Mavzu: iqtisodiy o’sish, uning turlari
Download 41.47 Kb.
|
Hujjat (2)
|
KURS ISHI MAVZU: «IQTISODIY O’SISh, UNING TURLARI. Kirish
Har qanday mamlakat hukumati iqtisodiy siyosatining eng muhim uzoq muddatli maqsadlaridan biri iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, uning sur’atlarini barqaror va optimal darajada ushlab turishdir. Iqtisodiy o’sish nima ekanligini, uni qanday omillar rag’batlantirayotgani, aksincha, qaysi omillar cheklab qo’yishini aniq tushunib olish zarur. Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy o’sishning dinamik modellari ishlab chiqilib, ular har bir aniq mamlakat uchun iqtisodiy o’sishning optimal (muvozanat) sur’atiga erishish shartlarini o’rganishga va samarali uzoq muddatli iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishga yordam beradi. Mashhur iqtisodiy fikr tarixchisi B.Seligmanning epigrafda keltirilgan xulosasi shundan dalolat beradiki, atoqli iqtisodchilar, iqtisodiy o‘sish nazariyalarining mualliflari, albatta, keng qamrovli va umuminsoniy nazariya yaratishga da’vo qilmaganlar, o‘z-o‘zini rivojlantirishga harakat qilmaganlar. Cheksizligini anglab et. Shu sababli, har bir nazariya yoki modelda iqtisodiy o’sishning eng muhim omillarini aniqlash va o’rganish imkonini beruvchi ma’lum farazlar yoki abstraktsiyalar mavjud. Demak, ushbu kurs ishida iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy o‘sishga qanday omillar ta’sir ko‘rsatishi, iqtisodiy o‘sishning atrof-muhitga ta’siri va tabiiy resurslarning nobud bo‘lishining oldini olish uchun nima qilish kerakligi, shuningdek, nimalar zarurligini aniqlash vazifasi qo‘yildi. Iqtisodiy o’sishning ijtimoiy taraqqiyot va inson taraqqiyotiga ta’siri. Shuningdek, ushbu kurs turli maktablarning iqtisodiy o’sish modellarini o’rganadi: neokeyns (Harrod-Domar modeli) va neoklassik (Kobb-Duglas modeli) va ularning iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga bo’lgan qarashlari. Ushbu kurs axborot resursiga asoslangan “yangi iqtisodiyot”ni taqdim etadi. Ma’lumot ko’p qirrali va iste’mol qilinganda yo’qolmaydi. Nazariy qismdan tashqari, amaliy qism ham ko’rib chiqiladi. 2008 yil oxirida Rossiyada iqtisodiy o’sish qanday va 2009 yilda iqtisodiy o’sishni rivojlantirishning keyingi istiqbollari qanday; davlatning iqtisodiy hayotdagi rolini oshirish; ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalari va muammolari. Ishning maqsadi quyidagilardan iborat: Rossiyaning iqtisodiy o’sishi mamlakatning o’ziga qanday ta’sir qiladi; Rossiyada iqtisodiy o’sishni rivojlantirish va xom ashyoga bog’liqlikni zaiflashtirish uchun qanday tarkibiy o’zgarishlar yuz bermoqda; davlatning iqtisodiy hayotdagi rolini oshirish. Rossiyada iqtisodiy rivojlanish muammolarining mumkin bo’lgan echimlari. Iqtisodiy o’sishning ta’rifi Iqtisodiy o’sish Iqtisodiy o’sishni aniqlash va o’lchash Agar biron-bir mamlakat iqtisodiyoti oldingi davrda ishlab chiqarilganidan ko’ra ko’proq yalpi mahsulotni qayta ishlab chiqarishga qodir bo’lsa, unda bu holda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish haqida gapirish odatiy holdir. Aynan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish dinamikasi iqtisodiy o’sishni tavsiflaydi. Ammo iqtisodiy o’sish nima? Uni qanday o’lchash mumkin? Iqtisodiy o’sishga qanday omillar ta’sir qiladi? Iqtisodiy o’sishning eng oddiy ta’rifi va hisob-kitobi milliy hisoblarning eng muhim ko’rsatkichi – YaIM (yoki YaIM) real, ya’ni. Inflyatsiyadan tozalangan, ifoda. Iqtisodiy o’sish – bu ma’lum vaqt oralig’ida real YaIM (yoki YaIM) o’zgarishi tezligi. Iqtisodiy o’sish sur’atlari real YaIM yoki YaIMning o’sish sur’atlari bo’yicha foizlarda hisoblab chiqiladi va odatda yiliga hisoblanadi. Biroq, tadqiqotning xususiyatiga qarab, bu ko’rsatkichni bir oy, chorak, o’n yil davomida hisoblash mumkin, ya’ni. Har qanday oqilona vaqt uchun. YaIM o’sish sur’ati deganda ko’rib chiqilayotgan va oldingi davrdagi real YaIM o’rtasidagi farqning oldingi davrdagi real YaIMga nisbati tushuniladi: ,(1)
Bu yerda Yt – ko’rib chiqilayotgan davrdagi real YaIM hajmi, Yt-1 – oldingi davrdagi real YaIM hajmi. Iqtisodiy o’sish dinamik jami ko’rsatkich bo’lib, butun mamlakat iqtisodiyotining holatini vaqt jihatidan tavsiflaydi. Xuddi shunday ko’rsatkichni iqtisodiyotning alohida tarmoqlari, sanoat, korxona uchun hisoblash mumkin. Biroq, makroiqtisodiy tahlilda biz butun mamlakat bo’ylab ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga qaraymiz. Iqtisodiy o’sish ko’rsatkichi har doim ham ijobiy qiymat emas. Statistik ma’lumotnomalarda nol iqtisodiy o’sish sur’atlarini va hatto salbiy ko’rsatkichlarni ko’rish mumkin. Shunday qilib, 1990-yillarning birinchi yarmida. Rossiyada iqtisodiy pasayish yuz berdi, ya’ni. O’sish sur’atlari salbiy edi. Biroq, yalpi ichki mahsulotning pasayish sur’ati pasaydi va 1996 yilda pasayish nolga teng o’sishni bo’shatdi. 1998 yilda iqtisodiy o’sish sur’atlari yana salbiy tomonga o’zgarib, YaIMning 4,9% ga pasayishini ko’rsatdi. 1999 yilda iqtisodiy o’sish ijobiy bo’ldi va 4,5% ni, 2000 yilda esa 8,3% ni tashkil etdi. 2001 yilda Rossiya yalpi ichki mahsuloti 5,7% ga o’sdi. Albatta, real YaIM ko’rsatkichi iqtisodiy o’sish sur’atlarini mukammal darajada aniq o’lchab, iqtisodiyotning holatini aniqlay olmaydi. Tasavvur qiling-a, mamlakat aholisi real YaIM o’sishidan tezroq o’sib bormoqda. Bunday vaziyatda ijobiy iqtisodiy o’sish kuzatilmoqda, deb taxmin qilish mumkinmi? Iqtisodiyot holatini aniqroq aniqlash uchun, ayniqsa, mamlakatlararo taqqoslashlar uchun aholi jon boshiga real YaIM dinamikasi hisoblab chiqiladi. Iqtisodiy o'sish omillari va turlari. Ishlab chiqarish funktsiyasi va iqtisodiy o’sish Iqtisodiyotda yaratilgan butun mahsulot omillar - mehnat (L), kapital (K), yer va boshqa tabiiy resurslar (N)ning ma'lum o'zaro ta'siri natijasida paydo bo'ladi. Bu iqtisodiy o'sishning mutlaq omillari bo'lib, ular eng umumiy tarzda taqdim etiladi, ya'ni. yuqori darajada jamlangan shaklda. Ularning umumiy mahsulot hajmiga ta'siri mikroiqtisodiyotdan ma'lum bo'lgan eng oddiy ishlab chiqarish funktsiyasi yordamida tavsiflanadi: Y = f (L, K, N) (2) Ishlab chiqarish funktsiyasi (2) ishlab chiqarishning bir yoki barcha omillarining sifat xususiyatlariga ta'sir qilmasdan, umumiy mahsulot hajmiga faqat miqdoriy ta'sirini tavsiflaydi.
Y = (Y / (L (L + (Y / (K) (K + (Y / (N (3)) Iqtisodiy o’sishni rag’batlantiruvchi juda muhim tashqi omil – bu, aslida, intensiv iqtisodiy o’sishda amalga oshiriladigan texnik taraqqiyotdir. Texnik taraqqiyotning iqtisodiy o’sishga ta’siri bilvosita, iqtisodiy o’sishning miqdoriy va sifat ishlab chiqarish omillarining o’zgarishi orqali sodir bo’ladi. Ilg’or texnologiyalarni joriy etish iqtisodiy o’sishning ijobiy sur’atlarida kamroq mehnat, kapital va tabiiy resurslardan foydalanish imkonini beradi. Buning sababi, eng avvalo, resurslar unumdorligini oshirish, sifatini yaxshilashdir. Shunday qilib, texnologik taraqqiyot natijasida faktorlar unumdorligi oshishi hisobiga real va potentsial YaIMning kengayishida ifodalangan intensiv iqtisodiy o’sishga erishiladi. Shunday qilib, biz iqtisodiy o’sishning mutlaq va nisbiy omillari toifalarini ko’rib chiqdik. Ular nazariy jihatdan umumlashtirilgan guruhni ifodalaydi, ya’ni. Jamlangan ishlab chiqarish omillari yoki ishlab chiqarish xizmatlarini ko’rsatuvchi omillar. Ishlab chiqarish omillarining milliy mahsulot dinamikasiga ta’sirini aniqroq aniqlashga intilayotgan iqtisodchilar mehnat, kapital va er toifalarini turli yo’llar bilan ajratadilar (omilni kichikroq elementlarga ajratadilar). Ishlab chiqarish omilining qanday taqsimlanganligi uning tarkibiy qismlarining iqtisodiy o’sishga ta’siridagi ulushini belgilaydi. Olimlarning tadqiqotlari shuni tasdiqlaydiki, iqtisodiy o’sish jarayoniga eng katta ta’sir texnik taraqqiyot, shu jumladan ishlab chiqarishning tegishli taraqqiyoti, tashkiliy va boshqaruv bilimlaridir. Iqtisodiy o’sishning grafik tasvirini va unga texnologik taraqqiyotning ta’sirini ishlab chiqarish imkoniyatlarining egri chizig’i (chegara) yordamida ko’rsatish mumkin. U oddiy ishlab chiqarish funksiyasi Y = f (L, K, N) asosida quriladi va mamlakatning potentsial YaIM yoki uzoq muddatli istiqboldagi yalpi taklif darajasini aks ettiradi. Aynan texnik taraqqiyot iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytiradi, potentsial yalpi ichki mahsulot hajmini oshiradi. Shaklda. 1, uzoq muddatli istiqbolda ko’rib chiqiladigan potentsial YaIMning o’sishi ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’ining o’ngga siljishi bilan ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish funktsiyasining F dan F1 ga o’ng tomonga siljishi mamlakat iqtisodiyotining ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayishini ko’rsatadi, ya’ni. Potentsial YaIM chegaralari, bu iqtisodiy o’sish mavjudligini ko’rsatadi. Natijada, investitsiya tovarlari (I (I1)) va iste’mol tovarlari (C (C1)) soni bir vaqtning o’zida har qanday imkoniyat xarajatlarida ortadi. Iqtisodiy o’sish mexanizmining o’zi asos bo’lgan omillarning yana bir guruhi yalpi talab tarkibiga kiruvchi makroiqtisodiy ko’rsatkichlar (C, I, G, NX), shuningdek, ularning narx bo’lmagan omillaridir. Mavhum nazariy darajada, samarali talabga yo’naltirilganligini tasavvur qilish mumkin, ya’ni. Bozor iqtisodiyotida to’liq bandlik sharoitida yuqoridagi o’sish omillarining o’zaro ta’siri quyidagi stsenariy bo’yicha sodir bo’ladi. Yalpi talab tarkibi va hajmining o’zgarishi yalpi taklif tarkibi va hajmining o’zgarishi haqida signaldir. Biroq, bu biznesning investitsiya imkoniyatlari, shuningdek, hukumatning investitsion va ilmiy-texnik siyosati orqali amalga oshiriladi, bu esa butun iqtisodiyotga yangi ishlab chiqarish va boshqaruv texnologiyalarini tarqatish tezligi va mexanizmiga ta’sir qiladi. Natijada, yalpi taklifning ko’lami va tuzilishi o’zgaradi, potentsial YaIM kengayadi, bu esa iqtisodiy o’sishni anglatadi. Biz iqtisodiy o’sishning ichki (endogen) omillarining ishini ko’rib chiqdik. Biroq, juda uzoq muddatda intensiv o’sishning tashqi (ekzogen) omili, birinchi navbatda, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning rivojlanishi (STP) bo’lib, uning natijalarini texnologik rivojlanishning innovatsion asosi deb hisoblash mumkin. Har qanday mamlakat. Ilmiy-texnika taraqqiyoti iqtisodiy o’sishning tashqi omili bo’lib, uni iqtisodiy tizimdan ajratilgan holda ko’rib chiqish noto’g’ri bo’ladi. Zero, ilmiy-texnika taraqqiyotini amalga oshirish tezligi va darajasi ko‘p jihatdan belgilab qo‘yilgan xalq xo‘jaligining tubida texnika taraqqiyoti amalga oshadi. Shunday qilib, fan-texnika taraqqiyoti natijalarini hayotga tatbiq etishga mamlakatga kiritilayotgan investitsiyalar hajmi va davlatning investitsion siyosati katta ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim darajasini oshirish, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga, malaka oshirishga sarflangan mablag’lar inson kapitaliga investitsiyalar, ya’ni. Moddiy bo’lmagan, mujassamlanmagan texnik taraqqiyotga. Texnik taraqqiyotning bu turi moddiy jihatdan sezilmaydi, chunki u bilim sohasiga tegishli. Darhaqiqat, nou-xau, mahorat, tajribaga qanday tegishi mumkin? Biroq, innovatsiyalar, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etishni takomillashtirish yoki bilimlarni chuqurlashtirish ko’rinishidagi moddiylashtirilmagan texnik taraqqiyot natijalari juda muhim, chunki buning natijasida korxona, sanoat va ishlab chiqarish mahsuloti hajmi sezilarli darajada oshadi. Umuman iqtisodiyot oshadi. Masalan: fan-texnika taraqqiyoti mehnat sub`ektlarida katta o`zgarishlarga olib keladi. Ular orasida tabiiy materiallarda mavjud bo’lmagan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan turli xil sintetik xom ashyolar katta rol o’ynaydi. Ularni qayta ishlash uchun sezilarli darajada kamroq mehnat talab etiladi. Shuning uchun ham fan-texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichi tabiiy materiallarning iqtisodiy rivojlanishdagi rolini nisbatan pasaytiradi va ishlab chiqarish sanoatining mineral xom ashyoga bog’liqligini zaiflashtiradi. Texnik taraqqiyotning yana bir turi asosiy fondlarga investitsiyalar bilan chambarchas bog’liq. Yangi ilmiy bilimlarni (birinchi navbatda, yangi texnologiyalar) joriy etish va tarqatishga investitsiyalar hisobiga asosiy kapitalning tuzilishi va sifatini yaxshilash mujassamlashgan tushunchani tashkil etadi, ya’ni. Moddiylashtirilgan texnik taraqqiyot. Shunday qilib, moddiylashtirilgan texnologik taraqqiyot intensiv iqtisodiy o’sishning muhim omilidir. Darhaqiqat, ilmiy-texnika taraqqiyoti ta’sirida mehnat vositalarida ham o‘zgarishlar ro‘y berdi. So’nggi o’n yilliklarda ular mikroelektronika, robototexnika va biotexnologiyaning rivojlanishi bilan bog’liq. Elektron texnologiyadan dastgohlar va robotlar bilan birgalikda foydalanish moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlarini yaratishga olib keldi, bunda mahsulotni qayta ishlash bo’yicha barcha operatsiyalar ketma-ket va uzluksiz amalga oshiriladi. Moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari avtomatlashtirish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlaridan foydalanish uskunalardan foydalanishning ko’payishi va yordamchi operatsiyalarga sarflanadigan vaqtni qisqartirish natijasida mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Download 41.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|