Mavzu: Iqtisodiyotni tarkibiy oʻzgartirish jarayonlarini chuqurlashtirish sharoitida sanoat korxonalarida ixtisoslashuv va kooperatsiya tashkil etishni yaxshilash yoʻllari Reja: Kirish

2. Korxonalarda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va mahsulot sifatini oshirish usullari.
Diversifikatsiya usuli korxona yoki davlatning moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun ishlatiladi. Bitta kontragentga e'tibor qaratish bilan bir qator afzalliklarga ega:
tarmoqlararo bozor mavjud bo'lib, unda bitta xaridor (sotuvchi) hamkorlik qilishdan bosh tortsa, siz boshqasini topishingiz mumkin;
bankrotlik xavfini sezilarli darajada kamaytiradi;
korxonaning salohiyati kengroq ochib beriladi;
mahsulotga yoki mahsulot guruhiga talab kamaygan taqdirda biznesning hayotiyligi oshadi.
Shu bilan birga, usul kamchiliklarsiz emas. Bularga quyidagilar kiradi:
boshqaruv va rejalashtirish jarayonlarining murakkablashishi;
qoida tariqasida, eng daromadli yo'nalishda kapital kontsentratsiyasining pasayishi;
yangi faoliyatni rivojlantirishda to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita yo'qotish ehtimoli. Dastlabki davrda ular deyarli muqarrar.
Ushbu yaqqol kamchiliklarga qaramay, faqat bitta etkazib beruvchiga yoki xaridorga qaratilgan maqsad ortiqcha tahdidlarga olib keladi. Kompaniyalarni bitta turdagi mahsulotdan boshlab diversifikatsiya qilish bo'yicha muvaffaqiyatli misollar ko'plab variantlarga ehtiyoj borligidan dalolat beradi.
Shved kompaniyasi SAAB samolyot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, ammo Ikkinchi Jahon urushidan so'ng aviatsiya texnologiyasidan foydalangan holda avtomobillar ishlab chiqarishni o'zlashtirgan.
Qishloq xo'jaligi ekin maydonlarini diversifikatsiyalash bilan tavsiflanadi. Faqat bitta ekinni tikish bilan ishlab chiqaruvchi hosilning etishmasligi bilan o'zini xavf ostiga qo'yadi.
Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi yangi quvurlar shaklida uglevodorodlarni yetkazib berish uchun infratuzilmani yaratib, ko'p tarmoqli eksport kanali bilan ta'minlaydi. Ulardan birini qoplash xavfi yetkazib berishda uzilishlarga olib kelmaydi.
Yuqoridagi misollardan biz barcha darajadagi diversifikatsiya shakllari va turlarining xilma-xilligi to'g'risida xulosa chiqarishimiz mumkin. Usul quyidagi faoliyat sohalarida qo'llaniladi:
Milliy iqtisodiyot. Kam miqdordagi moliyaviy daromad manbalariga ega davlatlarning suvereniteti xavf ostida. Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish deganda bir tomonlama rivojlanish natijasida kelib chiqadigan nomutanosiblikni bartaraf etish tushuniladi. Bir (yoki bir nechta) sektorga tanqidiy qaramlik tashqi bosimni (ko'pincha siyosiy) kuchaytirish uchun sharoit yaratadi, bunga zamonaviy dunyoda ko'plab misollar mavjud.
Ishlab chiqarish. Korxonada ishlab chiqarilgan har qanday mahsulotga talabning pasayishi, agar u yagona bo'lsa, to'liq xarobaga olib kelishi mumkin.
Mamlakat tashqarisidagi tadbirlar. Jug'rofiy diversifikatsiyalashning mumkin bo'lgan foydalari, avvalambor, soliq qonunchiligidan foydalanish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi. Arzon ishchi kuchi resurslari ko'plab firmalarni chet elda ishlab chiqarish ochishga undaydi. Boshqa afzalliklar xom ashyo bazasi, energiya manbalari va boshqalarning yaqinligi bo'lishi mumkin.
Qarzlarni sug'urtalash. To'lovlarning kafolati qimmatli qog'ozlar ko'rinishidagi aktivlar tomonidan ta'minlanadi. Sug'urtalovchi zaxira turlari qancha ko'p bo'lsa, amortizatsiya xavfi kamayadi.
Valyuta sarmoyalari. Oddiy fuqarolar ham, butun davlatlar valyuta rezervlarini yaratishda stavkalarning o'zgarishini hisobga olishadi, ammo ularni mutlaq aniqlik bilan oldindan aytib bo'lmaydi. Katta zaxiralar ko'pincha turli xil pul birliklarida va boshqa turdagi qiymatlarda saqlanadi.
Mehnat zaxiralari. Ish beruvchilar ham, xodimlar ham xodimlarning malakasini universallashtirishdan manfaatdor. Birinchisi o'zaro almashish imkoniyatiga ega, ikkinchisi esa mehnat bozorida raqobatbardoshlikni oshiradi.
Investitsiya. Turli rentabelli korxonalarning qimmatli qog'ozlariga sarmoyalash uning egasining moliyaviy barqarorligini oshiradi.

Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish - diversifikatsiyaning eng keng tarqalgan turlaridan biridir. Korxonada ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish yangi sohalarni o'z ichiga olgan holda korxona doirasini kengaytirishni anglatadi. Bunga yapon zayatsu yoki koreys shaybollari (ko'p tarmoqli korporatsiyalar) misol bo'la oladi, ularning assortimenti juda keng - yirik kemalardan miniatyurali radio jihozlariga qadar.

Ishlab chiqarishni bunday kombinatsiyasi va diversifikatsiyasi umumiy va yordamchi liniyalarning mavjudligini nazarda tutadi, ularning ba'zilari mutlaq ko'rinishda katta foyda keltiradi, boshqalari nisbatan past tezlikda yuqori rentabellik bilan ajralib turadi.
Albatta, bunday strategiya kam rentabelli va hattoki sarguzashtli dasturlarni ishlab chiqishga aktivlarni majburiy ravishda ajratishda aks ettirilgan salbiy ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga, biznes faoliyatini diversifikatsiya qilish bu kompaniyaning ichidagi raqobatdir: moliyalashtirish uchun loyiha o'z va'dasini tasdiqlashi kerak. Korxonaning iqtisodiy faoliyati jarayonida resurslarni eng tejamli mahsulot turlari foydasiga qayta taqsimlash mavjud.
Korxona faoliyatini modernizatsiyalashning asosiy maqsadi – moddiytexnika bazasini takomillashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etishda zamonaviy texnika va texnologiyalarni qo’llash orqali mahsulot ishlab chiqarish hajmi va sifatini oshirishdan iborat. Biroq, e’tibor qaratish lozimki, modernizatsiyalash jarayoni ko’p qirrali va turli natijalarni keltirib chiqarish imkoniyatga ega.
Shu bilan birga modernizatsiyalash chora-tadbirlari turlituman bo’lib, ularni qo’llashning muqobil yo’llari mavjud. Muayyan choratadbirni ustun ravishda qo’llash imkoniyati va zarurligi uni qo’llashdan olinadigan natijaga bog’liq. Bu natijalarni oldindan hisob-kitob qilish, ularni o’zaro taqqoslash va shu asosda eng ahamiyatlisi tanlab olish pirovardida modernizatsiyalashning muvaffaqiyatini belgilab beradi. Bundan ko’rinadiki, modernizatsiyalash chora-tadbirlarining muqobilligi va natijalarining turlichaligi mazkur jarayon samaradorligini baholash zaruratini keltirib chiqaradi.
Modernizatsiyalash jarayonlarni samaradorligini baholash zarurligi, shuningdek, tarmoq modernizаtsiyalash dasturlarining to’g’ri shakllantirilganligi va ilmiy asoslanganligini aniqlash orqali ham namoyon bo’ladi. Odatda, modernizatsiyalash dasturlari tarmoq va soha mutasaddi idoralari tomonian shakllantirilib, u o’z ichiga tarmoq, korxona va tashkilotlarda amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora-tadbirlarni oladi. Biroq, muayyan sharoit va davrda tuzilgan dasturlar vaqt o’tishi bilan o’zgarish xususiyatiga ega.
Ayniqsa, uzoq muddatli dasturlarga oraliq o’zgartirish va tuzatishlarni kiritib boorish ularning yanada takomillashuviga hamda samaradorligining oshishiga olib keladi ishlab chiqarishni modernizatsiyalash samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan asosiy vazifasi – korxona faoliyatini uni moliyaviy resurslar bilan ta’minlovchi aksionerlar manfaatlarini amalga oshiradigan tarzda tashkil etish hisoblanadi.
Ishlab chiqarish korxonalarida modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish samaradorligini baholashda mazkur jarayonni amalga oshirishning mantiqiy jihatdan ketma-ketligini aniqlash va uslubiy asoslarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
Ishlab chiqarish korxonalarni modernizatsiyalash jarayonlari boshqaruv samaradorligini baholash ketma-ketligida dastlabki bosqichni ishlab chiqarish korxonalarda modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish siklini belgilab olish va ularning to’g’ri yo’lga qo’yilganligini baholash tashkil etadi. Shunga ko’ra, ishlab chiqarish korxonalarda modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish siklining quyidagi ko’rinishini tavsiya etamiz