holatida I
j
-I
2
, demak o‘lchov asbobida tok yo‘qligini 
bildiradi. Yakorning holati o‘zgarilishi bilan cho‘lg‘amlarning induktivligi 
o‘zgaradi va I
j
,I
2
toklarining muvozanatlari o‘zgaradi. Natijada o ‘lchov asbobidan 
AI=I
J
-I
2
toki oqib o ‘tadi. Ushbu tokning fazasi yakorning harakatlanish yo 
‘nalishiga bog ‘liq bo ‘ladi. 
Transformator datchikning sxemasi 7.1d - rasmda ko‘rsatilgan. Bu erda 
kirish kattaligi burchak harakati a bodib, chiqish kattaligi esa ikkilamchi 
asbobdagi tok bodadi. Yakorning neytral holatida, ya’ni a
j
=a
2
o‘rta o‘zakda EYUK 
hosil bo‘lmaydi, chunki chetlardagi cho‘lg‘amlar qarama-qarshi yo ‘nalishda o 
‘ralgan va ular o ‘zaro teng.
Yakorning harakatlanishi bilan cho‘lg‘amlardan birining 
magnit qarshiligi kamayadi, ikkinchisiniki esa oshib ketadi. Natiiada o ‘rta cho ‘lg ‘amda 
EYUK hosil bo ‘lib, ikkilamchi asbobdan tok oqib o‘ta boshlaydi.
Ko‘rib chiqilgan printsip asosida amalda ko‘pgina odchov asboblari, jumladan 
misol sifatida, induktiv manometr shu printsip asosida ishlaydi (7.2-rasm). 
Induktiv manometr sezgir element 3, unga biriktirilgan yakor 6 va podat o‘zakli 
chodg‘amdan iborat. Odchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bo‘shliq 2 ga kelib, 
membrana 3 ni bukadi, natijada o‘zak 6 chodg‘am o‘zagi 4 ga qarab harakatlanadi. 
Demak chodg‘amning induktivligi odchanayotgan bosimga proportsional o‘zgariladi. 
Chiqish signali esa klemmalar 5 dan olinadi. Bunday datchiklarning statik tavsifnomasi 
kichik qismda chiziqli bodganligi tufayli ular qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarishida 
juda kam qodlaniladi. Bunday kamchiliklar differentsial datchiklarda bartaraf qilingan. 
Bundan tashqari differentsial datchiklarda kirish signalining belgisi o‘zgarganda chiqish 
signalining belgisi ham unga mos ravishda o‘zgaradi. 
2

---

7.1- rasm. Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning 
tavsifnomalari 
Elektromagnit datchiklar quydagi afzalliklarga ega: konstruksiyaning 
soddaligi va arzonligi, mexanik mustaxkamligi, yuqori ishonchliylik, o‘zgaruvchan 
tok tarmog‘ida ishlash imkoniyati, kata quvvatni xosil qilishi imkoniyati v ax.k. 
Ularning 
kamchiliklari: chiqish kattaligining tashqi elektromagnit 
maydonlarning ta'siri, xamda faqat o‘zgaruvchat tok tarmog‘ida 
ishlash mumkinligi. Eng soda induktiv datchik magnit o‘tkazgichi o‘zgaruchan S 
xavo tirqishiga ega bodgan drosseldan iborat. 
U elektrotexnik podatdan tayorlangan o‘zakka 1 joylashtirilgan chodg‘am 2 va 
qo‘zg‘aluvchan yakor 3 dan iborat. 
7.2.-rasm. Induktiv manometrning sxemasi. 
3

---

Chodg‘am o‘zgaruvchan tok tormogdga ulanganda xosil bodgan magnit 
oqim F asosan o‘zak va yakor' orqali aniqlanadi. YAkor' boshqarish ob'ekti bilan 
mexanik bogdangan xolda o‘zgarsa, u xolda u bilan birga yakor' xam o‘z xolatini 
o‘zgartiradi. Natijada esa xavo tirqishi S ning uzunligi xam o‘zgaradi. Ma'lumki, 
chodg‘amning induktivligi xavo tirqishi uzunligiga bogdiq.
4

---

Ifodadan ko‘rinib turibdiki, bu datchik mexanik siljishlarni tok kuchiga aylantirib 
berar ekan. Datchikning statik xarakteristikasi I=f(x) rasimda ko‘rsatilgan. 
7.4-rasm. Induktiv datchik statik xarakteristikasi. 
Xarakteristikaning AI qismi chiziqli bo‘lib, u ishga qism deb ataladi. 
Fotoelektrik datchiklar. 
Fotoelektrik datchiklar guruhiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli fotoelementlarning 
ish printsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bo‘ladi. 
Ichki fotoelektrik effekt 
yorug ‘lik oqimi ta’sirida erkin elektronlar o dining energetik holatini o ‘zgartirib, 
moddaning o ‘zida qolishi hodisasi bilan xarakterlanadi. Bunda modda ichida 
ko‘cha oladigan erkin zaryadlar hosil bo ‘ladi. Erkin zaryadlar modda ichida ko 
‘chganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qiladi (ichki fotoeffektli 
fotoelementlar shu printsipda qurilgan) yoki elektr o ‘tkazuvchanlikni o‘zgartiradi 
(fotoqarshiliklar shu _printsipda qurilgan).
Ichki fotoeffektli fotoelementlar ko‘pincha ventilli fotoelementlar deb 
ataladi. Selenli fotoelementlar eng ko‘p tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi. 
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 8.5, a-rasmda, uning tavsifnomasi esa 
8.5, b-rasmda ko‘rsatilgan. 
7.5-rasm. Fotoelement va uning tavsifnomasi. 
5

---

Element (7.5,a-rasm) yupqa oltin qatlami 1, berkituvchi qatlam 2, selenli 
qatlam 3 va po‘lat taglik 4 dan iborat. Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi 
qatlam hosil bo‘ladi; bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bo‘lib, yorug‘lik oqimi 
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi. Yorug‘lik 
oqimi oltin qatlamidan o‘tib, ventilli fotoeffekt hosil qiladi, shunda elektronlar 
yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan ajratilgan) 
qatlamga o‘tadi. 
Fotorezistorlar 
Fotorezistor - yarim o‘tkazgich fotoelektrik asbob bo‘lib, bunda foto 
o‘tkazuvchanlik hodisasi qo‘llaniladi, ya’ni optik nurlanish ta’sirida yarim 
o‘tkazgichni elektr o‘tkazuvchanligi o‘zgaradi. Fotorezistor tuzilishi quyidagi 
rasmda ko‘rsatilgan. 
a
) 
Ел 
7.6-rasm. Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi. 1-plyonka yoki plastik 2-
dielektrik material. 
6

---

7.7- rasm. Diodning tuzilishi. 
Asosiy kattaliklari: 
Qorong‘ulik qarshiligi - yoritilmagan fotorezistorlaming qarshiligi qiymati 
teng diapazonga ega R
k
=10 ^10 Om; 
Ishchi kuchlanishi - ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor o‘lchamlariga 
bog‘liq, ya’ni elektronlar orasidagi masofaga bog‘liq ravi
щda 1-1000 V gacha 
tanlanadi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, fotorezistorlaming kattaliklari, tashqi muhit ta’sirida 
o‘zgaradi. Fotorezistorlar afzalligi: yuqori sezgirligi, nurlanishning infraqizil 
qismida qo‘llash mumkinligi, o‘lchamlari kichikligi va doimiy tok va o‘zgaruvchan 
tok zanjirlarida qo‘llash mumkinligi