Mavzu: Ionlashtiruvchi nurlanish va uning miqdori va o’lchovi. Atom energiyasi. Radioaktiv nurlanish tabiati

---

1 

 

Mavzu: Ionlashtiruvchi nurlanish va uning miqdori va o’lchovi. Atom 

energiyasi. Radioaktiv nurlanish tabiati. 

 

Atom yadrosi haqidagi ta’limotlar XX asrning boshida intensiv rivojlanib bordi 

va hozirgi vaqtda bu sohada juda katta ishlar olib borilmoqda. Yadro energiyasidan 

tinchlik  maqsadlarida  ham  ko‘plab  qo‘llanishlar  amalga  oshirilmoqda. 1932  yilda 

D.D.Ivanenko  hamma  yadrolar  tarkibida  ikkita  zarrachalar,  ya’ni  protonlar  va 

neytronlar  borligi  haqida  gipotezani  bayon  qildi.  Rezerford 



-zarrachalarning 

sochilishi  bilan  o‘tkazgan  tajribalarida  atomning  asosiy  massasi  uning  markazida 

joylashganini  aniqladi  va  uni  yadro  deb  atadi.  Yadro  tarkibidagi  proton  musbat 

zaryadlangan bo‘lib, zaryadi elektron zaryadiga tengdir, ya’ni

19

10

6

,

1









e

Kl, uning 

tinchlikdagi  massasi 

p

m

=

27

10

67

,

1





kg.  Neytron  zaryadsiz  zarracha  bo‘lib  uning 

massasi 

n

m

= 

27

10

6748

,

1





kg. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar deb ataladi. 

Hamma yadrolar musbat zaryadlangan bo‘lib ular zaryadi protonlar zaryadi bilan 

aniqlanadi. Masalan: yadroda 

Z

 ta proton bo’lsa, u holda yadro zaryadi q

ya

=Ze ga 

teng  bo’ladi.  Yadroning  massasi  atomning  massasidan  ozgina  farq  qiladi.  Odatda 

yadro massasi maxsus birlikda (massaning atom birligi m.a .b) da o‘lchanadi. 

Massaning atom birligi uglerod 

6

C

12

 izotopi atomi massasining 

1

/

12

 qismi qabul 

qilingan: 1 m.a.b.=

27

10

66

,

1





kg. 

U holda  m

p

=1,00747 m.a.b. 

n

m

=1,00892 m.a.b.  

Massa  soni  –  yadrodagi  nuklonlar  soniga  teng,  Ya’ni  Z  protonlar  va  N 

neytronlar bo‘lsa, u holda massa soni 

A = Z + N 

Yadro quyidagicha belgilanadi  

A

Z

X 

Yadroda protonlar soni bir xil, ammo neytronlar soni har xil atomlar iozotoplar 

deyiladi. 

Masalan,  vodorodning  4  ta  izotopi  mavjud:

1

1

H  vodorod, 

2

D(

2

1

H)  deyteriy, 

3

1

T(

3

1

H) tritiy va

4

1

X(

4

1

N) 4 ta nuklonli-nomi yo’q. 

---

2 

 

Bir kimyoviy elementning barcha izotoplari elektron qobiqlarining tuzilishi bir 

xil bo‘ladi. Shuning uchun ularning fizik xossalari ham bir xil bo‘ladi. Lekin yadro 

strukturasidan  kelib  chiqadigan  kimyoviy  xossalari  (massa  soni,  zichligi 

radioaktivligi  va  hokazolar)  ancha  farq  qiladi.  Bu  farq,  ayniqsa,  yengilkimyoviy 

elementlarda yaqqol ifodalanadi. Shu sababli Mendeleyev davriy sisemasidagi ko‘p 

atomlarning atom og’irligi butun son emas. Ya’ni ular ko’p izotoplar aralashmasidan 

iboratdir. 

Rezerford birinchi bor tajribalar natijasiga binoan yadro radiusi 

14

15

10

10







m 

degan xulosaga kelgan edi. Umuman barcha yadrolar radiuslari quyidagi formuladan 

taxminan hisoblanadi.  

R=(1.3



1,7)10

-15 

 A

1/3

 

Yadro fizikasida uzunlikning femtometr degan o‘lchov birligi ishlatiladi. 

(1 fm = 10

-15

 m.) U holda (10.2) formula quyidagicha yoziladi. 

R = (1.3-1.7)A

1/3 

Yadro moddasining o’rtacha zichligi ushbu formula  bilan aniqlanadi 

𝜌 =

𝑀

𝑦

(4 3)𝜋𝑅

3

⁄

 

𝑀

𝑦

− yadro massasi. Agar    𝑚

0

  nuklon massasi  bo’lsa, unda  

𝑀

𝑦

= 𝑚

0