Mavzu: Iqtisodiy nematlar va ularning xususiyatlari Reja: Kirish


Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari


Download 143.04 Kb.
bet2/16
Sana11.02.2023
Hajmi143.04 Kb.
#1189489
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
Bog'liq
Mavzu Iqtisodiy nematlar va ularning xususiyatlari Reja Kirish

Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari
Insoniyat tabiatdan biologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va boshqa xarakterdagi turli-tuman ehtiyojlar qurshovida yaratilgan. Bu ehtiyojlar ichida iqtisodiy, ya'ni moddiy ehtiyojlar muhim o'rin tutadi. Moddiy ehtiyojlar - shaxs, firmalar va jamiyatning faoliyati uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni aks ettiradi.
Iste'molchilarning ehtiyojlari turli-tuman bo'lib, ularning ro'yxati juda keng va balki son-sanoqsizdir. Bu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'ladigan tovarlar va xizmatlarni shartli ravishda ikkiga, ya'ni birlamchi ehtiyojlarni qondiruvchi va hasham predmetlariga bo'lish mumkin. Ba'zan ayrim iste'molchilar uchun birlamchi sanalgan buyumlar ikkinchi bir iste'molchilar uchun hasham va dabdaba buyumi bo' lishi ham mumkin.
Xuddi insonlarniki singari firmalar va davlat tashkilotlarining ham ehtiyojlari mavjud. Masalan, firmalar faoliyat ko'rsatishi uchun binolar, inshootlar, mashina va uskunalar, xomashyo hamda ishchi kuchiga ehtiyoj sezadi. Davlat esa mamlakat fuqarolarining jamoaviy manfaatlarini ifodalab kasalxonalar, maktablar, teatrlar, yo'llar, harbiy qurol-aslahalar va boshqa ijtimoiy ne'matlarga ehtiyoj sezadi.
Ayrim ehtiyojlar - masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy insonlarning biologik ehtiyojlari tufayli, ayrimlari ularning mentaliteti, ya'ni yashash manzili, turmush tarzi, madaniyati, ijtimoiy statusi, urf-odatlari va qadriyatlari ta'sirida, ayrimlari esa texnik taraqqiyot va global rivojlanish ta'sirida vujudga keladi.
Biz moddiy ehtiyojlarimizni qondirish va farovon hayot kechirishimiz uchun oziq-ovqatlarga, kiyim-kechaklarga, turli xil tovarlar va xizmatlarga ehtiyoj sezamiz. Iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish vositalari iqtisodiy ne'matlar deb ataladi. Ayrim ne'matlarni tabiat insoniyatga iste'molga tayyor holatda in'om etgan bo' lsa (masalan, suv, yovvoyi mevalar va hayvonlar), ayrimlarini ishlab chiqarish zarur bo' ladi.
Ba'zan bir xil ehtiyojni turli xil ne'matlar orqali qondirish mumkin. Masalan, go'sht mahsulotiga bo'lgan ehtiyojimizni mol go'shti, qo'y go'shti yoki parranda go'shti orqali qondirish mumkin. Bir xil ehtiyojni qondiruvchi turli ne'matlar o'rinbosar ne'matlar deb ataladi.
Ba'zan iqtisodiy ehtiyojlarni birgalikda qondiradigan ne'matlar guruhi ham mavjud bo'ladi. Masalan, avtomobilga bo'lgan ehtiyoj o'z navbatida benzin va garajlarga ehtiyojni yuzaga keltiradi. Ularni to'ldiruvchi ne'matlar deb ataymiz.
Iqtisodiy resurslar nima ekanligini tushunish uchun birinchi navbatda resurslar kontseptsiyasini belgilash, ularning tasnifini, ishlab chiqarish qiymatlari va ishlab chiqarish omillari o'rtasidagi bog'liqlikni hisobga olish, ushbu elementlaming har birini alohida ajratish, shuningdek, turli omillarning ta'siriga qarab iqtisodiy resurslardan foydalanishni tahlil qilish kerak.
Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish turli xil iqtisodiy resurslardan foydalanish bilan bevosita bog'liq. Iqtisodiy resurslar tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan barcha turdagi resurslami anglatadi. Aslida, bu boshqa imtiyozlami ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan foydalardir. Shuning uchun ular ko'pincha ishlab chiqarish resurslari, ishlab chiqarish omillari, ishlab chiqarish omillari, iqtisodiy o'sish omillari deb ataladi. Korxonaning iqtisodiy resurslari quyidagilardan iborat:
* tabiiy resurslar (er, er osti boyliklari, suv, o'rmon va biologik, iqlim va dam olish resurslari), qisqartirilgan yer;
* mehnat resurslari (tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ega odamlar), qisqartirilgan-mehnat;
* kapital (pul shaklida, ya'ni pul mablag'lari yoki ishlab chiqarish vositalari, ya'ni haqiqiy kapital);
* tadbirkorlik qobiliyatlari(odamlaming tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni tashkil etish qobiliyati).
Aristotel va undan keyin o'rta asr mutafakkirlari mehnatni asosiy iqtisodiy resurslardan biri deb hisoblashgan. Bunday yondashuv dunyodagi birinchi iqtisodiy maktab - mersantilizm bilan ajralib turardi. Fizyokratlar maktabi yeri iqtisodiy resurs sifatida alohida ahamiyatga ega edi. Adam Smit mehnat, yer va kapital kabi iqtisodiy resurslarni ko'rib chiqdi. Biroq, ishlab chiqarishning uchta omilining nazariyasi fransuz iqtisodchisi Jan Baptiste Sei (1767-1832) tomonidan aniq ifodalangan. Ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall (1842-1924) to'rtinchi omil - tadbirkorlik qobiliyatini qo'shishni taklif qildi.
Endi iqtisodiy resurslarning har birini batafsil o'rganish kerak. Yeг, iqtisodiy resurs sifatida, bir qator xususiyatlarga ega. Birinchidan, eming ishlab chiqarish xarajatlari yo'q. Er tabiiy ob'ekt sifatida mavjud. Bu tabiatning bepul va qayta tiklanmaydigan sovg'asi. Ikkinchidan, insoniyat erlaming o'lchamlarini o'zgartira olmaydi, ya'ni eming cheklanishi kabi xususiyat mavjud. Uchinchidan, er ham foydali qazilmalar, suv va boshqa resurslar manbai hisoblanadi.
Kapital-daromad olish uchun samarali foydalaniladigan moddiy va nomoddiy boyliklar zaxirasi. Boshqacha qilib aytganda, kapital-ko'proq iqtisodiy mahsulotlar ishlab chiqarish uchun yaratilgan har qanday resurs. Ishlab chiqarish omillari kontseptsiyasida kapital moddiy (Real) kapitalni anglatadi - uzoq yoki qisqa muddatli ishlab chiqarishning barcha vositalari. Iqtisodiyotda asosiy va ishchi kapitalni ajratish odatiy holdir.
Asosiy capital bir qator ishlab chiqarish davrlarida (binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, transport vositalari va h.k.) mahsulotga sarflanadigan xarajatlar uzoq muddatli Real aktivlardir. Ishchi kapital - qiymati butunlay yangi tovarlar qiymati uzatiladi va har bir tsikl (xom ashyo, yoqilg'i, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar) tovarlar sotish tadbirkorga pul shaklida qaytadi Real aktivlari. Ba'zi iqtisodchilar ba'zan "kapital" kontseptsiyasining qo'shimcha darajalaridan foydalanadilar: jismoniy kapital, inson kapitali, pul kapitali.
Mavjud mablag'lar mahsulot ishlab chiqarish va sotishning uzluksizligini ta'minlaydi. Resurslardan samarali foydalanish asosan ishlab chiqarishni tashkil etish tamoyillariga bog'liq. Shunday qilib, yuqori samaradorlik aylanma mablag'laming optimal hajmiga bog'liq. Aylanma mablag'lami shakllantirish uchun korxona o'z va ularga tenglashtirilgan mablag'lardan, shuningdek jalb qilingan va qarz majburiyatlaridan foydalanadi. Aylanma mablag'lami shakllantirish manbalari quyidagilar bo'lishi mumkin: foyda, kreditlar, ustav kapitali, byudjet mablag'lari, qayta taqsimlanadigan resurslar va boshqalar.
Pul kapitalining toifasi alohida ajratilgan. Moliyaviy resurslar-bu korxonaning tasarmfida bo'lgan va moliyaviy majburiyatlami bajarish va ishchilami iqtisodiy rag'batlantirish uchun kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish bo'yicha joriy xarajatlami amalga oshirish uchun mo'ljallangan puldir.
Korxonaning mehnat resurslari - korxonada ishlaydigan va uning ro'yxatiga kiritilgan turli professional va malaka gumhlarining xodimlari. Mehnat resurslari ishlab chiqarishning moddiy elementlarini harakatga keltiradi, mahsulot, qiymat va ortiqcha mahsulotni foyda shaklida yaratadi.
Korxonaning mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi mehnat unumdorligini tavsiflaydi, bu ish vaqtining birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki ishlab chiqarilgan mahsulot yoki bajarilgan ishlar birligiga mehnat xarajatlari bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, iqtisodiy resurslar takrorlanadigan va takrorlanmas bo'linadi. Qayta ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish resurslariga tabiat (suv havzalari, tuproq, flora, fauna) va jamiyat (ishlab chiqarish vositalari) tomonidan yaratilgan va tiklanganlar kiradi. Xom ashyo sifatida iste'mol qilinadigan minerallar, havo, er uchastkalari qayta tiklanmaydigan narsalarga tegishli. Ushbu uchta iqtisodiy resurs klassik deb ataladi, ammo zamonaviy iqtisodiy nazariyada ko'pincha bir nechta qo'shimcha omillar mavjud. Iqtisodchilar uzoq vaqt davomida bir xil klassik ishlab chiqarish omillariga ega bo'lgan alohida korxonalar va hatto butun mamlakatlar ko'pincha butunlay boshqa iqtisodiy natijalarga erishayotganini payqashgan. Bundan tashqari, har qanday resurslarga boyroq bo'lish va kambag'allar ulami rivojlantirishi mumkin. Ishlab chiqarish omillarini eng yaxshi usulda ishlatish va birlashtirish uchun maxsus turdagi omil - tadbirkorlik qobiliyati - iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital) o'zaro ta'sirini samarali tashkil etish qobiliyati zarur. Hozirgi kunda Rossiya bozorida tadbirkorlik qobiliyati nazariy va amaliyotda ishlab chiqarishning zarur omili sifatida tan olingan.
Ishlab chiqarish omillari sifatida ba'zi iqtisodchilar ilmiy va texnologik taraqqiyot va axborotni ajratadilar. Barcha qo'shimcha ishlab chiqarish omillari klassik omillardan yanada samarali foydalanish orqali o'zlarini namoyon qilishlarini birlashtiradi. Iqtisodiy resurslar bir-biriga bog'langan. Bir xil miqdordagi ishchilar, mashinalar va erlar tadbirkorlik, ilmiy-texnik va axborot resurslaridan foydalanishni ta'minlaydigan turli xil mahsulotlami ishlab chiqaradi.

Download 143.04 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling