Mavzu: ingliz tilida sinonimiya va omonimiya hodisasi

3.2 Ingliz va o‘zbek tilida sinonim va omonimlarning klassifikatsiyasi
Sinonimlar guruhini har bir tahlil qilinayotgan so‘zning semantikasini ochib beruvchi qiyosiy so‘z bilan o‘rganish mumkin. Til so‘zlari tizimida o‘z ma'nosini bir-biriga yo‘naltirganligi sababli, bir xil turkumdagi boshqa so‘zlarning semantikasidan farqli o‘laroq, ularning semantikasida umumiy va farqli narsaga ega bo‘lgan ko‘plab so‘zlar turkumini ajratib ko‘rsatish mumkin. So‘zlarning ta’riflarida umumiy va turli elementlarning soni bo‘yicha ularning bog‘lanish darajasini baholash mumkin.
Sinonimlar quyidagilarga turlarga bo‘linadi:
• to‘liq (mutlaq);
• qisman (nisbiy).
Mutlaq sinonimlar ma’nosi bir-biriga to‘liq to‘g‘ri keluvchi, bir -birining o‘rnida erkin almashinib qo‘llaniluvchi sinonimlardir.
Tilshunos-lingvist, adib-yozuvchi,
Alloh (arab), Tangri (turkiy), Xudo(forsiy)
Nisbiy sinonimlarga misollar: so‘ra - iltimos - iltimos, sovg‘a - iste'dod kabi. sevish - sevish, ajralib turadi shuningdek, alohida guruh kontekstli (kontekstual) sinonimlar,y qaysi ma’nosi mos keladi.
Masalan,quyidagi gaplardagi fe’llari sinonimdir:
I go to shop to buy some bread.
I go to backery to get some bread.
Sinonimlar guruhini har birini tahlil qilinayotgan so‘zning semantikasini ochib beruvchi qiyosiy so‘z bilan o‘rganish mumkin. Til so‘zlari tizimida o‘z ma’nosini bir-biriga yo‘naltirganligi sababli, bir xil turkumdagi boshqa so‘zlarning semantikasidan farqli o‘laroq, ularning semantikasida umumiy va farqli narsaga ega bo‘lgan ko‘plab so‘zlar turkumini ajratib ko‘rsatish mumkin. So‘zlarning ta’riflarida umumiy va turli elementlarning soni bo‘yicha ularning bog‘lanish darajasini baholash mumkin.
Ikki so‘z o‘rtasidagi bog‘liqlik, bir so‘z ikkinchisining ta’rifi inklyuziya (to‘g‘ridan-to‘g‘ri semantik aloqa) va ikkala va ta’rifining umumiy komponenti (bilvosita) orqali o‘rnatilishi mumkin. Semantik aloqa). Masalan:
Convince - to cause (someone) to believe or feel certain, to persuade. ishontirmoq (birovni) ishontirmoq yoki - ishonch hosil qilmoq,
Persuade - to cause to feel certain, convince ishontirmoq (Longman); ishontirish, ishonch hosil qilish;
Assure - to try to cause to believe or trust in sth, try to persuade( ishontirishga harakat qiling ) (Longman).
Sinonimlar ma’nolar turiga ko‘ra tasniflanadi. Bu yondashuv sinonimlarning ma’nolaridagi eng nozik farqlarni aniqlash imkoniyati bo‘lib tuyuladi. Shu bilan birga, konnotativ ma’no turlariga ajratiladi: xususiyatning intensivlik darajasining ko‘rsatkichi (yoqtirmoq - hayratlanmoq, sevmoq, sajda qilmoq); - jarayonning davomiyligini ko‘rsatish (yonib-o‘chmoq, gapirmoq);
his-tuyg‘u – ma’no (qarash, nigoh bilan qarash); - taxminiy qiymat
(taniqli - mashhur taniqli - nishonlangan); sabab qiymati (qaltirab titramoq); ravish ko‘rsatkichi - harakatlar (poyga bosish uchun qadam tashlash); - vaziyatni ko‘rsatish (tengdoshiga qarash); uslubiy ma’nolar (qolmoq (neytral) – o‘chirilmoq, tozalamoq (coll) – uni urish, tuyoq, havoni olish (sl) – ketmoq, nafaqaga chiqmoq, chekinmoq (rasmiy).
Omonimlar – tilning ma’no jihatidan har xil, lekin yozilishi yoki tovushi bir xil bo‘lgan birliklardir(so‘zlar,morfemalar). Koʻpgina tadqiqotchilar “omonimiya” tushunchasiga soʻzning faqat tovush shaklini kiritsalar, baʼzilari unga grafik shaklini ham qoʻshadilar.
Imlo yoki tovush jihatidan o‘xshash so‘zlar odatda butunlay boshqacha ma’noga ega. Omonimlarni bilish va ulardan to‘g‘ri foydalanish ingliz tili amaliyotida muhim va zarurdir.Tilshunoslarning fikriga ko‘ra,zamonaviy ingliz tilida omonimlar umumiy lug‘atning taxminan 18-20% ni tashkil qiladi.
Tilning rivojlanishi jarayonida lug‘at tarkibida sodir bo‘lgan fonetik o‘zgarishlar tarixan ko‘plab omonimlarning paydo bo‘lishiga xizmat qilgan. Bunday o‘zgarishlar natijasida avvallari turlicha talaffuz qilingan so‘zlar o‘xshash tovush shakliga ega bo‘la boshlagan va omonimlar paydo bo‘lgan.
Qarz olish ham omonimiya manbai hisoblanadi. Qarzga olingan so‘z talaffuzi yoki imlosi bo‘yicha mahalliy so‘zga yoki qarzga o‘xshash bo‘lishi mumkin.
Omonimlarni hosil qilishning eng samarali usuli so‘z yasash va konvertatsiya qilishdir.Konversiya natijasida har qanday gap bo‘lagi bo‘lgan so‘z boshqa gap bo‘lagining ma’nolarini oladi.
Ingliz tilidagi omonimiyaning asosiy manbalari: 1) konversiya; 2) so‘z yasalishi; 3) qarz olish; 4) qisqartirishlar; 5) fonetik o‘zgarishlar.
Fonetik oʻzgarishlar omonimiya manbalaridan biridir. So‘z yasalishi omonimiya manbai bo‘lishi mumkin, xususan, uning turlaridan biri konversiyadir.
Konversiya - nutqning boshqa qismiga tegishli leksik-grammatik omonim yasash jarayoni. Omonimiya nutqning ekspressiv va vizual xususiyatlarini yaxshilash manbasidir.
Ingliz tilida omonimlarning quyidagi tasnifi ajratiladi: qisman omonimlar, mutlaq omonimlar, omofonlar, omograflar, paronimlar.
Ushbu omonimlar ingliz tilida eng keng tarqalgan bo‘lib,lingvistik shaxslarni shakllantirgan tilda so‘zlashuvchilar uchun ham, boshqa til madaniyatlari vakillari uchun ham umumiy tushuncha doirasini ifodalaydi.Bu foydalanishning alohida holatlarida emas, balki kundalik hayotga obyektiv baho berishga imkon beradigan doimiy qoidalarda o‘z aksini topadi”.⁸⁰ Shuni ta’kidlash kerakki, “ahamiyatli tarixiy va lingvistik tushunchalarning semantikasini izlashda, tushuntirish ta’limi tizimida matnning o‘rnini bosish va almashtirishni istisno qilish uchun uning muallifiga nisbatan haqiqiyligini aniqlash majburiydir. Omonimlarning qo‘shimcha ma’nolarda talqini”⁸¹.
Zamonaviy ingliz tilining til makonidagi mutlaq va qisman omonimlarning asosiy dinamikasini o‘rganib chiqib,ingliz tilining har qanday vakilining faol lug‘atiga kiritilgan ba’zi omonimlar-tushunchalar, monemalar va iboralar tavsiflandi.
Yuqorida ismlari keltirilgan tilshunos olimlar V.Arakin, O.Arnold, Lyons, Skit, I.Smirnitskiy kabi ko‘plab mashhur tilshunoslar ingliz tilidagi omonimlarni aniqlash va tasniflashga harakat qilishdi. Ularning har biri ushbu konsepsiyaga o‘z shaxsiy nuqtayi nazariga ega edi. Omonimlarning eng to‘liq tasnifi A. I. Smirnitskiy va I. V. Arnold, tomonidan taklif qilingan, omonimlarni to‘liq va qisman bo‘lib, qisman omonimlarning uchta kichik guruhini aniqlaydi. I. Arnold o‘z tasnifida omonimlarning 12 sinfini ko‘rib chiqadi. Shuni ta’kidlash kerakki, til shaklini tushunish masalasida olimlarning fikrlari bir oz farq qiladi. Ulardan ba’zilari so‘zning tovush tomoniga tayanadi va u bilan omonimiya tushunchasini bog‘laydi, boshqalari bu tushunchani ancha kengroq deb hisoblaydi. Ular so‘zning tovush va grafik shakllarini birlashtiradi. Shuning uchun lingvistik atamalarning lug‘at-ma’lumotnomasida Rosenthal omonimlarni leksik, grammatik, grafik, absolyut, omofon va omograflarni uchratish mumkin.
Zamonaviy ingliz tilidagi eng mashhuri I.V.Arnoldning tasnifidir. U barcha omonimlarni aniq omonimlar, omofonlar va omograflarga ajratadi, ammo to‘liqroq tasniflash uchun aniq omonimlarni yuqorida aytganimizdek 12 sinfga bo‘lishni taklif qiladi.

1. 
   Asl shakli bir xil, lekin paradigmalari har xil bo‘lgan qisman omonimlar (light (yorug‘lik) n., a flame – light, (oson) adj.;
   

2. Bir xil so‘z shakllariga ega bo‘lgan, lekin asli bo‘lmagan qisman omonimlar (might – n. quvvat, kuch; might – maydan o‘tgan zamon);
3.Gapning bir bo‘lagiga mansub, asl shaklida har xil, lekin boshqa shaklda mos keladigan so‘zlar. Bu holat juda kam uchraydi. (axe – axes (o‘qlar), axis –axes( o‘qlar);
4. Bir xil boshlang‘ich shaklli turli leksik ma’no, turli paradigmalar bilan bir xil grammatik ma’no. (lay – lain va lie – lied - lied);
5. Leksik va grammatik ma’nosi bilan farq qiladigan, lekin paradigmasi bo‘yicha farqlanmagan so‘zlar, chunki ular o‘zgarmas xizmat so‘zlari (for – prep. for –conj.)
6. Toʻliq omonimiyaning eng tipik turi boshqa leksik maʼno boʻlsada, omonimlar bir gap boʻlagiga tegishlidir. spring -jump (bahor – sakrash),spring – spring bahor – manba, spring - season (bahor – fasl);
7. Omonimlarning lug‘aviy ma’nosida umumiy komponentning mavjudligi ( after .prep.- (so‘ng) predlog ;after .conj. – (keyin) bog‘lovchi;after adv. –
(o‘tib,keyin) ravish;after.pref. – (dan keyin) qo‘shimcha;
8. Maksimal o‘ziga xoslikka ega bo‘lgan so‘z juftlari. Bir polisemantik so‘zning variantlari sifatida qaralishi mumkin.
9. Konversiya (o‘zgarish) bilan olingan omonimlar. Agar asl so‘zning ma’nosi ma’lum bo‘lsa, hosil bo ‘lgan so ‘zning ma’nosini taxmin qilish mumkin. (Hand n.-qo‘l, hand v.- uzatmoq,bermoq)
10. Gapning turli qismlariga mansub va shakllaridan biriga mos keladigan so‘zlar. Ularning o‘xshashligi umumiy ildizga asoslanadi (thought (fikr)n., thought ( o‘ylamoq fe’lining o‘tgan zamon shakli) v;
11. Shakl farqi bilan birga leksik va grammatik ma’noning o‘xshashligi.
12. Asosan qo‘sh ko‘plik ma’nosiga ega bo‘lgan otlardan tashkil topgan kichik so‘zlar turkumi, ma’nosi biroz farq qiladi (brother (birodar) – brothers (birodarlar), brother – brothern.⁸²
I.Arnold tasnifida tasnifning barcha jihatlari, shuningdek, omonimiyaning barcha turlari, hatto juda kam bo‘lsa ham, batafsil ko‘rib chiqiladi. I. N. Kabanov o‘ziga xoslik darajasi bo‘yicha turli xil so‘zlarning tovush va harf shaklining uch xil mos kelishini ajratadi - to‘liq omonimlar va to‘liq bo‘lmagan omonimlar (gomofonlar va omograflar).
Toʻliq omonimlar tovush va yozma koʻrinishida bir-biriga toʻgʻri keladigan, lekin maʼno jihatidan farq qiluvchi soʻzlardir. Bunday so‘zlar, masalan,