Mavzu: interfaol ta’lim metodlari. Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiy kirish mavzuning dolzarbligi

II BOB. RIVOJLANTIRUVCHI TA'LIM TEXNOLOGIYALARINIG NAZARIY ASOSLARI VA SIRLARI
2.1. Rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyalariga olimlarning fikri

Pedagogik texnologiya kafolatli ta‘lim-tarbiya maqsadga erishish bilan axamiyatli va dolzarbdir. Shuning uchun maqsadning aniqligi, unga mos mazmun, maqsadga bosqichma-bosqich erishishda tarbiyalanuvchining va tarbiyachi faoliyatining uyg‘unligi pedagogik texnologiyaning talabidir. An‘anaviy ta‘lim-tarbiya tizimida ham maqsad pedagogning asosiy muammosi bo‘lib kelgan. Chunki quruvchi oldindan nimani qurayotganini bilganidek, tarbiyachi ham kimni tarbiyalamoqchi , nimani shakllantirmoqchi ekanini bilishi shart. Ta‘lim-tarbiyaning maqsadi-kishi shaxsining modeli sifatida qoida mavjud. Ammo pedagogik texnologiyada maqsad va unga erishish kafolatli butun pedagogik jarayon, texnologiya jarayonining mezoni, kalitidir. Avvalo jamiyat va davlat buyurtmasidan kelib chiqadigan ta‘lim-tarbiyaning umumiy maqsadiga asoslaniladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ta‘lim-tarbiya tizimini tubdan islox qilishdek tashkiliy tadbirlarda bevosita ta‘lim-tarbiya vazifalarini qo‘yadi.

Shuningdek, ta‘lim mazmuni asosida maqsad qo‘yish; pedagogik faoliyati asosida; o‘quvchilarning qobiliyati, xissiy ta‘sirlanishi asosida, ichki jarayon asosida, o‘quvchini o‘rganish faoliyati asosida, maqsad qo‘yish texnologiyasini tavsiya etadi.
Maqsadga bosqichma-bosqich erishilganiga qarab, u muvofiqlashtiriladi, maqsadga to‘la erishish uchun o‘ziga xos texnologik yo‘l qo‘llanadi, yangi-yangi o‘quv maqsadlari qo‘yiladi.
Demak, pedagogik texnologiyaning odatdagi didaktik maqsaddan farqi diagnostika asosida maqsad qo‘yilishidir. Sinf, guruh yoki alohida o‘quvchiga qo‘yilgan diagnoz qanchalik to‘g‘ri bo‘lsa, qo‘yilgan maqsad shunchalik to‘la va oson bajariladi. Yuqorida ta‘kidlaganimizdek pedagogik texnologiya maqsadga to‘la erishish printsipi etakchilik qiladi. Shuning uchun M.V.Klarin maqsadga erishish texnologiya”sini alohida taxlil qiladi. Uni uchga bo‘lib o‘rganadi: etalon maqsadga “mezoniy baxolash”, “ta‘limiy jarayon” va “maqsadga to‘la erishish”.
Maqsadga to‘la erishish uchun natijani bosqichma-bosqich baxolash zarur bo‘ladi. Bugungi kunda test nazoratini joriy etilishi, bu didaktik vazifani amalga oshirishga qo‘l keladi. Ma‘lumki, testda ta‘lim maqsadi, erishiladigan mezon o‘z aksini topadi. Shuning uchun har bir bosqichda test orqali natijani aniqlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ta‘lim maqsadini testga tushirish muhim masaladir.
O‘qitishda takrorlovchi bosqich texnologik jarayonda alohida o‘rin tutadi. Takrorlashda: ta‘limning umumiy maqsadi; umumiydan ma‘lum aniq maqsad belgilanishi va har bir bosqichda o‘quvchining o‘zlashtirishi dajarasini aniqlash; shunga asosan ta‘lim jarani muvofiqlashtiriladi, boshqariladi.
O‘quv materialini to‘la o‘zlashtirmagan talabalar, o‘qituvchi rahbarligida shu materialni o‘rganishni davom etadilar. Ular bilan qo‘shimcha (tuzatish) o‘quv ishlari tashkil etiladi. Testlar natijalari asosida, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar aniqlanad. Kamchiliklarni tuzatish uchun o‘quv materialini o‘zlashtirmagan talabalarning guruhi bilan mashg‘ulotlar olib boriladi. Materialni takroriy bayon qilishda boshqa yangi usullardan foydalanish lozim: birinchi marta ishlatilmagan ko‘rgazma qurollar, va o‘qitishning texnik vositalarini ishlatish, individual ishlardan foydalanish zarur. Shu yo‘llar bilan o‘quv materialining to‘la o‘zlashtirilishiga erishish lozim. Har qaysi talaba o‘quv materialini to‘la o‘zlashtirish imkoniyatiga ega, chunki u davlat kirish test sinovlaridan muvaffaqiyatli o‘tgandir.
U oliy ta’lim muassasida o‘qishga yaroqlilik tanlovidan o‘tgandir. Bilimlarni to‘la o‘zlashtirilishini ta’minlash muammosida alohida masala bo‘lib, o‘qitish sur’atlari turadi. Aynan shu bilan talabaning qobiliyati aniqlanadi. Iqtidorli talabalar uchun (ular taxminan 5 % ni tashkil etadi) o‘quv materialini o‘zlashtirish uchun eng kam vaqt, «o‘rtacha» talabalar uchun ulardan ko‘ra ko‘proq vaqt, «bo‘sh» talabalar uchun eng ko‘p vaqt zarur bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalariga o‘tish dolzarbligi shu bilan asoslanadi. Bunda har bir talaba o‘quv materialini davlat ta’lim standartlari talablari darajasida, o‘zining tabiiy qobiliyatlari darajasida o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Iqtidorli talabalarda chuqurlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarni egallashga imkoniyat paydo bo‘ladi.
Mavzu (modul) bo‘yicha o‘quv materiali guruhning barcha talablari tomonidan o‘zlashtirilganidan so‘ng, keyingi mavzu (modul)ga o‘tiladi, ya’ni o‘quv jarayoni o‘rgatuvchi sikl shakliga ega bo‘ladi. O‘qitishning modul tizimida, o‘rgatuvchi sikllar soni, o‘quv fanining modullari soniga teng bo‘ladi.
Xulosa qilib, pedagogik jarayonning tarkibiy qismlaridan biri aniq bajarishi mumkin bo‘lgan, kafolatli natijaga erishish maqsadi, texnologiyasidir deyish mumkin. Pedagogik texnologiya faqat ta‘lim mazmunini ifodalovchi maqsad emas, balki didaktik tizimni ham ko‘zda tutadi.
Hozirgi vaqtda ta'limni rivojlantirish konsepsiyasi doirasida maqsadga yo'naltirilganligi, mazmuni va uslublari xususiyatlari bilan ajralib turadigan bir qator texnologiyalar ishlab chiqilgan. Texnologiya L.V. Zankov shaxsning umumiy, yaxlit rivojlanishiga, D.B.ning texnologiyasiga qaratilgan. Elkonin - V.V. Davydova sudlarning rivojlanishini ta'kidlaydi, ijodiy rivojlanish texnologiyalari SESga ustuvor ahamiyat beradi, G.K. Selevko MSMni rivojlantirishga, I.S. Yakimanskaya - SDPga e'tibor qaratmoqda.
1996 yilda Rossiya Ta'lim vazirligi rasmiy ravishda L.V. Zankov va D.B. Elkonin - V.V. Davydov. Qolgan rivojlanayotgan texnologiyalar mualliflik huquqi, muqobil maqomiga ega. 6
Ushbu maqolada biz ta'limni rivojlantirish konsepsiyasini, shuningdek, L.V. Zankov va D.B. Elkonin - V.V. Davydov.
1. Ta'limni rivojlantirish kontseptsiyasi
Rivojlantiruvchi ta'lim muammosi ko'plab avlod o'qituvchilarini qiziqtiradi: Ya.A. Komenskiy va J.J. Russo, I.G. Pestalozzi va I.F. Xerbart, K. D. Ushinskiy va boshqalar.Sovet davrida uni psixologlar va o'qituvchilar L.S. Vygotskiy, L.V. Zankov, V.V. Davydov, D.B. Elkonin, N.A. Menchinskaya, shuningdek A.K. Dusavitskiy, N.F. Talyzina, V.V. Repkin, S. D. Maksimenko va boshqalar Tabiiyki, turli xil tarixiy davrlarda tadqiqotchilar ta'limni rivojlantirish kontseptsiyasini turlicha ifodalaydi va talqin qiladi. Ushbu mavzuni rivojlantirishning murakkabligi va shu bilan birga ijobiy tomoni pedagogika va psixologiya muammolarining organik, tabiiy kombinatsiyasida yotadi: o'qitish didaktikaning tarkibiy qismi, rivojlanish esa psixologik jarayondir.
Rivojlantiruvchi ta'lim" atamasi kelib chiqishi V.V. Davydov. Cheklangan bir qator hodisalarni belgilash uchun kiritilgan, tez orada ommaviy pedagogik amaliyotga kirdi. Bugungi kunda uni ishlatish juda xilma-xil bo'lib, uning zamonaviy ma'nosini tushunish uchun maxsus tadqiqotlar talab etiladi.
"Rivojlanayotgan ta'lim" tushunchasini mazmunli umumlashtirish deb hisoblash mumkin (V.V.Davydov). Uning mazmuni, semantik ma'nosi, asosiy psixologik va pedagogik kategoriyalar bilan aloqalari ushbu bobda bir qator ta'rif va umumlashmalarda ochib berilgan.
Rivojlantiruvchi ta'lim tushuntirish-illyustrativ usul (tur) o'rnini bosadigan yangi, faol-faol mashg'ulot usuli (turi) deb tushuniladi.
Shaxsiyat - bu dinamik tushuncha: u hayot davomida o'zgarishlarga uchraydi, ularni rivojlanish (progressiv yoki regressiv) deb atashadi. Rivojlanish (progressiv) - bu shaxsning vaqt o'tishi bilan jismoniy va ruhiy o'zgarishi, takomillashtirishni, uning har qanday xususiyatlari va parametrlarini ozidan ko'piga, oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga o'tishni o'z ichiga oladi.
"Shaxsni shakllantirish" atamasi quyidagicha ishlatiladi.
1) "rivojlanish" uchun sinonim, ya'ni. shaxsiyatning ichki o'zgarishi jarayoni;
2) "ta'lim", "sotsializatsiya" uchun sinonim, ya'ni. shaxsiy rivojlanish uchun tashqi sharoitlarni yaratish va amalga oshirish.
Rivojlanish jarayonining xususiyatlari va naqshlari. Shaxsiyatning rivojlanishi universal dialektik qonunlar asosida sodir bo'ladi. Ushbu jarayonning o'ziga xos xususiyatlari (naqshlari) quyidagicha. Immanence: rivojlanish qobiliyati tabiatan insonga xosdir, bu shaxsning ajralmas xususiyatidir. Biogeniklik: shaxsning aqliy rivojlanishi asosan irsiyatning biologik mexanizmi bilan belgilanadi. Sotsiogenlik: inson rivojlanadigan ijtimoiy muhit shaxsni shakllantirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Psixogenlik: inson o'zini o'zi tartibga soluvchi va o'zini o'zi boshqarish tizimidir, rivojlanish jarayoni o'zini o'zi boshqarish va o'zini o'zi boshqarishga bo'ysunadi. Individuallik: shaxsiyat o'ziga xos hodisa bo'lib, fazilatlarning individual tanlovi va o'zining rivojlanish varianti bilan tavsiflanadi. Bosqichlar: shaxsiyatning rivojlanishi tsiklikning umumiy qonuniga bo'ysunadi, kelib chiqish, o'sish, kulminatsiya, susayish, pasayish bosqichlarini boshdan kechiradi. Notekislik (nochiziqlik): shaxs o'ziga xosdir, har bir shaxs o'z tezligida rivojlanadi, o'z vaqtida tasodifiy taqsimlangan tezlashuvlar (o'z-o'zidan paydo bo'lishi) va o'sish ziddiyatlarini (inqiroz) boshdan kechiradi.
Jismoniy yosh aqliy rivojlanishning miqdoriy (cheklangan) va sifat (sezgirlik) imkoniyatlarini belgilaydi. Rivojlantiruvchi ta'lim rivojlanish qonuniyatlarini hisobga oladi va foydalanadi, shaxsning darajasi va xususiyatlariga moslashadi.
Bolaning jismoniy rivojlanishi genetik dasturga muvofiq skelet, mushak massasi va hokazo kattalashishi shaklida juda aniq amalga oshiriladi, shuningdek tashqi sharoit juda katta natijalarni belgilashi aniq: bola ozmi-ko'pmi sog'lom, jismonan chiniqqan va bardoshli bo'lishi mumkin. Psixika, shaxsiyat haqida nima deyish mumkin? Ongning rivojlanishi qay darajada o'rganishga va ijtimoiy sharoitga, qay darajada esa tabiiy yoshga etuklikka bog'liq? Bu savolning javobi tubdan muhimdir: u insonning potentsial imkoniyatlari chegaralarini va natijada tashqi pedagogik ta'sirlarning maqsad va vazifalarini belgilaydi.
Pedagogika tarixida muammoni ikkita haddan tashqari nuqtai nazar taqdim etadi. Birinchisi (biologlashtiruvchi, kartezyen) irsiy yoki eng yuqori omillardan kelib chiqqan holda rivojlanishning qat'iy belgilanishidan kelib chiqadi. Suqrot o'qituvchi doya, u hech narsa berolmaydi, faqat tug'ilishga yordam beradi, deb aytgan. Ikkinchisi (sotsiologlashtiruvchi, xulq-atvori), aksincha, rivojlanishning barcha natijalarini atrof-muhit ta'siriga bog'laydi. Oddiy Sovet akademigi T.D. Lisenko shunday deb yozgan edi: "Ayol bizga organizmni berishi kerak, biz undan sovet odamini yasaymiz".
Zamonaviy ilm-fan shuni aniqladiki, har qanday aqliy rivojlanish harakati tashqi muhit miyasida aks etish bilan bog'liq, bu o'zlashtirish, bilish va faoliyat tajribasini egallash va shu ma'noda o'rganishdir. Ta'lim - bu insonning aqliy rivojlanishining bir shakli, rivojlanishning zarur elementi. Har qanday o'rganish xotira va shartli reflekslar bankini rivojlantiradi va boyitadi.
O'rganish va rivojlantirish alohida jarayonlar sifatida harakat qila olmaydi, ular shaxsiyat rivojlanishining yagona jarayonining shakli va mazmuni bilan bog'liq. Shu bilan birga, bu erda ikkita tubdan farq qiluvchi tushunchalar mavjud. Ta'limni rivojlantirish kontseptsiyasi (J. Piaget, Z. Freyd, D. Dyui): bola o'rganish oldidan o'ziga xos vazifalarni bajarishni boshlashdan oldin, uning rivojlanishida qat'iy belgilangan yosh bosqichlarini (operatsiyadan oldingi tuzilmalar - rasmiy operatsiyalar - rasmiy aql) o'tishi kerak. Rivojlanish har doim o'rganishdan oldinda, ikkinchisi esa uni ustiga "o'rgatayotgandek" quriladi.
Rivojlantiruvchi ta'lim kontseptsiyasi: o'rganish bola rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynaydi. U XX asrda rus olimlari L.S.Vygotskiy, A.N. Leontyev, S.L. Rubinshteyn, D.B. Elkonin, P. Ya. Galperin, E.V. Ilyenkova, L.V. Zankov, V.V. Davydova va boshqalar.Jamiyat va shaxsning manfaatlari uchun mashg'ulotlar eng qisqa vaqt ichida maksimal rivojlanish natijalariga erishadigan tarzda tashkil qilinishi kerak. U genetik yoshga bog'liq bo'lgan old shartlardan maksimal darajada foydalanib, ularga sezilarli o'zgarishlar kiritib, rivojlanishdan oldin ketishi kerak. Bu maxsus pedagogik texnologiya bilan ta'minlanadi, uni rivojlantiruvchi ta'lim deb atashadi. Rivojlantiruvchi o'qitishda pedagogik ta'sirlar shaxsiyatning irsiy ma'lumotlarini taxmin qiladi, rag'batlantiradi, rivojlantirishni tezlashtiradi.